1. Protokol nima? Protokollarning qanday turlari mavjud?

identifikatsiya

qilishi,
tarmoqli
xabarlar
manbalari
va
tarmoq
xabarlari yo'nalishlari o'rtasidagi yo'llarni ( marshrutlar ) boshqarishi va
dinamik marshrutlash bo'yicha qarorlarni qabul qilishi mumkin. Umumiy
marshrutlash protokollariga EIGRP, OSPF va BGP kiradi.
Tarmoq protokollari qanday amalga oshiriladi.
Zamonaviy operatsion tizimlar ba'zi bir tarmoq protokollarini qo'llab-
quvvatlaydigan o'rnatilgan dasturiy ta'minot xizmatlarini o'z ichiga oladi. Veb-
brauzerlar kabi ilovalar ushbu dasturning ishlashi uchun zarur bo'lgan yuqori
darajali protokollarni qo'llab-quvvatlaydigan dasturiy kutubxonalarini o'z ichiga
oladi. Ba'zi bir past darajadagi TCP / IP va marshrutlash protokollari uchun
qo'llab-quvvatlanadigan ish faoliyatini yaxshilanishi uchun bevosita apparat
(silikon chipsetlar) orqali amalga oshiriladi. Tarmoq orqali uzatilgan va qabul
qilingan har bir paket ikkitomonlama ma'lumotlarni (har bir xabarning
mazmunini kodlaydiganlar va nol) o'z ichiga oladi. Aksariyat protokollar,
xabarning jo'natuvchisi va uning maqsadiga mo'ljallangan ma'lumotni saqlash
uchun har bir paketning boshida kichik sarlavhani qo'shib qo'yadi. Ba'zi
protokollar oxirida taglik qo'shishadi. Har bir tarmoq protokoli o'z turidagi
xabarlarni aniqlab olish va qurilmalar o'rtasida harakatlanuvchi ma'lumotlarning
bir qismi sifatida sarlavh va satrlarni ishlov berishga qodir. Yuqori va quyi
darajalarda birga ishlaydigan tarmoq protokollari guruhi odatda protokol 
oilasi deb ataladi. Tarmoqdagi talabalar an'anaviy tarzda OSI modeli haqida
ma'lumot olishadi, bu tarmoq protokoli oilalarini ta'lim maqsadlari uchun
muayyan qatlamlarga kontseptual tarzda tashkil etadi.
4. TCP / IP steki TCP / IP Protocol Stack TCP / IP raqamli ma'lumotlarni uzatish
uchun tarmoq modelidir. Model ma'lumot manbasidan oluvchiga ma'lumotlarni
uzatish usulini tavsiflaydi. Model har bir qoida (uzatish protokoli) bilan
tavsiflangan to'rtta darajadan ma'lumot olishni nazarda tutadi. Ma'lumotlar
uzatish muammosini hal etuvchi qoidalar to'plami Internetga asoslangan
ma'lumotlar uzatish protokollar to'plamini tashkil qiladi. Tarmoq (Internet)
qatlami Internet qatlami dastlab ma'lumotni bir tarmoqdan boshqasiga o'tkazish
uchun yaratilgan. Ushbu darajada, marshrutizatorlar ishlaydi, ular tarmoq
niqobidan foydalanib tarmoq manzilini hisoblash orqali paketlarni kerakli
tarmoqqa yo'naltirishadi. Bunday protokolga misollar ARPANET tarmog'idagi
X.25 va IPC. Bog'lanish qatlami Bog'lanish qatlami fizik sathda ma'lumotlar
paketini uzatish uchun ma'lumotlarni kodlash usulini tavsiflaydi (ya'ni
ma'lumotlar paketining boshini va oxirini belgilaydigan bitlarning maxsus ketma-
ketligi, shuningdek shovqin immunitetini ta'minlaydi). Masalan, Ethernet paketi
sarlavhalari satrida ushbu paket qaysi mashina yoki tarmoq uchun
mo'ljallanganligi ko'rsatiladi. TCP / IP modelining amaliy sathi bo'yicha
protokollarni taqsimlash (masalan, HTTP, RTSP, FTP, DNS). Transport
(qatlam), masalan, TCP, UDP, SCTP, DCCP (RIP, IP orqali ishlaydigan OSPF

