4 - MAVZU. BILIMLARNI TAQDIM ETISH MODELLARI
(DAVOMI).
1.
Stsenariylar.
2.
Intellektual interfeys.
3.
Tushunish darajalarining klassifikatsiyasi.
1. Stsenariylar.
Bilimlarni ifodalash tizimlarida real xayotdagi ma’lum standart vaziyatlarni
tavsiflaydigan stereotip bilimlar asosiy rol o’ynaydi. Bunday bilimlar vaziyatlarni
tavsiflashda tushirib qoldirilgan ma’lumotlarni tiklashga, bu vaziyatda kutilishi
mumkin bo’lgan yangi faktlarning paydo bo’lishini oldindan aytishga, vaziyatning
kelib chiqish mohiyatini o’rnatishga imkon beradi.
Stereotip bilimlarni tavsiflashda turli xil modellardan foydalaniladi. Ular
ichida eng ko’p tarqalgani stsenariylar hisoblanadi. Stsenariy deb predmet sohaning
tipik vaziyatini aniqlaydigan, o’zaro bog’langan faktlar standart ketma-ketligining
formal tavsifiga aytiladi. Bu stsenariyda ishtirok etadigan shaxslarning maqsadga
erishish usulini tavsiflaydigan protsedura yoki harakatlar ketma-ketligi bo’lishi
mumkin. Intellektual tizimlarda stsenariylar tabiiy-tilli matnlarni tushunish
protseduralarida, hatti - harakatlarni rejalashtirishda, o’qitishda, qaror qabul
qilishda, atrof muhit o’zgarishlarini boshqarishda ishlatiladi.
2. Intellektual interfeys.
Faraz qilaylik intellektual tizimga matn kiritilyapti. Matnda berilgan ixtiyoriy
savollarga inson nuqtai nazaridan u to’g’ri javob beryotgan bo’lsa, intellektual tizim
matnni tushunyapti deymiz. «Inson» deganda tizimning tushunish qobiliyatini
baxolovchi muayyan ekspert-inson tushuniladi. Bu sub’ektivlikka xissa qo’shadi,
chunki turli xil kishilar bir xil matnni turlicha tushunishadi.
3. Tushunish darajalarini sinflash.
Mavjud intellektual tizimlarda beshta asosiy tushunish darajalarini va ikkita
metatushunish darajalarini ajratish mumkin.
Birinchi daraja matndan kiritilgan savollarga javobni tizim to’g’ridan-to’g’ri
ma’nosiga asoslanib shakllantirish sxemasi bilan xarakterlanadi. Masalan, tizimga
«Nonushtadan keyin, soat sakkizda, Petya maktabga ketdi. Soat ikkida u uyga
qaytdi. Tushlikdan keyin u sayr qilishga ketdi» matni kiritilgan bo’lsa, u xolda
birinchi tushunish darajasida tizim «Petya qachon maktabga ketdi?», «Tushdan
keyin Petya nima qildi?» kabi savollarga javob bera olishi kerak. Lingvistik
protsessorda matn va unga taaluqli savollarning morfologik, sintaktik va semantik
analizlari sodir bo’ladi. Lingvistik protsessorning chiqishida matn va savollarning
chiqarish bloki ishlay oladigan ichki ifodalari hosil bo’ladi. Maxsus
protseduralardan foydalanib bu blok javobni hosil qiladi. Boshqacha aytganda,
birinchi darajali tushunishning allaqachon intellektual tizimdan ma’lumotlarni
ifodalash va bu ma’lumotlarga xulosa chiqarishning ma’lum vositalarini talab qiladi.
Ikkinchi daraja: Ikkinchi darajada matndagi ma’lumotlarga asoslangan
mantiqiy xulosa qilish vositalari qo’shiladi. Bular matnda yaqqol mavjud bo’lmagan
axborotlarni tug’dirish imkoniga ega bo’lgan matndagi turli xil mantiqlardir(vaqtli,
fazoli, kauzual va sh.k.). Bizning misolda ikkinchi darajada «Nima oldin bo’ldi:
Petyaning maktabga ketishimi yoki uning tushlik qilishimi?» yoki «Petya
maktabdan kelgandan keyin sayr qildimi?» kabi savollarga to’g’ri javob hosil qilish
mumkin. Intellektual tizim matnning vaqt strukturasini tuzibgina qolmay, bu kabi
savollarga javob berishi mumkin.
