|
1. Tiklenbeytuǵın resurslar. Kómir hám neft xaqqında. Íssılıq energiyas stansiyaları islew principi
|
| bet | 1/2 | | Sana | 21.05.2024 | | Hajmi | 236,22 Kb. | | #248263 |
Bog'liq Tema Muxtar
Tema:Tiklenbeytuǵın resurslardan kómir hám neftlerdiń ahmiyeti. ÍESlerdiń islew principi.
Reje;
1.Tiklenbeytuǵın resurslar.
2.Kómir hám neft xaqqında.
3.Íssılıq energiyas stansiyaları islew principi.
Kem depitli kánlerden alınatuǵın joldas mash'ala gazları hám de qarıydardan uzaq aralıqta jaylasqan kánlerde gazlardı utilizaciya etiwge sarplanatuǵın ǵárejetler tiykarlanadı. Sol sebepli neft hám gaz kánlerinen alınatuǵın gazlardı tutınıw ushın isletiw hám satıwdı ámelge asırıwda texnologiyalar hám úskeneler paydalanilganda mash'ala gazların utilizaciya qılıw ushın sarplanatuǵın kommerciya ǵárejetlerin oraw mashqalası nátiyjeli sheshiw máselesi úyrenilgen.
Solay ekenin aytıw kerek, hár bir mámleket rawajlanıwda tábiyiy hám mineral -resurs baylıqlarınıń bar ekenligi zárúrli rol oynaydı. Dúnya kóleminde sanaattıń keńeyiwi hám xalıq sanınıń artıp barıwı nátiyjesinde ıssılıq hám elektr energiyaǵa bolǵan talaplar da artıp baradı Respublikamızda tábiyǵıy baylıqlar, atap aytqanda neft, gaz hám kómir rezervleri úlken muǵdarda ámeldegi bolıp, bular tuwrısında toqtalıp ótiwden aldın dúnya miqiyosidagi bul rezervlerdi analiz etemiz.
2014 jılda dúnya kóleminde neft rezervler
Mámleketimizde neft rezervleriniń geologik kórsetkishleri 5 mlrd. tonna, balans rezerv kórsetkishler 530 mln. tonnanı shólkemlestirip, odan alınıwı múmkin bolǵan rezerv 0, 1 mln. tonna, potensial jıllıq neft tabıw kórsetkishi 3, 5 mln. tonna átirapında. Neft qazib alıw aymaqları tiykarlanıp Qashqadárya hám Buxara wálayatları úlesine tuwrı keledi. Qazib alınǵan neft qayta islew ushın “Buxara neftni qayta islew” zavodı, “Ferǵana neftni qayta islew” zavodı hám “Oltiariq neftni qayta islew” zavodlarına jiberiledi. Ózbekstanda tábiyiy gaz rezervleri hám tabıw kórsetkishleri: Geologik rezerv 5 trln. m3, anıqlanǵan rezerv 3, 4 trln. m3 ni shólkemlestirip, jıllıq gaz qazib alıw kórsetkishi 58 mlrd. m3 átirapında shólkemlestirip, tiykarǵı gaz rezervleri Qashqadárya, Buxara, Surxondaryo hám Qaraqalpaqstan wálayatlarında jaylasqan. Tábiyiy gaz “Kebirtanneftgaz” MChj, “Muborak gazdı qayta islew” zavodı, “Muborakneftgaz” MChj, “Kebirtan gaz ximiya kompleksi” kárxanalarında qayta isletilinip, odan tavar gaz menen birgelikte kondensat (jıllıq 2, 0 mln tonna átirapında ), propan-Butan fraksiyasi (jıllıq 584 mıń tonna ), polietelen granula (125 mıń tonna ), altıngugurt (jıllıq 217 mıń tonna ) ónimleri ajıratıp alınadı.
Dúnya miqiyosida gaz rezervleri:
Ózbekstanda kómir rezervleri kórsetkishleri: Geologik rezerv 1, 8328 mlrd tonna, prognoz rezervleri 323, 4 mln. tonnanı quraydı.
