Internet saytlari
1. www.samqxi.uz
- Samarqand qishloq xo‟jalik instituti veb-sahifasi
2. www.lex.uz - O‟zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma‟lumotlari milliy bazasi.
3. www.uzreport.com - Axborot agentligi.
4. www.agro.uz - O‟zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‟jaligi vazirligi.
1 Yer-suv resurslarining qishloq xo’jaligidagi ahamiyati va xususiyatlari, ularning
maydoni tarkibi, foydalanuvchilar bo’yicha taqsimlanishi.
Qishloq xo„jaligi iqtisodiyotining asoslaridan biri bu tabiiy resurslardir. Tabiiy
resurslarning eng kerakli unsurlariga esa yer kiradi. Yer qishloq xo„jaligida ishlab chiqarishning
asosiy omili, mehnat yo„naltirilgan ob„yekt sifatidagi mehnat predmeti, shuningdek, turli xil
mahsulotlarning joylashuv makoni, insonlar uchun turar joy hamda hayvonot va o„simliklar
dunyosining yashashiga mo„ljallangan mehnat qurolidir. Har bir halq va millat yerni asosiy
boyligi sifatida e‟tirof etadi, bir nyechta shart va omillarni birlashtirgan holda qishloq
xo„jaligidagi afzalliklarni yer orqali tavsiflaydi.
Yer resurslari - bu quruqlik yuzasining jami yig„indisi bo„lib, uning tarkibiga boshqa
tabiiy ob„yektlar ham kiritiladi. Bular: o„rmonlar, o„simlik va boshqa tirik organizmlar, suv
2
ob„yektlari. Yer resurslarining suv ob„yektlari o„z ichiga ko„llar, ko„lmak va hovuzlar, ariqlarni
qamrab oladi. Okyean, dengizlar va daryolar esa suv resurslari tarkibiga kiradi.
Har bir davlatning yer-suv resurslari tabiat va jamiyatda yashash manbaidir, shuningdek,
yer va suv bir-birining mavjudligini taqozo qiladi.
Yerning j amiyatdagi ahamiyati beqiyosdir. Unda fuqarolar yashashi uchun binolar
quriladi, turli mahsulotlar etishtiriladi. Demak, yerning qishloq xo‟jaligi ishlab chiqarishidagi
ahamiyati ulkan. Chunki u shu tarmoqning yeng asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanadi.
Yerga urug‟, ko‟chat yekib, ishlov berish natijasida turli xildagi mahsulotlar etishtiriladi.
Demak, tarmoqda etishtiriladigan barcha turdagi mahsulotlar yerdan, suvdan foydalangan holda
olinar ekan. Ingliz iqtisodchisi Uilyam Pettining aytishicha, «yer - boylikning onasi...».
Respublika dehqonchiligi sug‟orishga asoslangan. Shuning uchun suv ham yer kabi yeng
zarur vosita hisoblanadi. Qishloq xo‟jaligidan olinayotgan mahsulotlar, masalan, paxta, sholi,
tamaki, sabzavot, poliz, makkajo‟xori, bug‟doy, arpa, yem-xashaklarning aksariyat qismi
sug‟oriladigan yerlarda etishtiriladi. Qishloq xo‟jaligida etishtirilayotgan yalpi mahsulotning 95
foizga yaqini sug‟oriladigan yerlardan olinadi. Sanoatning qishloq xo‟jalik xomashyolariga,
aholining esa oziq- ovqat mahsulotlariga bo‟lgan talabi qondirilishida yer va suvning ahamiyati
juda katta. Yerlardan, suvlardan qanchalik oqilona, samarali foydalanilsa, ishlab chiqariladigan
mahsulotlar hajmi shunchalik ko‟payadi, natijada yuqorida ta‟kidlangan talablarning qondirilish
darajasi ortadi. Lekin yerdan asosiy vosita sifatida foydalanishda uning quyidagi xususiyatlarini
e‟tiborga olish maqsadga muvofiqdir:
yer maydonining cheklanganligi va takror ishlab chiqarilmasligi. Ona zamin tabiatan
cheklangan, uning maydonini inson kengaytira olmaydi. Chunki u tabiat mahsuli hisoblanadi.
Boshqa asosiy vositalarni, masalan, traktorlarni, mashinalarni talabni qondirish maqsadida
xohlagancha ishlab chiqarish mumkin;
yerning tabiat mahsuli ekanligi. Yer tabiat mahsulidir. Shuning uchun uning kelajakdagi
taqdiri tabiatga bog‟liq. Boshqa asosiy vositalar, ya‟ni binolar, inshootlar, kombaynlar, traktorlar
inson mehnatining mahsulidir. Zaruriyat tug‟ilganda ular inson tomonidan ishlab chiqarilishi
mumkin. Yerni esa inson ishlab chiqara olmaydi;
yer - qishloq xo‟jaligining abadiy ishlab chiqarish vositasidir. Respublika hududida
mavjud bo‟lgan yerlardan qishloq xo‟jalik mahsulotlari etishtirishda bizdan oldingi avlodlar
foydalangan, hozirgi davrda biz foydalanmoqdamiz, kelajakda esa avlodlarimiz foydalanadi;
yerni qishloq xo‟jaligi mahsulotlari etishtirish maqsadida bir joydan ikkinchi joyga
ko‟chirib yurish imkoniyati cheklangan. Undan joylashgan makonida, ya‟ni stasionar holatda
oqilona foydalanish mumkin. Lekin mashina va traktorlarni talab etilgan joyga olib borib, turli
xildagi ishlarni amalga oshirish, bino-inshootlarni ham talab etilgan joyga qurish mumkin;
g) yerning yuqori qatlami hisoblangan tuproq unumdorligining mavjudligi, unga ilmiy
asoslangan holda ishlov berish natijasida uning oshib borishi. Darhaqiqat, tuproqqa vaqtida
ishlov berilsa, o‟g‟itlansa, uning unumdorligi oshib borishi mumkin. Lekin boshqa asosiy
vositalar ishlab chiqarish jarayonida qatnashishi oqibatida jismoniy jihatdan ishdan chiqadi. Ular
vaqt o‟tishi bilan fan-texnika taraqqiyoti natijasida ma‟naviy jihatdan ham yeskiradi.
Lekin yerga e‟tibor berilsa, undan fan-texnika yutuqlarini joriy etgan holda oqilona,
samarali foydlanilsa, unumdorligi oshib borishi mumkin. Ammo bu, uning unumdorligi
cheklanmagan, degani emas. Shunday ekan, yerning unumdorligidan tadbirkorlik bilan
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Qishloq xo‟j aligida yerning yuqori qatlami hisoblangan tuproq unumdorligi katta ahamiyat kasb
yetadi. Hayotda tuproq unumdorligining quyidagi turlari mavjud: tabiiy, sun‟iy va iqtisodiy
unumdorlik. Tuproqning tabiiy unumdorligi-tabiat mahsulidir. U tabiatning ta‟siri natijasida
uzoq yillar mobaynida shakllanadi. Uning holati quyosh nuri hamda yog‟ingarchilik miqdoriga,
shamol va suvlarning ta‟siriga bog‟liqdir. Ularning ijobiy ta‟sirida tuproq tabiiy unumdorligi
yaxshi bo‟ladi. Sun‟iy va iqtisodiy unumdorlik esa inson mehnati natijasida shakllantirilib,
oshirilishi mumkin. Jumladan, mehnat, mablag‟ sarflab, yerlarning irrigasion, meliorativ holatini
yaxshilab, urug‟ yekib, ularni o‟g‟itlash, yaxshi sifatli ishlov berish orqali tuproqning iqtisodiy
unumdorligi yuksaltirilishi mumkin. Qishloq xo‟jaligida foydalaniladigan suvlarning sifati ham
barcha viloyatlarda bir xilda bo‟lmay, bir-birlaridan farq qiladi.
3
Masalan, Andijon, Namangan va Farg‟ona viloyatlarining aksariyat hududlarida ekinlarni
sug‟orishda foydalaniladigan suvlarning sifati yaxshi, ya‟ni ularning tarkibida hosildorlikka
salbiy ta‟sir etuvchi turli xildagi minerallar kam, lekin Qoraqalpog‟iston Respublikasi, Xorazm
viloyati hududlarida foydalanilayotgan suvlarning tarkibida xlor va boshqa moddalar ko‟p.
Shuning uchun ham ularning sifati nihoyatda yomon. Bunday hol qishloq xo‟jalik mahsulotlari
etishtirish hajmiga, sifatiga salbiy ta‟sir ko‟rsatadi. Kelajakda yerlarning unumdorligini oshirish,
suvlarning sifatini yaxshilashga qaratilgan barcha tadbirlar majmuasini samarali amalga oshirish
orqali zarur qishloq xo‟jalik mahsulotlari hajmini, miqdorini ko‟paytirishga va sifatini
yaxshilashga erishish mumkin.