Ikkinchi darajali tushunish yordamida tashkil qilish mumkin bo’lgan
intellektual tizim sxemasi yana bir bilimlar bazasiga ega bo’ladi. Unda voqealarning
strukturasiga tegishli qonuniyatlar, ularning fazoviy tashkil etilish mumkinligi,
kauzual bog’liqliklar va sh.k. qonuniyatlar saqlanadi. Mantiqiy blok esa psevdofizik
mantiqlar bilan ishlash uchun barcha kerakli vositalarga ega bo’ladi.
Uchinchi daraja: Ikkinchi daraja vositalariga atrof - muhit haqidagi tizimlar
bilimlari bilan matnni to’ldirish qoidalari qo’shiladi. Intellektual tizimda bu bilimlar
mantiqiy xarakterga ega bo’ladi va boshqa turdagi protsedura va stsenariyalar
ko’rinishida qayd qilinadi. Uchinchi tushunish darajasida intellektual tizim «Petya
ertalab soat sakkizda qaerda bo’lgan?» yoki «Soat ikkida Petya qaerdan keldi?» kabi
savollarga javob bera olishi kerak. Buning uchun «maktabda bo’lish» jarayoni
nimani bildirishini, xususan, bu jarayon uzluksiz va unda ishtirok etuvchi sub’ekt
xamma
vaqt
«maktabda»
bo’lishini
bilish
kerak.
Uchinchi darajali tushunish amalga oshiriladigan intellektual tizim strukturasi tashqi
tomondan ikkinchi daraja sxemasidan farq qilmaydi. Biroq mantiqiy blokda nafaqat
sof deduktiv xulosalash vositalari, balki stsenariylar bo’yicha xulosalash vositalari
ham ko’zda tutilishi kerak.
Sanab o’tilgan uchta tushunish darajalari amalda ishlayotgan barcha
Intellektual tizimlarda amalga oshirilgan. Birinchi daraja va qisman ikkinchi daraja
turli xil tabiiy tilda muloqot qilish tizimlariga kiradi.
Tushunishning keyingi ikkita darajasi mavjud intellektual tizimlarda qisman
amalga oshirilgan. To’rtinchi daraja: Matn o’rniga unda ma’lumotlarni olishning
ikkita kanali mavjud bo’lgandagina kelib chiqadigan kengaytirilgan matn ishlatiladi.
Birinchi kanal orqali tizimga matn uzatiladi, ikkinchisi orqali matnda mavjud
bo’lmagan qo’shimcha axborotlar uzatiladi. Insonlar o’rtasidagi aloqada ko’rish
ikkinchi kanal rolini o’ynaydi. Birdan ortiq aloqa kanallariga ko’rish imkoniyatiga
ega bo’lgan intellektual robotlar ega bo’ladi.
Aloqaning ko’rish kanali atrof muxitning «shu yerda va hozir» holatini qayd
qilish va matnga kuzatilayotgan axborotni kiritish imkonini beradi. Tizim matn
yuzaga keladigan vaziyat bilan to’g’ridan to’g’ri bog’langan so’zlar kiritilgan
matnlarni tushunish qobiliyatiga ega bo’ladi. Quyiroq tushunish darajalarida
masalan, «Qaranglar Petya nima qildi! U buni olmasligi kerak edi!» matnini
tushunish mumkin emas. Ko’rish kanali mavjud bo’lsa tushunish jarayoni bunga ega
bo’ladi.