Kómir tabıw maydanları tiykarlanıp Tashkent wálayatı Angren rayonı hám Surxondaryo wálayatı Boysun rayonlarında jaylasqan. Kómirdi tabıw hám tayarlaw kólemleri “Angren”, “Shargun” hám “Boysun” kómir tabıw zavodları úlesine tuwrı keledi. Respublikada elektr energiya islep shıǵarıw ushın 45 elektr stansiyaları ámeldegi bolıp, 12, 4 mıń. Mvt elektr energiya islep shıǵarıw quwatına iye, bir jılda 55 mlrd. kvt átirapında elektr energiya islep shiǵarıladı. Elektr energiya islep shıǵarıw ushın respublikada qazib shıǵarılıp atırǵan tábiyiy gazdıń 56% hám kómirdiń 85% isletiledi.
Dúnya miqiyosida kómir rezervleri:
Respublikamızda qayta tiklenbeytuǵın dástúriy energiya dárekleri hám muǵdarı jáhán kóleminde qaraǵanda da salmaqlı bolıwına qaramay, xalıq ósiwi nátiyjesinde xalıq jan basına tuwrı keletuǵın energiya kóleminiń tómenlewin baqlaw múmkin. Atap aytqanda, statistikalıq maǵlıwmatlarǵa kóre respublikamızda neft hám gaz rezervlari tiykarlanıp 20-30 jılǵa xalıqtı zárúriyatın qandırıw múmkinshiligine iye. Sonday eken qayta tiklenbeytuǵın dástúriy energiya dárekleriniń shegaralanǵanlıǵı hám oǵan baylanıslı global hám regionlıq máseleler tórisinde toqtalıp ótemiz.
Eń qımbat bahalı esaplanǵan neft hám gaz rezervlarining tábiyiy muǵdarı azayıp baratırǵanlıǵı, 2020-jıllarǵa barıp neft ónimge bolǵan kúnlik talap ortasha 100,2 million barrel hám tábiyiy gazǵa bolǵan talap 5,5 trln.m3 ke jetiwi tuwrısındaǵı etilgen shamalar buǵan baylanıslı oǵada saldamlı juwmaqlardı keltirip shıǵarıwın talap etedi. Haqıyqattan da, neft hám gaz sanaatı salasınıń kúshli rawajlanıwı neft hám gaz «zangori órt» qadrini kúnden-kunga asırıp atır. Birpara esap -kitaplarǵa qaraǵanda, házirgi waqıtta tábiyiy gazdıń bir jıllıq tutınıwı dúnya kóleminde 3,1 trillion kub metrdi qurap atır. Birpara qánigeler tárepinen 2020-jıldan keyin bolsa, bul talap 6 trillion kub metr tábiyiy gaz hám kúnlik mútajlik 103,2 million barrel neftga jetiwi shama etińayapti. Atap aytqanda, dúnya energiya resurslariniń ulıwma muǵdarın 41,3% neft úlesine tuwrı keledi.
Sońǵı jıllarda neft hám gaz tabıw hám kirip qılıw ushın kúshli hám ayawsız báseki baslanǵanı, bul neft hám gaz ónimleri menen baylanıslı bolǵan ekonomikalıq -siyasiy processler de “qara altın” neft hám “kók órt” tábiyiy gaz bahasınıń keskin dárejede ózgerip turıwına sebep bolıp atırǵanın atap ótiw kerek bolıp tabıladı.
Sol orında bir ǵana hár qanday qáwipli háreketler de birpara mámleketlikler ortasındaǵı munasábetlerdi krizis jaǵdayǵa alıp keliwi hám de túrli dawlardı keltirip shıǵarıwı múmkinligi tán alıw etilip atır. Ayırım regionlar, eń birinshi náwbette, Arqa Afrika hám Jaqın shıǵıs daǵı siyasiy jaǵdaydıń keskinlashuvi umum xalıq aralıq munasábetlerge tásir etayapti.
Saudiya Araviyası, Kuveyt, Iran, Birlesken Arab Ámirlikleri hám Katarda neft sanaatı salasındaǵı turaqlılıqtı baqlaw múmkin. Planetamızda kúnlik neftni tabıw hám qayta islew kórsetkishi boyınsha da bul mámleketlikler jetekshi orında. Bir ǵana Saudiya Araviyaında ortasha 8 million barrel muǵdarında neft qazib alınıp atır. Birpara maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, «OPEK»ga aǵza mámleketlerdegi neft rezervi kórsetkishleri 80 jılǵa shekem jetiwi múmkin.