Yer resurslari ham boshqa resurslardek o„z xususiyatlariga ega.
Birinchidan, yer - tabiat mahsuli, in„omi hisoblanib, u inson mehnati bilan yaratilmaydi.
Inson faqatgina yerga mehnatini yo„naltirib, yo yerning ahvolini yaxshilaydi, yoki umuman
yomon ahvolga solishi mumkin. Lyekin inson o„z xohishi bilan yer resurslarini hosil qilolmaydi.
Ikkichnidan, yer chyegaralangan tabiiy resursdir. Inson xohlagancha yerni ko„paytira yoki
kamaytira olmaydi. Shu sababli, bosh maqsad yerdan samarali va to„g„ri foydalanishdir. Bir
mamlakat miqyosida yer miqdori uning chyegaralari bilan aniqlansa, umuman hududlar sifatida
esa yer miqdori quruqlik yuzasi bilan belgilanadi.
Yer resurslari jismoniy nuqtai nazardan murakkab majmua hisoblanadi. Bu majmua turli
omillar (kimyoviy, fizik, biologik) birlashmasi bilan xarakterlanadi. Yer resurslari turli yer
uchastkalaridan iborat bo„lib, ular bir-biridan tuproq turlari, ryelyefi, miqdori va boshqa
xarakteristikasi bilan farqlanadi.
Uchinchidan, yer abadiy ishlab chiqarish vositasidir. Shuningdek, yer har doim ishlab
chiqarishdagi eng asosiy omil sifatida o„z o„rnini yo„qotmaydi. Undan mablag„ni ko„paytirish,
ishlab chiqarishda zamonaviy texnologiyalar orqali qishloq xo„jalikdagi yerlardan unumli va
samarali foydalanish, shuningdek sanoat va uy-joy qurilishi maqsadida foydalanish mumkin.
Shu bilan birga, texnika taraqqiyoti yuksak cho„qqilarga ko„tarilganiga qaramay yerni boshqa
ishlab chiqarish omillari bilan almashtirib bo„lmaydi.
O'zbekiston Respublikasining «Yer kodeksi»ga muvofiq yer fondi yerlardan
foydalanishning belgilangan asosiy maqsadiga ko'ra quyidagi toifalarga bo'linadi:
Qishloq xo'jaligiga mo'ljallangan yerlar - qishloq xo'jaligi ehtiyojlari uchun berilgan yoki ana
shu maqsadga mo'ljallangan yerlar. Qishloq xo'jaligiga mo'ljallangan yerlar sug'oriladigan va
sug'orilmaydigan (lalmikor) yerlar, haydaladigan yerlar, pichanzorlar, yaylovlar, ko'p yillik
mevali dov-daraxtlar va tokzorlar egallagan yerlarga bo'linadi;
Aholi punktlarining (shaharlar, posyolkalar va qishloq aholi punktlarining) yerlari-
shaharlar va posyolkalar, shuningdek qishloq aholi punktlari chegarasi doirasidagi yerlar;
Sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarga mo'ljallangan yerlar-
ko'rsatilgan maqsadlarda foydalanish uchun yuridik shaxslarga berilgan yerlar;
Tabiatni muhofaza qilish, sog'lomlashtirish, rekreatsiya maqsadlariga mo'ljallangan
yerlar- alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar egallagan, tabiiy davolash omillariga ega
bo'lgan yerlar, shuningdek ommaviy dam olish va turizm uchun foydalaniladigan yerlar;
Tarixiy-madaniy ahamiyatga molik yerlar-tarixiy-madaniy yodgorliklar joylashgan
yerlar;
O'rmon fondi yerlari-o'rmon bilan qoplangan, shuningdek o'rmon bilan qoplanmagan bo'lsa
ham, o'rmon xo'jaligi ehtiyojlari uchun berilgan yerlar;
Suv fondi yerlari - suv ob‟yektlari, suv xo'jaligi inshootlari egallagan yerlar va suv
ob‟yektlarining qirg'oqlari bo'ylab ajratilgan mintaqadagi yerlar;
Zahira yerlar.
Har bir qishloq xo'jaligi korxonasi ma‟lum yer maydoniga ega bo'lib mavjud talab va
taklifga ko'ra, qishloq xo'jaligi mahsulotlari yetishtirish bilan shug'ullanadi. Korxonaning
umumiy yer maydoni tabiiy sharoitlari hamda xo'jaligida foydalanish xususiyatiga ko'ra bir xil
emas. Bundan tashqari korxonaning hamma yeridan ham qishloq xo'jaligi mahsulotlari
yetishtirishda foydalanilmaydi. Shuning uchun korxonaning umumiy yer maydonidan qishloq
xo'jaligiga yaroqli yerlar ajratilgan.
4
Yerlarni tabiiy sifati hamda xo'jaligida foydalanilishiga qarab tabaqalashtirish bozor
iqtisodiyotining hozirgi sharoitida juda katta iqtisodiy ahamiyatga ega. Chunki bu xususiyatlarga
ko'ra, yer solig'i, ijara haqi, yer bahosi singari masalalari ko'lami va darajasi belgilanadi. Busiz
yer kadastrini tashkil qilib bo'lmaydi.
Qishloq xo'jaligiga yaroqli yerlar deganda bevosita qishloq xo'jaligiga taalluqli bo'lgan,
qishloq xo'jaligi mahsulotlari yetishtirish uchun surunkali foydalaniladigan yerlar tushuniladi.
Qishloq xo'jaligi yerlariga ekinzorlar, ya‟ni doimo don va boshqa dalachilik ekinlari ekiladigan
yerlar, bog'lar, ya‟ni doimo ko'p yillik mevali daraxtlar ekiladigan yerlar, yaylovlar - doimo
chorva mollari boqiladigan yerlar, pichanzorlar - doimo pichan o'rib olish uchun
foydalaniladigan yerlar kiradi.
Xo'jaliklarning yer maydonlari tarkibi va o'zaro nisbati doimo bir xil bo'lmaydi. Ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, aholi ehtiyojlarining o'sib borishi bilan u ham o'zgarib
boradi.
Yerlarning bir turdan boshqa turga o'tib borishiga yer transformatsiyasi deb ataladi.
Bunda yer tranformatsiyasining asosiy qonuni yerdan unumli foydalanish uning unumdorligini
muttasil oshirib borish, kam unumli yerlardan yuqori unumli yerlarga o'tib borishdir. Chunki
yuqorida qayd etilgandek, yer miqdor jihatidan (makon jihatidan) cheklangan, undan to'g'ri
foydalanilgandagina unumdorligi oshib borishi mumkin.
8.1-jadval
O‟zbekiston Respublikasining yer fondi va uning foydalanuvchilar bo‟yicha taqsimlanishi*
№ Yerdan foydalanuvchilar
2015 yil
ming. ga
foiz
Jami yer fondi Shundan
44410.3
100.0
1
Qishloq xo‟jalik korxonalari va tashkilotlari foydalanayotgan yerlar
24968.6
56.3
2
O‟rmon xo‟jalik korxonalari yerlari
8409.2
18.9
3
Sanoat, transport, mudofaa, aloqa va boshqa tashkilotlar yerlari
1928.1
4.3
4
Aholi yashash joylari
234.0
0.5
5
Zahiradagi yerlar
7469.6
16.8
6
Gidrotexnika va boshqa suv xo‟jaligi tashkilotlari yerlari
819.2
1.8
7
Tabiat muhofazasi, soglomlashtirish va madaniy ahamiyatga ega yerlar
72.5
0.2
8
Boshqa yerlar
509.1
1.2
*O‟zbekiston Respublikasi geokadastr va yer resurslari davlat qo‟mitasi ma‟lumotlari
Respublikada jami yer fondining 56,3 foizidan qishloq xo‟jalik korxonalari va
tashkilotlari, 18,9 foizidan esa o‟rmon xo‟jaligi korxonalari foydalanmoqdalar. Respublika yer
fondining 7,2 foizidan hozirgi davrda yuqoridagi maqsadlarni hal etishda foydalanilmoqda.
Shuning bilan birga kelajakda mamlakatimiz xalq xo‟jaligini rivojlantirish uchun imkoniyatlar,
jumladan, zahiradagi yerdan foydalanish imkoniyati mavjud. Hozirgi davrda shunday yerlarning
umumiy maydoni 7.5 mln. gektarga yaqin. Bu jami yer maydonining 16.8 foizini tashkil yetadi.
