250
SCRATCH DASTURIDA ISHLASH
Jalilova Mamlakat Alijonovna
Buxoro shahar 31-maktabning
Informatika
fani o‘qituvchisi
Annotatsiya:
ushbu maqolada Scratch dasturlash muhitida animatsion va
interfaol loyihalar, multfilmlar va boshqa multimedia mahsulotlarini yaratish, Scratch
vizual dasturida ishchi muhitining har
qanday yoshdagi o‘quvchilar uchun qulayligi,
interfeysi va imkoniyatlari haqidagi
ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit
so’zlar:
Scratch, texnologiya, scratch visual, interfeys, Scratch dasturi,
scratch.mit.edu.
Scratch -
bu kichik maktab o„quvchilari o„zlarining
hikoya,
multfilm, o„yin, taqdimot va boshqa loyihalarni
yaratishlari
uchun
mo„jallangan dasturlash muhiti
hisoblanadi.
Scratch dasturida ishlashning ikkita usuli mavjud.
Birinchi usul online shaklida
bo„lib,
scratch.mit.edu
saytida
ro„yxatdan o„tish orqali ishlash mumkin.
Ikkinchi usul offline hisoblanib, bunda dastlab dastur
kompyuterga
o„rnatib olinadi va dastur ilovasi ustida sichqonchaning chap
tugmasini ikki marta bosish orqali ishga tushiriladi.
Scratch - bu multimedia tizimi. Tilning aksariyat operatorlari grafika va ovoz
bilan ishlashga, animatsiya va video effektlarni yaratishga yo„naltirilgan. Media-
manipulyatsiya -
bu Scratchning asosiy maqsadlaridan biri. Obyektga yo„naltirilgan
muhitda Scratch dasturi turli xil buyruqlar bloklaridan, Lego
konstruktorlarida ko„p
rangli g„ishtlardan qanday qilib yig„ilsa, xuddi shu tarzda “yig„iladi”. Scratch
dasturlari grafik bloklarni steklarga birlashtirish orqali yaratiladi. Bunday holda,
bloklar faqat sintaktik to„g„ri tuzilmalarda birlashtirilishi mumkin bo„lgan tarzda
amalga oshiriladi, bu esa xatolarni yo„q qiladi. Ma‟lumotlarning har xil turlari
obyektlarning bir-
biriga mosligi yoki aksincha mos kelmasligini ta‟kidlab, turli xil blok
shakllariga ega.
Dastur ishlayotganda ham
unga o„zgartirishlar kiritish mumkin, bu
muammoni hal qilishda yangi g„oyalar bilan tajriba o„tkazishga imkon beradi. Oddiy
buyruqlarni bajarish natijasida turli xil xususiyatlarga ega ko„plab obyektlar o„zaro
251
ta‟sir qiladigan murakkab model yaratiladi. Loyiha Scratchda yaratilganidan keyin
uni scratch.mit.edu saytiga joylashtirish mumkin.
Ushbu muhitning asosiy afzalliklaridan biri shundaki, u bepul dasturiy ta‟minot
mahsulotidir, shuning uchun har qanday ta‟lim muassasasi dasturni Internetdan
yuklab olib, to„g„ridan-to„g„ri yangi dasturlash muhitida o„qishni va ishlashni
boshlashi mumkin. Scratch o„rnatishni talab qilmaydi.
Scratch mafkurasining o„zi o„qitishda muammoli yondashuv va loyiha usuli kabi
zamonaviy o„qitish usullari va texnologiyalaridan foydalanishga imkon beradi.
Tilning asosiy tuzilmalari va atrof-
muhit imkoniyatlarini o„rgangandan so„ng,
tegishli loyihani yaratish va ishlab chiqish vazifasi qo„yiladi. Bular turli xil hikoyalar
bo„lishi mumkin, mavzuni o„qituvchi talabalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan
holda
taklif qiladi, masalan, “Mening oilam”, “Mening eng sevimli mashg„ulotim”,
“Iqtidorli odamlar” va boshqalar.
Ushbu o„qitish texnologiyasi talabalarni dasturlash tili imkoniyatlarini puxta
egallashga, “Informatika va AKT” fanini o„rganishga undaydi, ularga bu dasturning
amaliy shaxsiy ahamiyatini ta‟kidlaydi. Scratchdagi ishni tahlil qilish shuni
ko„rsatadiki, dastur juda sodda va oson o„rganiladi. Ammo, soddaligiga qaramay,
Scratch foydalanuvchiga multimedia resurslari bilan ishlash uchun turli xil vositalarni
taqdim etadi, bu o„quvchilarda qiziqish uyg„otadi, umuman mavzu uchun ijobiy
motivatsiya rivojlanishiga hissa qo„shadi.
Dastur juda sodda va o„rganishga oson. Ammo, soddaligiga qaramay, Scratch
foydalanuvchiga multimedia resurslari bilan ishlash uchun turli xil vositalarni taqdim
etadi, bu o„quvchilarda qiziqish uyg„otadi, umuman mavzu uchun ijobiy motivatsiya
rivojlanishiga hissa qo„shadi.