To’rtinchi darajali tushunish bo’lgan xolda intellektual tizim «Nima uchun
Petya buni olmasligi kerak edi?» yoki «Petya nima qildi?» kabi savollarga javob
bera oladi. Tizimga kirayotgan savol uchinchi darajaga mos kelsa, tizim kerakli
javobni beradi. Javob uchun qo’shimcha axborotlarni(«ekzegetik») jalb qilish kerak
bo’lsa, u holda matn va savolning ichki ko’rinishi matn bilan intellektual tizimga
ko’rish yoki boshqa qandaydir kanal orqali hosil bo’lgan real vaziyat o’rtasidagi
munosabatni aniqlashni amalga oshiradigan blokka uzatiladi.
Beshinchi daraja: Javob uchun bu darajada intellektual tizim matndan tashqari
matn manbai bo’lgan va tizim xotirasida aloqaga taalluqli umumiy axborotlarni
saqlaydigan muayyan sub’ekt haqidagi axborotdan foydalanadi. Beshinchi darajaga
mos nazariya - nutqiy aktlar nazariyasidir.
SHunga e’tibor berilganki, xar qanday ibora nafaqat voqelikning qandaydir
hodisasini bildiradi, balki o’zida uchta harakatni birlashtiradi: lokutsiya, illokutsiya
va perlokutsiya. Lokutsiya - bu o’z holicha gapirish, ya’ni so’zlovchi o’zining fikrini
aytish uchun qilgan harakati. Illokutsiya - bu gapirish yordamida harakat: savol,
istak(buyruq yoki iltimos) va tasdiq. Perlokutsiya - so’zlovchining tinglovchiga
qandaydir ta’sir o’tkazishiga qaratilgan harakati: «xushomad qilish»,
«ajablantirish», «ko’ndirish» va x.k. Nutqiy aktni nutqiy harakatlarning ongli
minimal birligi sifatida aniqlash mumkin. Har bir nutqiy akt lokutiv, illokutiv va
perlokutiv aktlardan tashkil topgan.
To’rtinchi va beshinchi tushunish darajalari uchun muloqot asosida yotgan
muloqotning nutqsiz komponentalari va psixologik printsiplari bo’yicha natijalari
qiziqarli. Bundan tashqari, matnni to’ldirish qoidalariga moloqotning muayyan
sub’ekti haqidagi bilimlarga tayanadigan(agar tizimda bu bilimlar mavjud bo’lsa)
xulosa chiqarish qoidalari kiradi. Masalan tizim mazkur sub’ektga u tomonidan xosil
qilingan matnni to’g’ri deb hisoblab ishonishi mumkin. Lekin unga ishonmasligi va
matnni sub’ekt haqidagi o’zining bilimlari bilan to’g’rilab tushunishi mumkin. Bu
turdagi bilimlar hali yetarlicha rivojlanmagan muloqotning psixologik
nazariyalariga tayanishi kerak.
Masalan tizimga quyidagi matn kiryapti: «Nina darrov kelishga va’da berdi».
Agar tizimda Nina haqida hech qanday ma’lumot bo’lmasa, u bilimlar bazasiga
murojaat qilishi va «darrov» vaqt ko’rsatkichini baholash uchun qandaydir normativ
ma’lumotdan foydalanishi mumkin. Bu ma’lumotdan «darrov» yarim soatdan
oshmasligini bilish mumkin. Lekin tizimga kiritilayotgan matnda so’z borayotgan
Nina haqida maxsus ma’lumot bo’lishi mumkin. Bu holda tizim, bilimlar bazasidan
kerakli bilimlarni olib, masalan, Ninaning bir soatdan oldinroq kelmasligiga
tayyorlanishi mumkin.
Birinchi metadaraja: Bu darajada bilimlar bazasi tarkibida o’zgarishlar sodir
bo’ladi. U tizimga ma’lum va tizimga kiritilgan matnlarda mavjud bo’lgan faktlar
bilan to’ldiriladi. Turli intellektual tizimlar bir biridan bilimlardan faktlarni xosil
kilish qoidalarining xarakteri bilan farq qiladi. Masalan farmokologik ekspertiza
uchun mo’ljallangan tizimlarda bu qoidalar induktiv xulosa qilish va tasvirlarni
tanish usullariga tayanadi. Qoidalar ehtimollar printsipiga, xulosalarga va x.k.
asoslangan bo’lishi mumkin. Barcha hollarda bilimlar bazasi aprior to’liqmas bo’lib
ko’rinadi va bunday intellektual tizimlarda savollarga javob qidirishda qiyinchiliklar
yuzaga keladi. Xususan, bilimlar bazasida nomonoton xulosa kerak bo’lib qoladi.