Ularning tarkibi quyidagicha:
haydaladigan yerlar. Ular sug‟oriladigan hamda lalmi yerlardan tashkil topgan, tuprog‟i yeng
unumdor hisoblanadi. Ayniqsa, sug‟oriladigan yerlarniki. Bu yerlarda suvdan foydalangan holda
paxta xomashyosi, sholi, bug‟doy, arpaning asosiy qismi, makkajo‟xori, kartoshka, sabzavot,
poliz mahsulotlari etishtirilmoqda. Shuning uchun ulardan yil mobaynida to‟liq va samarali
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ularning maydoni 4042,7 ming gektarni tashkil yetadi.
Respublika hududidagi ekin maydonlarni kelajakda ma‟lum miqdorda kengaytirish mumkin.
Buning uchun o‟zlashtirish qulay bo‟lgan yer maydonlarini o‟zlashtirib, ekin mydoni tarkibiga
kiritish mumkin. Bu jarayonni amalga oshirish uchun suv resurslari mavjud bo‟lishi kerak.
qo‟shimcha suv resurslarini esa sug‟orish, texnika va texnologiyalarni joriy etish oqibatida
shakllantirish mumkin.
5
Yaylovlar va pichanzorlar. Ular 22263.4 ming gektar. Bu yerlarda chorva hayvonlari
boqilib, ular uchun turli xildagi yem-xashaklar etishtiriladi. Bu yerlarda asosan qo‟ychilik
rivojlangan.
ko‟p yillik daraxtzorlar maydoni, ya‟ni bog‟zorlar, tokzorlar, tutzorlar, daraxtzorlar maydoni.
Ko‟p yillik daraxtzorlar bilan 353 ming gektarga yaqin maydon band. Shu yerlardan
foydalangan holda xo‟jaliklar qayta ishlash sanoatini xomashyo, aholini esa oziq-ovqat
mahsulotlari bilan talab darajasida ta‟minlash uchun turli xildagi mahsulotlar etishtirmoqda.
Respublikaning jami yer fondi undan foydalanuvchilar bo‟yicha 2001 yilda quyidagicha
taqsimlangan:
Qishloq xo‟jaligi bilan shug‟ullanadigan barcha korxonalarga, tashkilotlarga 24968,6
ming ga yer foydalanish uchun uzoq muddatga ijaraga berilgan. Bu yerlardan foydalangan holda
(Qishloq va suv xo‟jaligi vazirligi, Fermer va dehqon xo‟jaliklari uyushmasi,
«O‟zmevasabzavotuzumsanoat» xolding kompaniyasi, «O‟zparrandasanoat», «O‟zgo‟shsanoat»
uyushmalari va boshqa tashkilotlar) turli xildagi qishloq xo‟jalik mahsulotlari etishtiradilar;
o‟rmon xo‟jaligi korxonalariga - 8409,2 ming ga yer berilgan;
shahar, sanoat, transport, aloqa mudofaa va boshqalarga - 2671,2 ming ga yer berilgan;
zahiradagi yerlar - 7469,6 ming gektarni tashkil yetadi.
Yer maydonining taqsimlanishi kelajakda u yoki bu sohalar rivojlanishi natijasida
o‟zgarishi mumkin.
Respublikamizda suv resurslari manbalari cheklangan. Ularning umumiy miqdori 49,4 mlrd. m3
atrofida bo‟lishi mumkin. Shundan 30,6 mlrd. m3 yoki 61,9 foizi yirik daryolarning suvidan,
16,5 mlrd. m3 respublika hududidagi mayda daryolarning suvlaridan, qolgan qismi esa yer osti
hamda kollektor-zovurlardan olinadigan suvlardan iborat. Mavjud suv resurslari hozirgi o‟sib
borayotgan talabni to‟liq qondira olmaydi. Shu suv resurslarining aksariyat qismi qishloq
xo‟jaligi tarmog‟ida ishlatiladi. Suv resurslari davlat muhofazasida, mulkchilik shakllari
bo‟yicha taqsimlanmagan.
Yerdan oqilona foydalanish, tuproq unumdorligi, o„rmon va yaylov yerlarini ishlab
chiqarish xususiyatini oshirish va qayta tiklash, sug„oriladigan, alohida qiymatli va
muhofazalanadigan yerlarni asossiz oborotdan chiqarish, yerlarni tabiiy va antropogen salbiy
jarayonlardan himoyalashning yo„llari:
Tashkiliy —1~
Ilmiy
asoslangan
ye r tuzish
Hududiy
ishlab
chiqarish
kuchlarini oqilona
joyl ashtirish
A
Yagona monitoring
tizimining
olib
borish
Davlat
kadastrini
to„liq
amalgam
oshirish
=fc
Davlat va jamoat
ekspertizasini
yo„lga qo„yish
±
Yerdan foydalanish
va
uni
muh
ofazalash
nazoratini
kuch
aytirish va h okazo.
Huqiqiy
±
Tabiatni muhofaza
qilish qonunchiligi
normalarini
takomillashtirish
Tabiiy
resurslar
qonunchiligi
normalarini
takomillashtirish
Tadbirkorlikni
kafolatlash
normalarini
takomillashtirish
Yerdan
foydalanish
normalarini
ekologiyalashtirish
Ekologik
huqiqiy
mexanizmni yaratish
Yer
huquqbuzarligiga
nisbatan
jazoning
muqarrarligini
ta‟minlash
Iqtisodiy
г
Yomon
yerlarni
imtiyozli
soliqqa
tortish
t
Tuproq
muhofazasi
tadbirlarini kreditlash
Ekologik
toza
mahsulotlarni ishlab
chiqishni
rag„batlantirish
Yerlarni
rekultivatsiya
va
tubdan melioratsiya
qilishga
davlat
dotatsiyasini berish
Yer jamg„ armasini
joriy qilish va hokazo
Texnologik
i
Yerlarni
tubdan
melioratsiyalash
va
rekultivatsiyalash
texnoligiyalarini ishlab
chiqish
Shahar
qurilishi
lohihalariga
yer
muhofazasi
elementlarini
joriy
etish
Noqishloq xo„jalik va
sanoat
o„zlashtirishning
yagona
texnologiyasini
yaratish
6
Suvlarni muhofaza
qilish
texnologiyasini
joriy
qilish
Havza boshqarmasi o„z funktsiyalariga ega bo„lib, suvdan foydalanish bashoratini
umumlashtiradi, O„zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo„jaligi vazirligiga suv limitlari bo„yicha
takliflar kiritib, tasdiqlangan limitlar asosida viloyatlar qishloq va suv xo„jaligi boshqarmalari,
irrigatsiya tizimlari boshqarmalari, magistral kanal (tizim) lar, suv xo„jaligi ob„yektlari, irrigatsiya
tizimlari, viloyat va tumanlar bo„yicha suv olish limitlarini belgilab beradi. Shuningdek, suv xo„jaligi va
suvdan foydalanuvchilar o„rtasidagi hisob-kitob ishlarini yuritadi, suv resurslari balansini tuzadi, suv
kadastrlarini yuritadi. Suv o„lchash vositalari ta„minoti, aloqa, avtomatika, tyelyemyexanikaning
zamonaviy tizimlarini joriy etadi; tizimlarni rivojlantirish bo„yicha takliflar tayyorlaydi va ularni amalga
oshiradi; havza suv xo„jaligini istiqbolli rivojlantirish strategik rejalarni
7
Yerlarni tubdan yaxshilash bilan bog'liq tadbirlar ma‟lum sarf-xarajatlar talab etadi. Yerlarni yaxshilash
bilan bog'liq tadbirlarga kapital sarflar deb aytiladi. Bunday tadbirlarga kapital sarf qilish yer
unumdorligini (ekinlar hosildorligini) oshirish va mahsulot yetishtirish bilan bog'liq sarf - xarajatlarni
kamaytirishga qaratilgan bo'ladi.
Yer balansi va yerdan foydalanish rejasi
№ Yer turlari
Yil bos
higa, ga
Rejalash yili foydalaniladi, ga
Yil oxi
riga
(
ga
)
Ekinz
or
lar
Qo'r
iq va bo'z
y
erla
r
r
al
lv
ya
Y
Ko'p
yil
li
k
da
ra
xtzo
rla
r
O'r
mon m
eli
or
ati
v
Ko'l va
suv ha
vz
alar
i
ir
al
lr
e
y
a
r
o
m
ra
H
B
oshqa
ye
rla
r
1.
Ekinzorlar
2.
Qo'riq va bo'z yerlar
3.
Yaylovlar
4.
Ko'p yillik daraxtzorlar
5.
O'rmon meliorativ yerlar
6.
Ko'l va suv havzalari
7.
Tomorqa yerlari
8.