kabi marshrutlash protokollari tarmoq qatlamining bir qismidir) Tarmoq

(Internet) TCP / IP uchun bu IP (yordamchi) ICMP va IGMP kabi protokollar IP
orqali ishlaydi, lekin ular tarmoq sathiga tegishli; ARP - bu ma'lumot uzatish sathi
ustida ishlaydigan mustaqil yordamchi protokollar) Tarmoqqa kirish qatlami
Ethernet, IEEE 802.11 WLAN, SLIP, Token Ring, ATM. va MPLS, fizik muhit
va axborotni kodlash tamoyillari, T1, E1 TCP/IP –stekining protokollari. HTTP
- ing. HyperText Transfer Protocol — «gippermatn yuvorish protokoli »; SMTP
- ing. Simple Mail Transfer Protocol —pochta yuborish oddiy protokoli; SNMP
- ing. Simple Network Management Protocol — tarmoq boshqarish oddiy
protokoli; FTP - ing File Transfer Protocol — fayllar yborish protokoli; TELNET
– ing. TErminaL NETwork - matn interfeysini tarmoq bo`ylab amalga oshirishga
hizmat qiladigan tarmoq protokoli; SSH – ing. Secure Shell — xafvsiz qobiq;
SCP - ing. secure copy — fayllardan nusxa olish RCP protokoli, SSH ni
transportida qo`llaniladi; NFS – ing .Network File System — falyl tizimiga
tarmoq ruhsatini beruvchi protokol; RTSP - Real Time Streaming Protocol,
haqiqiy vaqt oqim protokoli; BGP - ing. Border Gateway Protocol, chegara
shlyuzi protokoli. XDR – ing. External Data Representation – ma`lumotlarni
tashqi ko`rinishi; TLS - ing. Transport Layer Security — transport satxini
xavfsizligi ; SSL - ing. Secure Socket Layers —himoyalangan soketlar satxi;
PPTP – ing. Point-to-Point Tunneling Protocol — nuqta-nuqta tunnel protokoli;
L2TP – ing. Layer 2 Tunneling Protocol —tunnel ikkichi daraja protokoli; TCP
- ing. Transmission Control Protocol – ma`lumotlar almashinuvi ,boshqaruv
protokoli; UDP – ing. User Datagram Protocol — foydalanuvchilar datagram
protokoli;(datagram – ma`lumotlarni bloklash); SCTP – ing. Stream Control
Transmission Protocol — boshqrilayotgan oqim bilan ma`lumotlar almashinuvi
protokoli ; IEEE 802 – lokal tarmoqalr uchun IEEE 802 standarti; ATM – ing.
Asynchronous Transfer Mode — ma`lumotlarni yuvorishning asinxron usuli ;
DNS – ing. Domain Name System — domen nomlarining tizimi; FTP – ing. File
Transfer Protocol — fayl yuvorish protokoli. Raqamli shaklda taqdim etilgan
ma'lumotlar uzatishning TCP / IP - tarmoq modeli. Modeldagi ma'lumotlar
manbaidan ma'lumotlarni oluvchiga uzatish usulini tavsiflaydi. Model
ma'lumotlarning to'rtta sathdan o'tishini nazarda tutadi, ularning har biri qoida
(translyatsiya protokoli) bilan tavsiflanadi. Internet qo'llamoq ma'lumotlar
stekprotokolov ma'lumotlar uzatish miqdorini hal qoidalar jamoalari TCP / IP
nomi ikki eng muhim protokollari oilasi -Transmission Control Protocol (TCP)
birinchi ishlab chiqilgan va bu standarti tasvirlangan edi iInternet Protocol (IP),
olingan. Bundan tashqari, ba'zan ataladi model DOD (Mudofaa vazirligi) Internet
protokollari 1970-yilda ARPANET tarixiy kelib chiqishi munosabati bilan
(DARPA nazorati ostida, AQSh Mudofaa vazirligi bir to'siq bo'lib -. Kontseptual
model va bir qator Internetda ishlatiladigan aloqa protokollari va shunga o'xshash
kompyuter tarmoqlari. Bu Transmission Control Protocol (TCP) va Internet
Protocol (IP) bo'lib, - U tez-tez To'plamga asosiy protokollar, chunki, TCP / IP
sifatida tanilgan. Bu ba'zan tarmoq texnikaning rivojlanishi DARPA.Nabor