Ikkinchi metadaraja: Bu darajada metaforik bilimlarning paydo bo’lishi sodir
bo’ladi. Bu maqsadlar uchun foydalaniladigan metaforik darajadagi bilimlarni hosil
qilash qoidalari analoglar va assotsiatsiyalar bo’yicha xulosa qilishga tayanadigan
maxsus protseduralarni o’zida ifodalaydi. Hozirgi vaqtda ma’lum bo’lgan analoglar
bo’yicha xulosalash sxemasi Leybnits diagrammasidan foydalanadi. Bu diagramma
analoglar bo’yicha fikrlashning faqat xususiy hollarini aks ettiradi. Assotsiativ
fikrlash sxemalari bundan ham sayoz.
Tushunish darajalari va metadarajalari intellektual tizim arxitekturasi nuqtai
nazaridan qaralsa ketma-ket yangi bloklarni qo’shish va ular amalga oshiradigan
protseduralarning murakkablashuvini kuzatish mumkin. Birinchi darajada faqat
matnning o’ziga tegishli bo’lgan bilimlar bazasi bilan lingvistik protsessor yetarli
bo’ladi. Ikkinchi darajada bu protsessorda mantiqiy xulosalash protsedurasi paydo
bo’ladi. Uchinchi darajada bilimlar bazasi kerak bo’ladi. Dastlabki ma’lumot
kanalidan mustaqil holda ishlaydigan yangi ma’lumot kanalining paydo bo’lishi
to’rtinchi daraja bilan xarakterlanadi. Bu kanalning ishlashi bilan bog’liq bo’lgan
protseduradan tashqari har bir kanaldan olingan ma’lumotlarning integratsiyasini
amalga oshiruvchi ikkala kanal ishlash natijalarini o’zaro ko’rsatib turuvchi
protsedura paydo bo’ladi. Rivojlanishning beshinchi darajasida bilimlar va
ma’lumotlarni xulosalashning turli xil usullari olinadi. Bu darajada individual va
guruxli xatti xarakatlar modeli muhim bo’ladi. Metadarajalarda bilimlarni
boshqarish uchun quyiroq tushunish darajalarida mavjud bo’lmagan yangi
protseduralar paydo bo’ladi. To’liq hajmda tushunish - ko’rinishidan qandaydir
erishib bo’lmaydigan orzu. Tushunish fenomenining boshqacha interpretatsiyalari
ham mavjud. Masalan, tushunish darajasini tizimning olingan natijani tushuntirish
qobiliyatiga ko’ra baholash mumkin. Bu yerda tizim unga kiritilgan matnga asosan
nima qilganini tushuntirayotganda nafaqat tushuntirish darajasi, balki tizim o’zining
natijalarini asoslayotganda asoslash darajasi ham bo’lishi mumkin. Tushuntirishdan
farqli o’laroq asoslash har doim tizimning joriy vaqtdagi mavjudligi bilan
aniqlanadigan faktlar va bilimlarning yig’indisi bilan bog’liq. Tushunish uchun
kiritiladigan matn bir xolatda tizim tomonidan rost deb qabul qilinsa, boshqa holatda
yolg’on deb qabul qilinishi mumkin. Tushuntirish va asoslashdan tashqari matnni
tushunish bilan bog’liq yana bir funktsiya - oqlash ham bo’lishi mumkin. Biror
narsani oqlash chiqarilgan tasdiqlar intellektual tizimda o’rnatilgan norma va
qiymatlar tizimiga qarama - qarshi emasligini tasdiqlashni bildiradi. Ekspert
tizimlarga o’xshash shunday intellektual tizimlar borki, ular tushuntirish va qisman
izohlar berish imkoniyatiga ega. Asoslash va oqlash protseduralari to’liq hajmda hali
amalga oshirilmagan.
| 