Boshqa yerlar
Jami yer fondi
Shu
jumladan
qishloq
xo'jaligiga yaroqli yerlar
Yerdan foydalanish tadbirlarini yaxshilash rejasi
Ko'rsatkichlar
g(
im
8
*c?
h
h
s
НЧ
Shu jumladan
Ja
mi
xa
ra
jat (so'm)
Shu jumladan:
ekinzor
da
picha
nz
or
d
a
ya
ylovda
da
vlat
mabla
g'i
hisob
iga
re
j
a
yil
i
mahsulot
i
tanna
rxi kiriti
ladi
Yangi yerga suv chiqarish
Yerlarning meliorativ holatini
yaxshilash
Suv shoxobchalarini qayta qurish
va
suv
bilan
ta‟minlashni
yaxshilash
Kapital planirovka o'tkazish
Yerlarning zaxini yo'qotish
Eroziyaga
qarshi
gidrotexnika,
selga qarshi tadbirlar
Jami
Yerdan foydalanishda yerning tabiy xususiyatlari qishloq xo'jaligini tashkil etishda va rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etishini unutmaslik lozim. Ammo, hol qiluvchi omil bu, iqtisodiy shart-
8
sharoitlardir. Shundan kelib chiqqan holda qishloq xo'jaligi korxonalarining davlat yerlarini uzoq
muddatli ijaraga olishi shartlarini to'g'ri belgilab olish, yerdan foydalanganlik uchin olinadigan haq,
ya‟ni er solig'i miqdorini asosli belgilash bo'ladi.
Iqtisodiy munosabatlar tizimida jamiyat manfaatlarining ishtirok etishi qishloq xo'jaligi
korxonalarining bir qism daromadlarini soliqlar sifatida budjetga undirishning taqozo etadi. Qishloq
xo'jaligi korxonalari ham soliq to'lovi sub‟yekt sifatida yagona yer solig'i to'lovchi sifatida davlat bilan
iqtisodiy munosabatlarga kirishadi. Bunda fermer xo'jaligi oldiga yer solig'i miqdorini to'g'ri va aniq
hisoblash hamda o'z vaqtida davlat budjetiga o'tkazib borish ma‟suliyati yuklanadi.
O'zbekiston Respublikasida yerdan foydalanganlik uchun haq to'lanadi. Shu sababli xo'jaliklar yerdan
foydalanganlik uchun ijara haqi tariqasida yer uchastkasining sifatiga, joylashgan manziliga va suv bilan
ta‟minlanganlik darajasiga qarab, uning kadastr bahosini inobatga olgan holda yagona yer solig'i
to'laydilar.
Yer uchastkalari ijaraga berilganda yer uchun haq ijara haqi shaklida olinadi, soliq stavkasining
bir baravaridan kam va uch baravaridan ko'p bo'lmasligi kerak, yerdan qishloq xo'jaligi ehtiyojlari uchun
foydalanilgan taqdirda yer solig'i stavkasining bir baravari miqdorida bo'ladi. Yer haqini o'z vaqtida
to'lamaganlik uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda penya undiriladi.
Yagona yer solig'i qishloq xo'jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun joriy etilgan bo'lib, u umumdavlat
va mahalliy darajada solinadigan bir qator soliqlar (foyda solig'i va, mulk solig'i, yer solig'i va boshqa)
o'rniga to'lanadigan yagona soliq turi hisoblanadi. Yagona yer solig'ini afzalligi shundaki u bir nechta
soliqlarning o'rnini bosishi bilan bir tomondan hisob-kitoblarni yengillashtirsa, ikkinchi tomondan
mablag'larni tejashga imkon beradi.
Yagona yer solig'i stavkalari har yili O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
davlat budjetining parametrlarini e‟lon qilish chog'ida qabul qilinadi. 2004-yildan boshlab tajriba
tariqasida O'zbekiston Respublikasining Toshkent va Surxondaryo viloyatlarida yagona yer solig'ini
yerning qiymatidan kelib chiqib belgilash tajriba tariqasida sinab ko'rildi. O'zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2006-yil 18-dekabrdagi “O'zbekiston Respublikasining 2009-yilgi asosiy makroiqtisodiy
ko'rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to'g'risida”gi PQ- 532-sonli qaroriga muvofiq
soliq miqdori yerning normativ qiymatidan 3,5 foizli stavka bo'yicha undirilishi ko'zda tutiladi.
O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 08.02.2005-y. 1324-1-son bilan ro'yxatga olingan
“Qishloq xo'jaligi yerlarining normativ qiymatidan kelib chiqqan holda qishloq xo'jaligi tovar ishlab
chiqaruvchilari tomonidan yagona yer solig'ini hisoblab chiqarish va to'lash tartibi to'g'risida
vaqtinchalik Nizom”ga ko'ra yagona yer solig'ining soliq solish ob‟yekti bo'lib qishloq xo'jaligi
maydonlari va jamoat qurilmalari va hovlilari bilan band bo'lgan yerlarning normativ qiymati
hisoblanadi.
Moddiy-texnika resurslari haqida tushuncha va ularni qishloq xo‟jaligida o‟ziga xos
xususiyatlari.
Davlatning, aholining hamda tashqi bozorning talablarini sifatli qishloq xo‟jalik mahsulotlari bilan
qondirish uchun ularni etishtirishni ko‟paytirish ob‟yektiv zaruriyat hisoblanmoqda. Buning uchun talab
etilgan miqdorda turli xildagi resurslar mavjud bo‟lishi kerak. Masalan, yer, suv, bino, inshootlar,
mashinalar, traktorlar, o‟rmon, bog‟lar, chorva hayvonlari, tabiiy resurslar (yog‟in, harorat) kimyoviy
vositalar, mehnat resurslari. Lekin bu moddiy-texnika resurslari tarkibiga mablag‟lar, mehnat resurslari
va boshqalar kirmaydi. Ulardan boshqalari qishloq xo‟jaligining moddiy-texnika resurslarini tashkil
yetadi. Shu resurslar yordamida qishloq xo‟jaligida turli xildagi ishlar, xizmatlar bajarilib, mahsulotlar
etishtiriladi. Ularning sifatini, holatini yaxshilash, yangilarini yaratish maqsadida fan-texnika taraqqiyoti
amalga oshiriladi. Shuning natijasida serhosil, tezpishar navlar, sermahsul chorva zotlari, har tomonlama
qulay va samarali hisoblangan texnikalar, ilg‟or texnologiyalar yaratildi.
Shu resurslarning qishloq xo‟jalik ishlab chiqarishidagi ahamiyati nihoyatda ulkan. Chunki barcha
turdagi dehqonchilik hamda chorvachilik mahsulotlarini etishtirishda yerdan foydalaniladi. Demak, yer
bo‟lmasa, yuqoridagi mahsulotlarning etishtirilishi ta‟minlanmaydi. Mamlakatimiz dehqonchiligi
sug‟orishga asoslanganligi munosabati bilan suv resurslarining ahamiyati ulkan. Qishloq xo‟jaligining
moddiy-texnika resurslarini iqtisodiy mazmuni, mohiyati va barpo etilishi hamda foydalanilishi bo‟yicha
9.1-chizmadagi tartibda turkumlashtirish mumkin. Jumladan:
- barpo etilishi bo‟yicha;
9
- ishlab chiqarishga munosabati bo‟yicha;
- ishlab chiqarishda qatnashishiga ko‟ra;
- takror ishlab chiqarilishi bo‟yicha.
Demak, qishloq xo‟jaligining moddiy-texnika resurslari respublika xalq xo‟jaligi resurslarining
muhim qismi hisoblanadi. Ular mulk sifatida tarmoqning, korxonalarning iqtisodiy negizini, asosini
tashkil yetadi. Korxonalarning moddiy-texnika bazasi mustahkam bo‟lsa, ularda iqtisodiy jihatdan
rivojlanish uchun asos mavjudligidan dalolat beradi. Qishloq xo‟jaligining moddiy-texnika resurslari
barpo etilishi bo‟yicha tabiiy va iqtisodiy resurslardan iborat. Tabiiy resurslar yer, suv, o‟rmon, chorva
hayvonlari, issiqlik hamda yog‟ingarchilik miqdoridan tashkil topadi. Ularning asosiy qismi davlat
tasarrufida
bo‟lib,
korxonalarga,
fuqarolarga
foydalanish
uchun
beriladi.
Iqtisodiy resurslar esa iqtisodiy potensialning tarkibiy qismi bo‟lib, moddiy, moliyaviy
hamda mehnat resurslaridan tashkil topadi. Qishloq xo‟jaligini:
moddiy-texnika resurslariga ishlab chiqarishning moddiy vositalari: binolar, inshoatlar, mashinalar,
traktorlar, kombaynlar, barcha turdagi kimyoviy vositalar, o‟g‟itlar, urug‟liklar, yem-xashaklar,
yoqilg‟i, yog‟lovchi, qurilish va boshqa materiallar kiradi.
moliyaviy resurslariga davlat tomonidan ajratilayotgan mablag‟lar, xo‟jaliklarning joriy, valyuta
schyotlaridagi, g‟aznadagi pullari, amortizasiya fondi, aksiyalardan olayotgan foydalari, bank
kreditlari hamda ichki va tashqi investisiyalarini amalga oshirish natijasida olinayotgan mablag‟lar,
ta‟sischilar va boshqa manbalardan kelib tushayotgan mablag‟lar kiradi.