Internet protokollari orqali Amerika Qo'shma Shtatlari Mudofaa vazirligi

tomonidan moliyalashtirilgan edi, chunki, Mudofaa vazirligi (MOD) modeli deb
ataladi ma'lumotlar, overpacked ishlov uzatiladi, tor-mor qilish va qabul qilinishi
kerakligini belgilaydigan Pass-orqali ma'lumotlarni beradi. Ushbu funktsiya
to'rtta qatlamlik ajralmaslikka ajratiladi, bu esa tegishli protokollarni tarmoqlar
miqdori bo'yicha tasniflaydi. Eng pastki darajadan eng yuqori darajaga
tarmoqning bir xil segmentida saqlanadigan ma'lumotlar uchun aloqa usullarini
o'z ichiga olgan aloqa katlami; mustaqil tarmoqlar o'rtasida o'zaro ishlashni
ta'minlaydigan Internet qatlami; xostlar orasidagi aloqani boshqaradigan
transport qatlami; va Internet protokollari majmuini va uning qismlari protokollar
ko'plab belgilab prilozheniy.Tehnicheskie standartlari uchun jarayonlar
o'rtasidagi ma'lumotlar almashinuvini ta'minlaydi ariza qatlami, Internet (IETF)
rivojlantirish bo'yicha Vazifa Kuchi tomonidan qo'llab-quvvatlanadi. Internet
protokollarining to'plami OTO modeli, umumiy tarmoq tizimlari uchun yanada
keng qamrovli asosdan oldin keladi. TCP / IP dunyoda eng ko'p ishlatiladigan
mulkiy bo'lmagan protokoli to'plami, chunki u turli xil jihozlar va dasturiy
platformalardan foydalanuvchi kompyuterlarga turli tarmoqlarda aloqa qilish
imkoniyatini beradi. Protokollar ikkala LAN va WAN-larda teng ishlaydi. TCP /
IP bu ikki eng taniqli va eng muhim protokollar, Transmitents Control Protocol
(TCP) va Internet Protocol (IP) nomi bilan atalgan protokollar to'plamidir.
Nisbatan past darajadagi protokollar bilan bir qatorda, TCP / IP elektron pochta,
terminal emulyatsiyasi va fayl uzatish kabi keng tarqalgan dasturlarni
osonlashtiradigan bir necha yuqori darajadagi protokollarni o'z ichiga oladi.
Ko'rib turganimizdek, bugungi kunda ishlatiladigan Internet protokollar dastlab
60-yillarda boshlangan ARPANET tadqiqot loyihasi doirasida ishlab chiqilgan
va biz Internet deb ataladigan global tarmoqlar tarmog'ining paydo bo'lishiga olib
kelgan. Har bir Internet protokoli va undan keyingi tuzatishlar bilan birgalikda
izohlar uchun so'rov (RFC) deb nomlangan hujjatda tasvirlangan. RFClarning
ro'yxati bilan quyidagi manzilda tanishish mumkin: TCP / IP qatlamlari TCP / IP
protokoli to'plamini TCP / IP-ni OSI Reference Model kabi boshqa qatlamli
modellar bilan taqqoslash imkonini beradigan qatlamli protokol stack sifatida
modellashtirish mumkin. TCP / IP modeli to'rtta qatlamga ega. Quyida
ko'rsatilgandek, eng pastdan yuqori darajagacha bular bog'lovchi qatlam, internet
qatlami, transport qatlami va dastur sathidir.
5. Tarmoq drayverlari tarmoq dasturlariga xar turdagi ishlab chiqaruvchining
platasi va hatto turli mahalliy tarmoqlar platasi bilan ham bir xil ishlashga imkon
beradi (Yethernet, Arsnet,Token-Ring). Agarda gap OSI standart modeli haqida
borsa, unda drayverlar odatda yuqori bosqich ostining vazifasini bajaradilar.
Masalan, adapterning bufer xotirasida uzatiladigan peketlarni drayverlar hosil
qiladilar, tarmoq orqali kelgan paketlarni bu xotiradan о‘qiydilar, axborot
uzatishga buyruq beradilar va kompyuterga paketni qabul qilingani haqida xabar
beradilar. Shlyuz (шлюз, gateway) – turli xildagi tarmoqlar (mahalliy va xalqaro)