Scratch Massachusets Texnologiya Institutidagi MIT Media Lab tomonidan
ishlab chiqilgan va saqlanib kelinmoqda (scratch.mit.edu). Scratch - bu bepul
mahsulot, bu O„zbekiston maktablari uchun muhimdir. Uning rivojlanishi Smalltalk
merosxo„rlaridan biri bo„lgan skek tilida amalga oshiriladi. Smalltalkning asoschisi
va shuning uchun umuman obyektga yo„naltirilgan texnologiyalarning asoschisi
bo„lgan Alan Kay bolalarda fikrlash va ijodkorlikni rivojlantirishga juda qiziqadi.
Bundan tashqari, Kay bunday rivojlanishni iloji boricha tezroq boshlash kerak, deb
hisoblaydi: “... bizning fikrlash tarzimizni kuchli shakllantiradigan ommaviy axborot
vositalari imkon qadar erta hayotga kirishi kerak”. Scratch dasturlash muhiti (va tili),
uning yaratuvchilari tomonidan o„ylab topilgan, aynan “fikrlash uslublarini”
shakllantirishga qodir vosita.
252
Scratch tilining asosiy tushunchalarida
n biri bu birinchi g„oyadan yakuniy
dasturiy mahsulotga qadar o„z g„oyalarini ishlab chiqishdir. Buning uchun Scratchda
barcha kerakli vositalar mavjud:
Protsessual tillar uchun
standart:
ketma-
ketlik, tarmoqlanish, sikllar, o„zgaruvchilar, ma‟lumotlar turlari
(toq sonlar va haqiqiy sonlar, satrlar, boolean turli o„zgaruvchilar, ro„yxatlar -
dinamik massivlar), psevdo-tasodifiy sonlar;
Obyektga yo„naltirilgan:
obyektlar (ularning maydonlari va usullari), xabarlarni uzatish va
hodisalar bilan ishlash;
obyektlarning o„zaro ta‟sirining interaktiv ishlovi, foydalanuvchi bilan
o„zaro ta‟sirini, shuningdek, kompyuterdan tashqaridagi voqealarni qayta ishlash
(plagin sensori bloki yordamida);
Parallel bajarilish:
muvofiqlashtirish va sinxronlashtirish qobiliyatiga ega parallel iplarda
obyekt usullarini ishga tushirish;
oddiy foydalanuvchi interfeysini yaratish.
Shu bilan birga, Scratchda umuman tilning va obyektga yo„naltirilgan tilning,
masalan, protseduralar va funktsiyalarning muhim parametrlari, parametrlarni
uzatish va qiymatlarni qaytarish (global o„zgaruvchilar orqali tashqari), rekursiya,
obyekt sinflarini aniqlash, meros va polimorfizm, istisnolardan foydalanish, matn
kiritish va fayllarni kiritish va chiqarish. Biroq, bu va ehtimol ba‟zi boshqa tarkibiy
qismlar yaqin kelajakda tilga qo„shilishi shubhasizdir. Ko„rib turganimizdek, Scratch
haqiqatan ham boy xususiyatlarga ega. Shu bilan birga, uni o„rganishni boshlash
uchun, o„qish qobiliyatidan tashqari, hech narsa talab qilinmaydi, chunki dastur
tayyor rangli bloklardan iborat.
Deyarli barcha birinchi sinf o„quvchilari ushbu
darajaga to„g„ri keladi.
Bolalar, o„spirinlar va dasturlashni o„rganishni istagan har bir kishi uchun
dasturlash yanada qiziqarli va qulay bo„lishi uchun Scratch eng yaxshi hisoblash va
interfeys dizaynidan foydalanadi.
Xulosa qilib aytganda, Scratch dasturdagi garafik imkoniyatining qulayligi
tufayli, kichik yoshdagi bolalar ham sodda multimediya loyihalarini bajara oladi. Shu
bilan birgalikda, dastur tuzish jarayonini ham oson
o„zlashtiradi. Bundan tashqari
ekrandagi qahramonlarini harakatga keltirishi, liboslarini va rangini xohishga qarab
o„zgartirishi mumkin.
253
ADABIYOTLAR:
1.
“Scratch для юных программистов” Голиков Д. В.
2.
“Scratch для детей” Мажед Маржи Mосква 2017
3.
“Программирование на Scratch 2” Голиков Денис и Голиков Артѐм
4.
5-sinf darsligi. Kamalitdinova
Dilorom Turg‟unovna, Sayfurov Dadajon
“Informatika va axborot texnologiyalari”
5.
Tursunov S.Q
“Ta‟limda axborot texnologiyalari” (II-Tom) –Toshkent
2019.
6.
https://scratch.mit.edu/ - Scratch texnologiyasining online manzili.
| 