Ularning qishloq xo‟jaligi ishlab chiqarishidagi o‟rni va ahamiyati juda ulkan. Chunki takror
ishlab chiqarish jarayonida dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari talab darajasida etishtirilishi
hamda ish va xizmatlar ko‟ngildagidek bajarilishi barcha resurslarning miqdoriga hamda sifatiga
bog‟liq. Rspublika dehqonchiligi sug‟orishga asoslanganligi sababli sug‟oriladigan yerlar va suv
resurslarining ta‟siri juda katta. Tarmoqning moddiy-texnika bazasi mustahkamlanishi, ishlab
chiqarish jrayonlarining amalga oshirilishi asosan moliyaviy resurslar bilan bog‟langan. Shunday
ekan, kelajakda qishloq xo‟jaligining moddiy-texnika resurslari talab darajasida barpo etilishiga
alohida e‟tibor berish zarur. Uni davlat, tarmoq va xo‟jaliklar miqyosida amalga oshirish maqsadga
muvofiqdir.
10
Qishloq xo‟jaligining moddiy-texnika resurslari tarmoqda foydalaniladigan va
foydalanilmaydiganlarga bo‟linadi. Tarmoqda u yoki bu maqsadda foydalanilayotganlari -
foydalanilayotgan resurslarni, tarmoqda mavjud bo‟lib, ayrim ob‟yektiv va sub‟yektiv sabablarga
ko‟ra, vaqtincha foydalanilmayotganlari esa foydalanilmayotgan zahira resurslarni tashkil yetadi.
Foydalanilayotgan zahira resurslarga zahiradagi meliorativ yerlar, ayrim suv havzalaridagi suvlar,
o‟rmonzorlar kiradi.
Tarmoq korxonalarida foydalanilayotgan moddiy-texnika resurslari barcha resurslarning
yeng muhim qismi hisoblanadi. Ular ishlab chiqarish jarayonida qatnashishiga ko‟ra, quyidagicha
guruhlarga bo‟linadi:
ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishlatiladigan, ya‟ni qatnashadigan resurslar; ishlab chiqarishda
bilvosita qatnashadigan resurslar.
Ishlab chiqarishda bevosita ishlatiladigan resurslar yordamida turli xildagi mahsulotlar ishlab
chiqariladi, ishlar va xizmatlar bajariladi. Ularga ekin yekilgan yerlar, yaylov va pichanzorlar,
ekinlarni sug‟orish uchun sarflanayotgan suvlar, mashina, yer haydayotgan, ekinlarga ishlov
berayotgan traktorlar, hosilni yig‟ishtirib oladigan barcha turdagi kombaynlar, mahsulotni
ko‟paytirish uchun sarflanayotgan kimyoviy vositalar, o‟g‟itlar, hayvonlarga berilayotgan yem-
xashaklar, chorva hayvonlari, mevali daraxtlar va boshqalar kiradi. Shular yordamida ko‟proq,
yaxshiroq mahsulot etishtirish ta‟minlanadi. Korxonalarning ombor, idora binolari, ayrim
inshoatlari, texnikalari, aloqa vositalari, kompyuterlari ishlab chiqarish jarayonida bilvosita
qatnashadilar. Ularni mahsulot etishtirishga bevosita aloqasi cheklangan.
Moddiy-texnika resurslarining mahsulot etishtirishda, qishloq xo‟jaligini rivojlantirishda
ahamiyati ulkan. Shuning uchun ularni yaratish, barpo etish, takror ishlab chiqarish zarur. Shu bilan
birga ular mehnatning xarakterini o‟zgartirib, unumdorligini yuksalishini ta‟minlaydi. Masalan,
xo‟jalikning moddiy-texnika bazasi qanchalik mustahkam (u zamonaviy mashinalar, traktorlar,
kombaynlar, stanoklar) ta‟minlangan bo‟lsa, barcha ishlar shu texnika vositalari yordamida
bajarilishi ta‟minlanadi. Mehnatning industrlashganligini ko‟rsatuvchi bunday sharoit natijasida qo‟l
kuchi bilan bajariladigan ishlar kamayadi. Bu mehnatning xarakteri o‟zgarayotganligidan dalolat
beradi, ayni paytda ishchi-xizmatchilarning bilimi, malakasi oshirilishi talab yetadi.
Qishloq xo‟jaligining moddiy-texnika resurslari o‟ziga xos bir qancha xususiyatlarga ega.
Ayrim moddiy resurslar tabiat mahsuli hisoblanadi. Jumladan, yer, suv, harorat, yog‟ingarchilik
(ular haqida yer va suv resurslari masalalariga bag‟ishlangan bobda batafsil to‟xtalib o‟tilgan).
Ularning barpo etilishi hamda takror ishlab chiqarilishi ko‟proq tabiatga bog‟liq. Lekin qishloq
xo‟jaligida band bo‟lgan fuqarolar o‟zlarining bilimlarini, tajribalarini hamda tadbirkorligini ishga
solgan, fan- texnika yutuqlaridan, ilg‟or texnologiyalardan foydalangan holda bu tabiiy omillardan
samarali, o‟rinli foydalanishga harakat qilib, aksariyat hollarda yaxshi natijalarga erishadilar.
Shuning uchun ham tarmoq ishlab chiqarishi tabiatga ham bog‟liq.
Qishloq xo‟jaligi moddiy-texnika resurslari tarkibiga chorva hayvonlari, o‟simliklar, mevali
daraxtlar qatnashishi tarmoqning muhim xususiyati ekanligiga alohida e‟tibor berish, shuningdek,
sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarilgan moddiy-texnika vositalari, traktorlar, mashinalar,
mexanizmlar, dastgohlar, kimyoviy vositalar, yoqilg‟i, yonilg‟i hamda yog‟lovchi materiallar va
boshqalarning ishtirokini ham e‟tiborga olish lozim. Sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarilgan moddiy-
texnika vositalari, ma‟lumki, inson mehnati natijasida yaratiladi. Ulardan foydalanish samaradorligi
tarmoq ishlab chiqarishining mavsumiyligiga ham bog‟liq.
Qishloq xo‟jaligining mustahkam moddiy-texnika bazasini yaratishda yuqorida ta‟kidlangan
xususiyatlarni
e‟tiborga
olish,shuningdek,
ishlab
chiqarishning
joylashganligi
hamda
ixtisoslashganligiga alohida ahamiyat berish maqsadga muvofiqdir. Shu bilan birga ilg‟or
texnologiyalarning joriy etilishini hamda texnologik jarayonlarda bajariladigan barcha ishlarni
mexanizasiyalashtirish, avtomatlashtirish imkonini yaratish lozim.
Yuqoridagi talablarga javob beradigan moddiy-texnika resurslari asosan quyidagi manbalar hisobiga
barpo etiladi:
korxonaning mablag‟lari;
chetdan jalb etiladigan mablag‟lar.
11
Birinchisiga korxonalarning mahsulot sotish, ish va xizmatlar bajarish natijasida olayotgan
pul daromadlari, taqsimlanmagan foydadan ajratilayotgan mablag‟, amortizasiya fondidan
ajratilayotgan mablag‟, foydalanilmayotgan ayrim ishlab chiqarish vositalarini sotishdan, ijaraga
berilayotgan vositalardan foydalanish natijasida va boshqa manbalardan olingan mablag‟lar kiradi.
Bunda xo‟jaliklarning aksiyalar chiqarib sotishdan olayotgan pul daromadlari ham muhim manba
hisoblanadi. Lekin bu masala respublika qishloq xo‟jaligida hozircha hal etilgani yo‟q. Juda muhim
bo‟lgan bu masalani kelajakda, albatta, hal etish zarur.
Ikkinchisiga irrigasiya-meliorasiyaga, ekologiyaga hamda ijtimoiy sohalarga davlat
byudjetidan ajratilayotgan mablag‟lar, tijorat institutlarining kredit mablag‟lari, turli manbalardan
jalb etilayotgan investisiyalar, homiylarning, hamkorlarning mablag‟lari va boshqa manbalardan
jalb etiladigan mablag‟lar kiradi. Bu mablag‟lar hisobiga qishloq xo‟jalik korxonalari moddiy-
texnika vositalarini ularni ishlab chiqaruvchilarning bevosita o‟zlaridan yoki birjalardan,
ko‟rgazmalardan, auksionlardan shartnomalar asosida sotib olib, moddiy-texnika bazalarini
mustahkamlashlari, ayrim hollarda foydalanish uchun ijaraga olishlari mumkin. Shunday tartibda
shakllantirilgan moddiy- texnika resurslaridan xo‟jaliklar yil mobaynida to‟liq va samarali
foydalanishsa, barcha turdagi tadbirlarni vaqtida, sifatli amalga oshirishlari aniq.