birligini ta`minlovchi tarmoq qurilmasi yoki dasturi vosita. Tarmoq qurilmasi bir

turdagi fizik muhitdagi (tarmoq) protokoldan ikkinchi turdagi fizik muhit
(tarmoq) protokoliga jo`natadi. Misol uchun interenet bilan bog`lanish uchun
shlyuzdan foydalaniladi. Bunday qurilma marshrutizator nomi bilan ham
yuritiladi. Shlyuz – odatda turli ko`rinishdagi protokollarga ega tarmoqni
bilashtirish uchun xizmat qiluvchi qurilma. IP tarmoqlarida shlyuz vazifasini
marshrutizator bajaradi, tarmoq aloqa kanali sizning shaxsiy kompyuteringizdagi
Internetga ulangan kanal bilan. Har qanday holatda ham adapter platasini xarid
kilishdan oldin mos tushadigan qurilmalar rо‘yxati bilan tanishish foydadan holi
emas albatta (Hardware Compatibility List,HCL), hamma tarmoq operatsion
sistemasini ishlab chiqaruvchilar rо‘yhatni nashr qiladilar. Endi qisqacha ancha
yuqori bosqich protokollarini kо’rib chikamiz. Bir necha standart protokollar
tо‘plami (ularni yana steklar deb atashadi) mavjud, ular juda kо‘p tarqalgan:
• ISO/OSI protokollar tо‘plami;
• IVM system Network Architecture (SNA);
• Digital DECnet; • Novell Net Ware;
• Apple, apple Talk;
• Internet global tarmok protokollar tо‘plami, TSR/IR. Bu rо’yxatga global
tarmoqni kiritilganligi tushunarli, chunki OSI modeli har qanday ochik sistemada
ishlatiladi. Sanab о‘tilgan protokol tо‘plamlari uchta asosiy turga bо‘linadi: -
amaliy protokollar (OSI modeli amaliy, prezentatsion va aloqa vaqtini boshkarish
bosqichlar vazifasini bajaradi); - transport protokollari (OSI modelining transport
va aloqa vaqtini boshkarish bosqichlar vazifalarini bajaradi); - tarmoq
protokollari (0SI modelining uchta pastgi bosqichlar vazifalarini bajaradi).
Amaliy protokollar - ilovalarning muloqoti va ular о‘rtasidagi axborot
almashinuvini taminlaydi.
• FTAM (File Transfer Access and Management) – fayllarga ega bo`lish;
• X.400 – electron pochtalarni xlqaro almashish uchun CCITT protokoli;
• X.50 0 – bir necha sistemada fayl va katolog hizmati;
• SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) – electron pochta almashinuvi uchun
Internet global tarmoq protokoli;
• FTP (File Transfer Protocol) – fayllarni uzatish uchun Internet global tarmoq
protokoli;

