|
JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONSBog'liq 167-169JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS
http://www.newjournal.org/
Volume–35_Issue-1_Avgust_2023
168
yuklash vazifalarini bajaradi. Yordamchi so'zlarga ko'makchi, bog'lovchi va
yuklamalar kiradi.
Yordamchi so'zni mustaqil so'zga quyidagilar yaqinlashtiradi :
a) shaklan alohida ajralib turish;
b) lug'aviy ma`noning mavjudligi;
d) ko'pincha ularning mustaqil so'zlarga yaqinlashishi, ulardan kelib
chiqishi.[2]
Yordamchi so‘zlar mustaqil (leksik) ma’no bildirmaydi, faqat grammatik ma’no
ifodalash uchun xizmat qiladi .
Gapda vosita, maqsad, sabab, vaqt, makon kabi sintaktik munosabatlarni
ifodalash uchun qo‘llanadigan so‘zlar ko‘makchilar deb ataladi. Ko‘makchi o‘zi
bog‘lanib kelgan so‘zdan keyin kelib, so‘zlar orasidagi birgalik, payt, sabab, maqsad
kabi munosabatni ifodalashga xizmat qiladi.
Ko‘makchi ikki xil bo‘ladi: 1. Sof ko‘makchi 2. Ko‘makchi vazifasidagi so‘z
(funksional ko‘makchi).
Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar va gap bo‘laklarini bog‘lash uchun xizmat
qiladigan yordamchi so‘zlar bog‘lovchi deyiladi. Bog‘lovchilar qo‘llanishiga qarab
yakka bog‘lovchilar va takroriy bog‘lovchilarga ajratiladi. Bog‘lovchilar vazifasiga
ko‘ra esa ikki xil bo‘ladi: teng bog‘lovchilar; ergashtiruvchi bog‘lovchilar .
Ayrim so‘z yoki gapga qo‘shimcha ma’no ifodalash uchun qo‘llanadigan
yordamchi so‘z yuklama deyiladi. Yuklama tuzilishi jiihatidan ikki xil: a) affiks
holidagi yuklamalar: -chi, -a (-ya), -da, -u (-yu), -oq (-yoq), -gina (-kina,-qina): b) so‘z
holidagi yuklamalar: axir, faqat, xuddi, nahotki, hatto, hattoki[3] Yuklamalar boyicha
U.Rahimov “O‘zbek tilida yuklamalar presuppozitsiyasi” mavzusida nomzodlik
dissertatsiyasini himoya qilgan. Mazkur nomzodlik dissertasiyasida presuppozitsiya
ifodalovchi: ham, emas, faqat, yana yuklamalar kengroq yoritib berilgan. Bundan
tashqari tilshunosligimizda O.Bozorov ,,O‘zbek tilida yuklamalarning semantik-
funksional xususiyatlari‘‘ nomli nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan.
Shu ma'noda so'nggi yillarda tilshunos olimlarimiz tomonidan o'zbek lingvistik
milliy korpusini yaratish borasida olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlarda yordamchi
so'zlarga ham korpusdagi leksik bazaning bir turi sifatida qarash o'rinlidir. Chunki
yordamchi so'zlar ham atash semasi bo'lmasa-da, so'z turkumlari sirasiga kiritilib (
yordamchi so'zlar ham so'z maqomiga ega) o'rganilib kelinmoqda. Filologiya fanlari
bo'yicha falsafa doktori Xoliyorov O'ral Mengliyevich o'zbek tilida so'z turkumlarining
ta'limiy korpusdagi miqdoriy statistik hisobini keltirganda umumiy 37282 ta
lemmaning tarkibida yordamchi so'zlar 203 dan ortiq ekanligini aniqladi. Bu esa
yordamchi so'zlar ham milliy til morfoleksikon bazasining sezilarli qismini
egallaganligidan
dalolat
beradi.
[4]
Umuman
olganda
bugungi
kunda
|
| |