Innovatsiyaviy texnika va texnologiyalarni qishloq xo‟jaligida keng ko‟llashning
samaradorligi.
Qishloq xo‟jaligini ustuvor darajada rivojlantirish uchun uning moddiy-texnika bazasini
mustahkamlash kerak. Tarmoqning moddiy-texnika resurslari shakllantirilishi, rivojlantirilishi,
ulardan samarali foydalanish masalalari fan-texnika taraqqiyotiga va uning darajasiga bevosita
bog‟liq. Fan-texnika taraqqiyoti deganda, qishloq xo‟jaligi bilan bog‟liq bo‟lgan barcha fanlarning
rivojlanishi, taraqqiy topishi, bilimli, malakali kadrlar tayyorlanishi natijasida samarali yangi
texnikalar yaratilishi, mavjudlari esa takomillashtirilishini nazarda tutish lozim. Bu o‟rinda
ta‟kidlash kerakki, fan rivojlanishi natijasida shu davrgacha bo‟lmagan mutlaqo yangi fan -
«Moddiy-texnika resurslari» ham yaratilishi mumkin. Bu jarayon fan-texnika inqilobidan dalolat
beradi. Demak, fan- texnika taraqqiyoti inqilobi - intellektual ong rivojlanishining mahsulidir.
Buning uchun intellektuallarni tayyorlaydigan ta‟lim, ixtirochilik tizimini yangi bosqichga ko‟tarish
taqazo etiladi. Ular qishloq xo‟jaligi uchun zarur bo‟lgan qulay va samarali mashina, traktor,
mexanizm, uskunalar yaratilishini, mavjudlari takomillashtirilishini,serhosil, tezpishar ekin navlari,
sermahsul chorva zotlari, ilg‟or texnologiyalarni yaratadigan fanlarning, fan-texnika, texnologiya
rivojlanishini ta‟minlaydi. Natijada moddiy-texnika resurslarining miqdori oshadi, sifati
yaxshilanadi.
Bu jarayonni respublikamiz misolida ham ko‟rish mumkin. Chunonchi, fan-texnikani
taraqqiy yettirish yo‟lidan borilayotgan O‟zbekistonda qishloq xo‟jaligi uchun qishloq xo‟jalik
mashinasozlik sanoati korxonalarida yangi, sifatli haydov, ishlov beruvchi traktorlar, paxta
teradigan mashinalar, kimyo sanoatida poliyetilen quvurlar, plyonkalar ishlab chiqarilmoqda.
Yomg‟irlatib, tuproq ostidan, tomchilatib sug‟orish uchun yangi samarali texnikalar barpo
etilmoqda. Bu hol qishloq xo‟jaligida samarali, ilg‟or texnologiyalar joriy etilishini ta‟minlaydi.
Fan-texnika taraqqiyoti yagona davlat siyosati asosida kechishi, bu jarayonda
qatnashuvchilarning tashabbuskorligi, tadbirkorligi ham uyg‟unlashishi lozim.
yangi yerlarni kompleks o‟zlashtirish, zax va sho‟rlangan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash,
suv bilan ta‟minlanish tadbirlarini amalga oshiradigan ishlab chiqarish vositalarini yaratish,
takomillashtirish;
tezpishar, kam suv talab yetadigan, sifatli va serhosil urug‟ navlarini, sermahsul chorva zotlarini
yaratish;
qishloq xo‟jalik ishlab chiqarishida amalga oshiriladigan barcha ish jarayonlarini avtomatlashtirish,
elektrlashtirish, kimyolashtirish hamda mexanizasiyalashtirishni ta‟minlaydigan vositalarni yaratish,
mavjudlarini takomillashtirish;
qishloq xo‟jaligi servisini tarmoqda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning zarur miqdorini qayta ishlab,
sifatli saqlab, iste‟molchilarga vaqtida, yaxshi holatda yetkazib berish qobiliyatiga ega bo‟lgan
tadbirkorlik sub‟yektlarini shakllantirish;
12
qishloq xo‟jaligi iktisodiyotining erkinlashtirilishini ta‟minlovchi iqtisodiy mexanizmlarni yaratish
va ularni hayotga izchillik bilan joriy etish;
fan-texnika taraqqiyoti natijalarini qishloq xo‟jaligi ishlab chiqarishining barcha sohalariga o‟z
vaqtida joriy etish qobiliyatiga ega bo‟lgan mutaxassis kadrlarni tayyorlash, faoliyat
ko‟rsatayotganlari rag‟batlantirilishini takomillashtirish imkoniyatiga ega bo‟lgan mexanizmlarni
yaratish va boshqalar.
Fan-texnika taraqqiyotining shu yo‟nalishlari bo‟yicha tadbirlarni amalga oshirilishi
natijasida qishloq xo‟jaligi uchun zarur bo‟lgan moddiy-texnika resurslarini yaratish, mavjudlarini
esa takomillashtirish ta‟minlanadi.
Fan-texnika taraqqiyoti natijasida yaratiladigan moddiy-texnika resurslari qishloq xo‟jaligida
yangi, samarali texnologiya vujudga kelishi, bu jarayon rivojlantirilishini ta‟minlaydi. Bu
texnologiyalar ish jarayonlarining belgilangan muddatda, sifatli bajarilishiga, mehnat unumdorligi
oshishiga va xarajatlar kamayishiga olib keladi. Hozirgi vaqtda paxtachilikda «Andijon
texnologiyasi» yaratilib, respublikada keng ko‟lamda joriy etilmoqda. Bu usulda chigit avvaldan
olib qo‟yilgan pushtalarga respublikada ishlab chiqarilayotgan (dastlabki yillarda u Xitoy
respublikasidan valyutaga olib kelinar yedi) plyonka ostiga yekilmoqda.
Natijada tuproq namligi va harorat saqlanib, chigitning tez unib chiqishiga erishilmoqda.
Plyonkalardan foydalanish pushtada begona o‟tlar paydo bo‟lishini kechiktiradi. Bu hol birinchidan,
yaganani, o‟tlarni yo‟qotish ishlarini kamaytirish, ikkinchidan, suv sarfini qisqartirish imkonini
bermoqda.
Bu o‟rinda ta‟kidlash kerakki, yangi texnologiyani qo‟llash uchun shart-sharoit yaratish, uni
amalga oshirish jarayonida ayrim kamchiliklarga yo‟l qo‟yilmoqda. Masalan, chigit yekish
seyalkalari texnologiya talablari darajasida takomillashtirilmagan. Pushtaga yopilgan plyonka
vaqtida, to‟liq yig‟ishtirib olinmay, dalalarda qolib ketayotgani tufayli tuproqning holatiga hamda
ayrim bajariladigan ishlarga salbiy ta‟sir ko‟rsatmoqda. Hozirgi davrda ularni bartaraf etish borasida
ilmiy va amaliy ishlar olib borilmoqda va bu kabi kamchiliklar chigit plyonka ostiga yekiladigan
dalalarni yekishga tayyorlash, yekish va undan keyingi amallarni bajarish jarayonida ham
kuzatilmoqda. G‟o‟zalarni sug‟orishda «Isroil texnologiyasi» ham joriy etilmoqda. Bu
texnologiyaning asosiy maqsadi suvni tejashga qaratilgan. Shu usuldan foydalanish natijasida 1 ga
paxta maydoniga 4-5 marta kam suv berish ta‟minlanadi. Gollandiyada etishtirilgan kartoshka
urug‟i ularning texnikalari bilan yekilib, o‟simliklarga ham golland texnikalarida ishlov berilib,
ularning hosili ham shu texnologiyalar bilan yig‟ishtirib olindi. Bu jarayonda mahalliy tajribalardan
ham keng foydalanildi. Natijada respublikada kartoshkachilik rivojlandi. Hozirgi davrda aholi
iste‟moli uchun chetdan kartoshka sotib olishga barham berilgan. Chorvachilik tarmoqlarida ham
ilg‟or texnologiyalar joriy etilmoqda. Ular vaqtni, mehnatni, mablag‟ni tejash imkoniyatini beradi.
Natijada mahsulot hajmi, mehnat unumdorligi oshishi va nihoyat, sof foyda summasi ko‟payishi
ta‟minlamoqda. Shuning uchun samarali texnologiyalarni yaratishga, ularni hayotga tatbiq etishga
doimo katta e‟tibor berish lozim.
Qishloq xo‟jaligini rivojlantirish uchun uning moddiy-texnika bazasini talab darajasida
shakllantirish lozim. Bu masalaga bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxonaning o‟zi katta e‟tibor
berishi kerak. Chunki korxonalar mustaqil faoliyat yuritadilar.