• SNMP (Simple Network Management Protokol) – tarmoq monitoring, tarmoq

qismlarini nazorat va ularni boshqarish protokoli;
• Telnet – Internet global tarmoq protokoli, u uzoqdagi xostlarni qayd qilish va
ularda axborotga ishlov berish vazifasini bajaradi;
• Microsoft SMBs (Server Message Blocks – блоки сообщение сервера –
serverni xabar berish bloklari) va mijoz qobig‘i yoki Microsoft redirektorlari;
• NCP (Novel Net Ware Core Protocol) va mijoz qobig‘I yoki Novel
redirektorlari; Tarmoq protokollari - manzillash, yо‘naltirish, xatoliklarni
tekshirish va qayta uzatish sо‘rovlarini boshqaradi. Ularni kо‘p ishlatiladiganlari
quyidagilar:
• IP (Internet Protocol) – axborot uzatish uchun TCP/IP – protokoli;
• IPX Internet Work Packet Exchange) – paketlarni uzatish va yo`naltirish uchun
mo‘ljallangan Net Ware firma protokoli;
• NW Link – IPX/SPX protokollari Microsoft firmasining tadbig‘i;
• Net BEUI –transport protokoli – u axborotlarni tegishli vaqtda uzatish va Net
BIOS ilovasi. Shuni aytib о’tish kerakki, protokollarni loyihalashtiruvchilar
yuqorida kо’rsatilgan bosqichlarga har doim xam rioya qilmaydilar. Masalan,
ba‘zi protokollar OSI modelining bir necha bosqichlarining vazifalarni bajarsa,
boshqa protokollar bir bosqichning ba‘zi vazifalarini bajaradi. Bu hol turli firma
protokollarini kо‘pincha о‘zaro mos tushmasligiga olib keladi, yana bu
protokollar о‘zi tuzgan protokol tо’plamida (stek) muvaffaqiyatli ishlatilishi
mumkin, ular u yoki bu holda tugallangan guruh vazifalarini bajarishi mumkin.
Xuddi shu tarmoq operatsion sistmasini ―firma‖ qilish mumkin, ya‘ni ochik
standart OSI modeli bilan о’zaro mos tushmaslikka olib keladi. Endi kо’p
tarqalgan bazi protokollar haqida tо’xtalib о’tamiz. Mantiqiy ulanishsiz muloqot
usuli (Metod deytagramm) - Qadimgi va sodda usul, unda har bir paket mustaqil
obyekt sifatida qaraladi. Paket mantiqiy kanal о’rnatilmasidan uzatiladi, ya‘ni
qabul qiluvchi qurilmasini axborot qabul qilishga tayyorligini aniqlovchi
xizmatchi paket jо’natilmasdan va shuningdek mantiqiy kanalni yо’q qilmasdan,
ya‘ni uzatish tugagani haqida xabar beruvchi paketsiz. Paket qabul qiluvchiga
yetib bordimi yoki yо’qmi noma‘lum (paket olinganligi haqidagi xabar yuqoriroq
bosqichga qoldiriladi). Deytagramma usuli qurilmalarga qо’yiladigan talablarni
oshiradi (chunki qabul qiluvchi qurilma har doim paketni qabul qilishga tayyor
bо’lishi kerak). Usulning afzalligi shundaki. uzatuvchi va qabul qiluvchi
qurilmalar bir-biriga bog’lanmagan holda ishlaydilar. paketlar bufer xotira
qurilmasiga tо’planib sо’ng birdaniga uzatilishi mumkin, hamma abonentlarga
paketni bir vaqtning о’zida manzillash mumkinligida. Usulning kamchiligi –

paketning yо’qolish ehtimoli borligida, shuningdek qabul qiluvchi qurilma yо’q

bо’lsa yoki tayyor bо’lmagan holda tarmoq befoyda paketlar bilan band bо’lish
ehtimoli mavjud. Paket uzatish va qabul qilish qurilmalari о’rtasida mantiqiy
ulanish (kanal) о’rnatilgandan keyingina uzatiladi. Xar bir axborot paketlariga bir
yoki bir necha xizmatchi paket kо’shiladi (ulanishni о’rnatish, qabulni tasdiqlash,
qayta uzatishni sо’rash, ulanishni о’zish). Mantiqiy kanal bir yoki bir necha
paketlarni uzatish uchun о’rnatilishi mumkin. Deytagramma usuliga qaraganda
bu usul ancha murakkab, lekin unga qaraganda ancha ishonchliroq, chunki
mantiqiy kanalni uzgunga qadar uzatuvchi qurilmaning ishonchi komil, u uzatgan
hamma paketlar о’z joyiga yetib borganligiga. Bu usulda tarmoqning bekorchi
paketlar tufayli yuklamasi oshib ketishi ham bо’lmaydi. Usulning kamchiliklari
shundan iboratki, qabul qiluvchi abonent u yoki bu sababga kо’ra axborot
almashishga tayyor bо’lmasa, masalan, kabelni uzulishi tufayli, elektr manbayini
о’chishi sababli, tarmoq qurilmasining nosozligi va nihoyat kompyuterni
nosozlik hollarida vaziyatdan chiqib ketish ancha mushkul masala bо’lib qoladi.
Bu holda tasdiqlanmagan paketni qayta uzatish algoritmi lozim bо’ladi va
tasdiqlanmagan paket turi xam muhimdir.