Sol sebepli de kóplegen gúzetshiler ekonomikası jedel túrde rawajlanıp atırǵan mámleketlerde de energiya resursları baslanǵısh máselege aylanǵanın atap kórsetip atır. Mısal ushın, Kitay mámleketinde tábiyiy gazdı tutınıwı maydanınan mámlekettiń global kólemindegi tásiri ele joqarı dárejede emes. Bunıń tiykarǵı sebebi Kitay Xalıq Respublikasında ulıwma energiya tutınıwındaǵı tábiyiy gazdıń kólemi kómirdiń kóleminden ádewir tómenlep ketkeni menen anıqlama bernedi, bul bolsa kóp ekologiyalıq máselelerge alıp kelip atır. Házirge kelip, Pekin kómir úlesin tábiyiy gaz esabına kemeytiwdi joybarlawtirmoqda. Sol sebepli de mámleket tábiyiy gaz qazib alıw hám gaz trubaları boyınsha shet el mámleketler, soniń menen birge Ózbekstan, Turkmenistan, Rossiya hám Kazaxstan mámleketleri menen óz-ara shártlesiwge erisiwge intilmoqda.
Yaponiyada da jaǵday quramalılıǵınsha qalıp atır. Sebebi, kúnlik 6 mln. barrelga jaqın tutınıw qılınıp atırǵan neftning hámmesi mámleketke import etiledi. Tábiyiy gazdı tutınıwı da jılına ortasha 100 mlrd. metr kubni quraydı.
Xalıq aralıq gúzetshiler hám túsindiriwlovchilar házirge shekem ózlestirilmagan, Arktikada úlken mızlıqlar astında jatqan neft hám gaz rezervleri házirge shekem anıqlanǵan dúnya rezervlerdiń 22% ni uyımlastırıwın atap kórsetip atır. AQSh geologiya xızmeti usınıs etken maǵlıwmatlardı názerde tutsak, Arktika túbi joq teńizi qa'rida dúnya gaz kondensatining derlik 22-23 procenti hám 75 milliard barrel neft bar. Bul nomerler bolsa Iran, Rossiya, Saudiya Araviyası neft hám gaz rezervleri muǵdarına jaqın. Sonday-aq, global jılıw nátiyjesinde Arktika mızlıqlarınıń eriwi keleshekte úlken qáwip tuwdırayotganini aytıw joiz bolıp tabıladı, onda neft hám gaz rezervi bar ekenligi jónindegi boljawlardıń kusheytiwi bolsa Arktika aymaǵına dawager mámleketlikler ortasında jaǵdaynı júdá quramalılashtirmoqda.
Ózbekstan kóleminde házirgi waqıtta neftga bolǵan talap artıp baratırǵanı hám suyıq uglevodorodlarni kóbeytiwge málim dárejede mútajlik bolǵanı sezilmoqda. Mámleketimiz birinshi Prezidenti I.A.Karimov ǵayratı menen tábiyiy gaz quramınan suyıq uglevodorodlarni ajıratıp alıwshı jańa texnologiyalarǵa tiykarlanǵan iri kárxanalar qurıw ilgeri jılısıp atır hám gazkimyo komplekslerin hám GTL texnologiyaları hám de slanets gazdı qayta islew texnologiyaların qurıw jumısları alıp barılmaqta hám joybarlar tiykarında ósip atır.
GTL (gas tap liquid) - bul texnologiya tábiyiy gaz yaǵnıy metandan suyıq uglevodorodlar alıw esaplanadı. Respublikamızda júzege keliw atırǵan GTL (gas tap liquid) texnologiyası Qashqadárya wálayatı G'uzor rayonında qurılıs jumısları alıp barılmaqta. Bunda Yaponiyanıń Hitachi Zosen kompaniyası tárepinen Sentetik process texnologiyaları (reaktor) tayarlab berilip atır.
|
| |