Demak, barcha korxonalar o‟zlariga kerak bo‟lgan moddiy-texnika resurslarini sotib olishlari,
ta‟mirlab, butlashlari, yig‟ishlari hamda qurishlari mumkin. Masalan, bino-inshootlarni o‟zlari
qurishlari yoki pudratchilarga berishlari, mashina, traktor, kombaynlarni o‟zlarida yoki
ixtisoslashgan korxonalarda yig‟ib, ta‟mirlab olishlari mumkin. Yangi qishloq xo‟jalik texnikalarini
kimyoviy vositalarni, yoqilg‟ilarni, ozuqalarni esa ularni ishlab chiqaruvchi korxonalardan bevosita
o‟zlari hamda birjalar, auksionlar yordamida zavodlardan sotib olishlari mumkin (9.2-chizma).
13
Xo‟jaliklar moddiy-texnika resurslari bazasini mustahkamlashda samarali yo‟llardan,
usullardan foydalanishlari, kamroq xarajat qilib, ko‟proq foyda olishga intilishlari kerak.
Lekin bozor iqtisodiyotiga o‟tish davrida xo‟jaliklarning moddiy-texnika bazasini mustahkamlashda
ayrim salbiy holatlar sodir bo‟lmoqda. Ma‟lumki, markazdan ma‟muriy usulda rejali boshqarilgan
iqtisodiyot sharoitida barcha moddiy-texnika resurslari sovxozlarga, kolxozlarga asosan
markazlashtirilgan holda bepul berilgan. Ularning qiymatlari qishloq xo‟jalik mahsulotlarining
baholari: soliqlar, subsidiya, dotasiya va boshqa mexanizmlar yordamida undirib olingan. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida esa bu masala asosan xo‟jaliklarning hamda chetdan jalb etilgan mablag‟lari
yevaziga amalga oshirilmoqda. Lekin xo‟jaliklarning mablag‟lari esa etmaydi. Sababi - bir
tomondan, sanoat mahsulotlarining bahosi qishloq xo‟jalik mahsulotlarining baholaridan juda katta
farq qilmoqda, ya‟ni ular o‟rtasidagi ekvivalentlikka rioya etilayotgani yo‟q, ikkinchi tomondan,
qishloq xo‟jalik korxonalari sotayotgan mahsulotlarining haqini o‟z vaqtida ololmayotirlar,
uchinchidan esa tarmoqqa yetarli miqdorda investisiya sarflanayotgani yo‟q. Bunday holatga chek
qo‟yish uchun respublika hukumati tomonidan sezilarli yordam berilmoqda. Bu yordam, investisiya,
kredit shakllarida amalga oshirilib, ular hisobidan qishloq xo‟jalik korxonalarining modiy-texnika
resurslari shakllantirilmoqda.
Qishloq va suv xo‟jaligi vazirligining ma‟lumotlari bo‟yicha, tarmoqda traktorlarning,
kombaynlarning, yuk mashinalarining umumiy soni so‟nggi yillarda kamayib bormoqda.
Respublika qishloq xo‟jaligidagi mashinalar, traktorlar hamda mexanizmlar soni quyidagi sabablar
ta‟sirida qisqargan:
ular jismoniy hamda ma‟naviy yeskirganligi sababli hisobdan chiqarilgan;
ortiqcha hisoblangan ayrim qishloq xo‟jalik texnikalari talabgorlarga sotilgan, foydalanish uchun
ijaraga berilgan;
xo‟jaliklarning mablag‟lari etishmasligi sababli yangi, serunum texnikalar sotib olishning kamligi.
Lekin yuqoridagilarga asoslangan holda qishloq xo‟jaligidagi mashina, traktorlar,
mexanizmlarning soni faqatgina kamayishga yuz tutgan, deb xulosa chiqarish unchalik to‟g‟ri
bulmaydi. Chunki xo‟jaliklar bozor iqtisodiyoti sharoitida ularni tanlash imkoniyatlariga yega.
Shuning uchun so‟nggi yillarda fan-texnika taraqqiyoti natijasida baquvvat, serunum, samarali
texnikalarni ma‟lum miqdorda sotib olmoqdalar. Chunonchi, «T-28x4», «Magnum» traktorlarini,
«Keys» kombaynlarini sotib olmoqdalar. Bu jarayonda davlatning ko‟magi katta.
Mineral o‟g‟itlarni sotib olinishini kamayishi bu, avvalo, bor talabdan kelib chiqadi. Chunki,
mineral o‟g‟itlarning erkin narxlari ancha yuqori bo‟lganligi uchun ularni ortiqcha sotib olishning
zaruriyati yo‟q. Shuning uchun xo‟jaliklar kerak bo‟lgan miqdordagi mineral o‟g‟itlarni sotib
14
olishmoqdalar. Shuning bilan birgalikda qishloq xo‟jalik sub‟yektlari ularning har bir
kilogrammidan vaqtida hamda sifatli foydalanishga katta e‟tibor qaratmoqdalar. Natijada
Respublikada donli ekinlarning har bir gektariga solingan mineral o‟g‟itning har bir kilogrammi
yevaziga 45 kilogrammdan ortiqroq don mahsulotlarini etishtirishga erishganlar. Lekin barcha
viloyatlarda ham bunday yuz berayotgani yo‟q. Shuning uchun kelajakda mineral o‟g‟itlardan
foydalanishni samaradorligini yuksaltirishga alohida e‟tibor berish lozim.
Bu o‟rinda ta‟kdlash kerakki, qishloq xo‟jalik korxonalarining mashina, traktor,
mexanizmlarga bo‟lgan talablari ham to‟liq qondirilgani yo‟q. Bu muammoni hal etish uchun
mashina, traktor va mexanizmlarni qishloq xo‟jalik korxonalarining talabini qondiradigan darajada
sotib olish zarur. Buning uchun ularni qaysi manbalar hisobidan, qayerlardan, qanday yo‟llar bilan,
qanday tartibda olish mumkinligini ham bilish kerak. Qishloq xo‟jaligi korxonalari o‟z mablag‟lari
hamda chetdan jalb etilgan sarmoyalar hisobidan moddiy-texnika resurslarining ayrimlarini
qurishlari, ta‟mirlashlari, ba‟zilarini sotib olishlari, ijaraga olishlari, ayrimlarini esa parvarish qilib,
barpo etishlari mumkin. O‟tish davrining hozirgi bosqichida korxona mablag‟larining kamligi,
ularning bir me‟yorda shakllanmayotganligi hamda sanoatda yaratilayotgan moddiy-texnika
resurslari baholarining yuqori sur‟atlar bilan o‟sishi tarmoqdagi moddiy-texnika resurslarini
shakllantirishga salbiy ta‟sir ko‟rsatmoqda. Natijada qishloq xo‟jaligida qo‟l mehnati xarajatlari
oshib bormoqda. Bu masalalarni ijobiy hal qilish qishloq xo‟jaligida lizing krediti rivojlantirilishi,
bu esa qishloqda lizing bilan shug‟ullanuvchi firma, kompaniyalar soni ko‟paytirilishini, ularning
faoliyatlari rivojlantirilishini talab yetadi. Lizing bilan shug‟ullanuvchi tashkilotlar o‟z
mablag‟lariga qishloq xo‟jaligi korxonalari uchun zarur bo‟lgan texnikalarni, bino-inshoatlarni
hamda boshqa asosiy vositalarni ijaraga beruvchilardan olib berishlari mumkin. Bunday xizmatlari
uchun ular qishloq xo‟jaligi korxonalaridan lizing foizlarini oladilar.
Lizing tashkilotlari lizing krediti foizlarini to‟lash muddatlarini kechiktirishi hamda cho‟zishi
mumkin. Lizing kreditlarini, xizmatlarini amalga oshirishda uch tomon - asosiy vositalarni ijaraga
beruvchi korxonalar, lizing tashkilotlari hamda ijaraga oluvchi qishloq xo‟jalik korxonalari
qatnashadilar. Qishloq xo‟jaligining moddiy-texnika resurslarini shakllantirishda davlat tomonidan
amalga oshirilayotgan iqtisodiy mexanizmlar, masalan, davlat, mahalliy byudjetdan ajratilayotgan
mablag‟lar, imtiyozli kreditlash tizimini va boshqalarning ko‟lamini kelajakda kengaytirish talab
etiladi.
