6-mazu. Talabalarda psixologiyani o’qitish malakasini egallashga doir
mustaqil ishlar.
Reja:
6.1. Talabalarning psixologiya o’qitish ko‘nikmalarini egallash bo‘yicha mustaqil
ishlari.
6.2. Munozarani tayyorlash va o’tkazish.
6.3. Psixologiyadan ma’ruza matnlarini mustaqil ishlab chiqish.
6.4. Seminar mashg‘uloti ssenariysini ishlab chiqish.
6.5. Psixologiyadan bironta mavzuni o’tkazish bo‘yicha metodik ko‘rsatmalar.
Tayanch so‘z va iboralar:
Mustaqil ishlar, referat tuzish, annotatsiya, konspekt.
Talabalar mustaqil faoliyatining shakllari, metodlari xilma – xil bo’lib,
psixologiya fanini (sohasini) mustaqil o’rganishning negizi hisoblanadi: Ilmiy
psixologik adabiyotlarni annotatsiya qilish, birlamchi manbalar bo’yicha konspekt
tuzish, referat va ma’ruza yozish, kurs va bitiruv ishlarini bajarish, auditoriyadan
tashqari paytda tajriba o’tkazish hamda olingan miqdoriy natijalarni ham miqdor,
ham sifat jihatidan tahlil qilish va boshqalar.
Endi ularning har birini maqsdga muvofiq amalga oshirish yo’l – yo’riqlari
yuzasidan fikr – mulohaza yuritiladi.
1. Ilmiy psixologik adabiyotlardan annotatsiya qilish –
muallif tomonidan
o’rganilib chiqilayotgan u yoki bu ilmiy izlanishdagi asosiy muammolarni sanab,
ta’kidlab chiqishdan iborat shaxsni bilish faoliyatining alohida bir shaklidir.
Annotatsiya qilishda o’rganilayotgan muammoga bevosita aloqador bo’lgan
masalalarni, ularning qirralari va tarkiblarini alohida-alohida ajratib ko’rsatish
maqsadga muvofiq.
2. Ilmiy psixologik adabiyotlardan konspekt tuzish. Konspekt atamasining
o’zi biron-bir maqola, kitob, monografiya, nutq va shu kabi boshqa ijodiy
ishlarning qisqacha mazmunini bayon qilish degan ma’noni anglatadi. Odatda
konspekt tuzish biror materialni(ma’ruzani) puxta esda olib qolish va esda saqlash
uchun
zarurdir, degan fikr mavjuddir, ammo mazkur o’rganilayotgan materialni
chuqurroq, uning boshqacharoq nuqtai nazardan o’rganish maqsadida konspekt
tuzish yanada muhimroq uslubiy tadbirlardan biri bo’lib hisoblanadi. Buning
uchun konspekt qisqa, ravon, to’liq, aniq bo’lmog’i lozim,
chunki u qaytatdan
foydalanishga mo’ljallangan shaxs faoliyatining mahsulidir.
Konspekt tuzishning dastlabki bosqichida muallif (avtor) matndan chetga
chiqish, nomuhim alomatlar (belgilar) ni mavhum tarzda tasavvur etish murakkab
kechadi. Bosqichma-bosqich muallif fikrlarini o’zlashtira borish, ularni o’z so’zi,
uslubi bilan ifodalab berish jarayonida yozma nutqda talab qilinadigan aniqlikka,
qisqalikka, yig’iqlikka asta – sekin erisha boriladi.
Asarning asosiy mazmunini yuksak aniqlik bilan ifodalashga erishish uchun
zarur joylarini muallifning ta’rifi bo’yicha yozib olish hamda foydalanilgan
sahifalarni kitob varog’idan ko’rsatib ketish lozim. Uning mukammal darajasiga
erishish uchun ilmiy asarning
asosiy qoidalarini yozib olish, materialning muallif
tomonidan bayon etilgan mantiqiy mazmunini qayta tiklash masalasiga jiddiy
e’tibor berish maqsadga muvofiq. Buning uchun konspektni varaqning bir
tomoniga yozib, ikkinchi tomonini bo’sh qoldirish ma’qul.
Tajribalarning ko’rsatishicha, konspekt tuzayotganda o’rganilayotgan manba
kamida ikki marta o’qib chiqilishi lozim, chunki
ish bilan birinchi marta
tanishilganda uning to’g’risida umumiy tasavvur yuzaga keladi, ikkinchi marta esa
uning asosiy mazmuni namoyon bo’ladi va uni konspekt qilishga kirishiladi.
Talabalarga konspekt tuzish haqida ma’lumot berilayotgan jarayonlarda uning
asosiy tuzilmaviy (strukturaviy) tarkiblari (elementlari)ga e’tibor qilish kerakligi
ta’kidlab o’tilishi lozim: gipoteza, uni nazariy va eksperimental jihatdan tekshirish,
faktlarni aniqlash, empirik hamda nazariy umumlashmalar. Eksperimental
metodikalar, natijalar muhokamasi, xulosalar va boshqalar. Jumladan, gipoteza –
bu hodisa yoki bir-biriga aloqador hodisalar o’rtasida
qandaydir qonuniyat,
sabablar mavjudligi to’g’risida bildirilgan taxminlar; gipotezani nazariy jihatdan
tekshirish – bu taxmin qilinayotgan fikrni allaqachon isbotlangan va ilmiy
psixologik adabiyotlarda mavjud qoidalar, printsiplar bilan taqqoslashdan iborat
bo’lib, buning natijasida ilgari surilayotgan gipoteza bilan o’sha
printsiplar
o’rtasida mantiqiy qarama-qarshilik yo’qligi aniqlab olinadi; tadqiqotchilar
tomonidan aniqlab olingan va yozib qo’yilgan voqealar, xodisalar faktlar deb
ataladi; empirik umumlashmalar-bu sub’ekt hodisalarining faqat ularning tashqi
alomatlari asosida birlashtirishdir; nazariy umumlashma – bu ob’ektlarni ularning
muhim bir-biriga o’xshashlik
belgilariga qarab, ya’ni mazkur hodisaning o’ziga
xos xususiyatini belgilovchi tomonlariga qarab birlashtirilishidir; eksperiment
metodikasiga tadqiqot o’tkaziluvchilar uchun topshiriq, tajriba o’tkazish shart-
sharoitlarining bayoni, sinaluvchilarning tarkibi va miqdori, ularning o’zaro
bog’liqligi kiradi.
Konspekt tuzishda
noaniq terminlarga izoh berish, spravochniklardan
foydalanish, kartoteka tuzib chiqish, bibliografik tavsif tayyorlash (maqolaning
tavsifi, kitobning mazmuni, ko’p tomli nashrning tavsifi kabilar) muhim ahmiyatga
ega.
3. Referat ishlari tayyorlash uch xil xususiyatga ega: 1) ilmiy ishga yozilgan
tanqidiy taqriz; 2) mavzu bo’yicha tadqiqot ishining analitik obzori; 3) bahsning
tanqidiy tahlili.
Mavzu yuzasidan nazorat savollar:
1. Talabalar mustaqil faoliyatining shakllarini sanab bering.
2. Ilmiy psixologik adabiyotlardan annotatsiya qilishning mohiyatini ochib bering.
3. Ilmiy psixologik adabiyotlardan konspekt tuzishning ahamiyati nimada?
4. Referat ishlari tayyorlash qanday xususiyatlarga ega?
5.”SHarq mutafakkirlarining psixologik qarashlari” mavzuida referat tayyorlang.