Qishloq xo‟jaligi moddiy-texnika resurslari tarkibida chorva hayvonlarining ham salmog‟i
ulkan. Ularning turlari, bosh soni qishloq xo‟jalik korxonalarining joylashishi hamda ixtisoslashidan
kelib chiqqan holda farq qiladi. Ma‟lumki, qishloq xo‟jalik korxonalari asosan paxtachilik va
g‟allachilikka ixtisoslashganligi uchun ayrimlari shaharlarga yaqin joylashgan. Shuning uchun
xo‟jaliklarda asosan qoramolchilik mavjud. boshqa turdagi chorva hayvonlari esa xo‟jaliklarda ichki
talabni qondirish maqsadida saqlanadi. Vazirlar Mahkamasining 1993 yilda ye‟lon qilingan «Chorva
fermalarini xususiylashtirish to‟g‟risida» gi qaroriga binoan chorvachilik fermalarini
xususiylashtirish tez sur‟atlarda boshlandi. Uning samarali amalga oshirilishini ta‟minlash
maqsadida davlat tomonidan imtiyozli kreditlar berish ham yo‟lga qo‟yildi.
Lekin bu islohot ko‟zlagan samarani bermadi. Chunki chorva xo‟jaliklardagi mollarni
xususiylashtirishda ularni yem-xashak bilan ta‟minlaydigan yer maydonlari ijaraga berilmadi.
Natijada
chorvachilikning
yem-xashak
bazasi
mustahkamlanmadi.
Shu
bilan
birga
xususiylashtirilayotgan chorva hayvonlarining bosh sonini saqlash masalasi ham to‟liq xal
etilmagan yedi. Ozuqa bazasi talab darajasida bo‟lmaganligi sababli chorva hayvonlarini
xususiylashtirib olganlar zotli hayvonlarni sota boshlashdi. Bunday holni bartaraf etish maqsadida
hozirgi davrda chorvachilikda iqtisodiy islohotlar chuqurlashtirilmoqda. 2005 yildan boshlab
Respublikada chorvachilikni rivojlantirish dasturi ishlab chiqilmoqda.
Qishloq xo‟jaligining mustahkam moddiy-texnika bazasini yaratish bilan birgalikda ulardan
to‟liq va samarali foydalanishga erishish lozim. Demak, tarmoq korxonalarida ulardan
foydalanilayotganlik darajasini aniqlash maqsadga muvofiq. Buning uchun yuqorida 3 paragrafda
ta‟kidlangan ko‟rsatkichlardan foydalanish mumkin. Lekin o‟tish davrining hozirgi bosqichida
ulardan foydalanish talab darajasida emas.
15
Qishloq xo‟jaligida mavjud bo‟lgan texnikalarning yuqoridagi holati ishlab chiqarish
jarayonlari kompleks mexanizasiyalashtirilishiga imkon bermayotir. Natijada paxta terish jarayoni
30 foiz atrofida, sigirlarni sog‟ish 25 foiz atrofida mexanizasiyalashtirilgan. Oqibatda tarmoqda
ishlab chiqarilayotgan ko‟pchilik mahsulotlarning tannarxi yuqori, mehnat unumdorligi past.
Bunday holga chek qo‟yish maqsadida respublika hukumati katta ishlarni amalga oshirmoqda.
Bunda O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining «2004-2006 yillarda fermer xo‟jaliklarini
rivojlantirish konsepsiyasi to‟g‟risida»gi farmoni alohida ahamiyat kasb etmoqda. Unda shu yillarda
qishloqda ishlab chiqarish va bozor infratuzilmasini shakllantirish ko‟zda tutilgan.
Ularni tashkil etilishi oqibatida qishloq xo‟jaligining moddiy-texnika bazasi ma‟lum darajada
mustahkamlandi. Kelajakda ularning moddiy-texnika bazasini yanada mustahkamlashga e‟tibor
berish lozim. Shuning bilan birgalikda ulardan yil davomida to‟liq hamda samarali foydalanishga
ham alohida e‟tibor berish kerak. Shu masalalarni hal etilishi kelajakda qishloq xo‟jaligini so‟zsiz
rivojlanishini ta‟minlaydi.
Asosiy va aylanma vositalardan samarali foydalanish yo‟nalishlari.
Qishloq xo‟jaligining moddiy-texnika resurslari hisoblangan yer, mashina-traktor, kombaynlar,
kimyoviy vositalar, yoqilg‟ilar, yem-xashaklar, urug‟liklar va boshqa vositalarning natura holdagisi
asosiy va aylanma qiymat holidagi ko‟rinishi tarmoqning asosiy va aylanma fondlarini tashkil
yetadi. Ular iqtisodiy mohiyati, shakllanishi, ishlab chiqarish jarayonida qatnashishiga ko‟ra, ishlab
chiqarish hamda noishlab chiqarish fondlariga bo‟linadi. Ularni ayrim hollarda ishlab chiqarish
jarayonida bevosita va bilvosita qatnashadiganlarga ham bo‟linadi. Masalan, yer, suv, o‟g‟it,
urug‟lik, yem- xashak, yer haydaydigan, ishlov beradigan traktorlar qishloq xo‟jalik mahsulotlarini
etishtirishda bevosita qatnashadi. Chunki ular mahsulot etishtirish hajmiga, sifatiga bevosita ta‟sir
yetadi. Xo‟jaliklarning ma‟muriy, madaniy va boshqa binolari, dala shiyponlari, omborxonalar,
xizmat ko‟rsatuvchi texnikalar, kompyuterlar va boshqa vositalar ishlab chiqarilayotgan mahsulot
hajmiga, ularning sifatiga bilvosita ta‟sir yetadi. Lekin ularning mahsulotlarni ishlab chiqarishdagi
umumiy ahamiyatini inkor etish maqsadga muvofiq emas. Ular iqtisodiy mohiyatiga, ya‟ni
shakllantirilishi, mahsulot ishlab chiqarish, ish bajarish jarayonida qatnashishiga ko‟ra, asosiy
hamda aylanma fondlarga bo‟linadi. Ular natural holida ko‟rinishi va qatnashishi bo‟yicha asosiy va
aylanma vositalar ham deb ataladi (9.3-chizma).
Ular ishlab chiqarish jarayonidagi funksional faoliyatiga ko‟ra, mehnat predmetlari hamda
mehnat vositalariga bo‟linadi. Xalq xo‟jaligining turli tarmoqlarida yaratilib, qishloq xo‟jalik
mahsulotlari etishtirishda inson mehnati yordamida ishlab chiqarish jarayonida bir marta qatnashib,
o‟z shakllarini to‟liq o‟zgartiradigan predmetlar tarmoqning mehnat predmetlarini tashkil yetadi.
Ularning natura holdagisi aylanma vositalar, qiymat holidagisi esa aylanma fondlar deb ataladi.
Ularga sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarilgan yoqilg‟i, yog‟lovchi materiallar, kimyoviy o‟g‟it, yem
xashak ish haqi, arzon, tez to‟zuvchi materiallar va boshqalar kiradi. Ular tarmoqning mahsulot
ishlab chiqarish va xizmat ko‟rsatish jarayonlarida bir marta qatnashib, o‟z shakllarini to‟liq
16
o‟zgartirib, qiymatini ham ularga o‟tkazadigan predmetlardir. Tarmoqda band bo‟lgan insonlarning
ongli mehnati qaratilgan mehnat predmetlari yordamida qishloq xo‟jalik mahsulotlarini etishtirish,
xizmatlarni bajarish maqsadida bir necha yillar davomida foydalaniladigan narsalar mehnat
vositalari hisoblanadi. Ular tabiat tomonidan hamda sanoat, qishloq xo‟jalik tarmoqlarida yaratilgan
bo‟lib, turli xildagi mahsulotlarni etishtirishda, xizmatlarni, ishlarni bajarishda bir necha yillar
davomida foydalanilib, o‟z ko‟rinishini, shakllarini o‟zgartirmasdan, lekin qiymatining ma‟lum bir
qismini mahsulotlarga, ishlarga, xizmatlarga o‟tkazib boradigan vositalardir. Bunday vositalar
hozirgi davrda respublikada 15 (Rossiya Federasiyasida 50) minimal oylikdan yuqori qiymatga ega
bo‟lgan va 1 yildan ko‟proq xizmat qiladigan ishlab chiqarish vositalaridir. Ularga qishloq xo‟jalik
texnikalari hisoblangan mashina-traktorlar, kombaynlar, seyalkalar, kultivatorlar sug‟orish
inshootlari, binolar, stanoklar va boshqalar kiradi. Yerlar, tabiiy o‟rmonlar - tabiat mahsulidir. Ishchi
va mahsuldor chorva hayvonlari, bog‟zorlar, tokzorlardan qishloq xo‟jalik mahsulotlari etishtirish
uchun bir necha yillar mobaynida foydalaniladi. Ular qishloq xo‟jaligining asosiy vositalarini tashkil
yetadi. Asosiy vositalar yillar davomida jismoniy hamda ma‟naviy yeskiradi. Fan-texnika
taraqqiyoti natijasida yangi, zamonaviy texnikalarning yaratilishi tufayli ular ma‟naviy jihatdan ham
yeskiradi.
|
