|
Abdulla qodiriy nomidagi jdpu fizika va texnologik ta'lim fakulteti fizika va astronomiya yo'nalishi
|
| bet | 3/3 | | Sana | 23.01.2024 | | Hajmi | 0,95 Mb. | | #143705 |
Bog'liq Fizika oqitish metodikasi dars ishlanma azizaUltrabinafsha nurlanish,Fotografiya (yorug'lik bilan yozish) quyosh nuri bilan kumush birikmalariga ta' sir etib, shisha plastinka yoki fotoplyonkalarda tasvirlar hosil qiladi. Kumush tuzlarining quyoshda qorayishini alkimyogarlar ham kuzatishgan va uni havo ta'siri bilan tushuntirishgan. Faqatgina 1727-yilda logann Genrix Shulse, kumush xlorid parchalanishining sababi quyosh nuri ekanligini aniqlagan. 1802-yilda nemis fizigi logann Ritter quyosh spektrining turli qismlarining kumush xloridga ta' sirini o'rganib, kôrish diapazoni pastki qismida (200-400 nm) ul'trabinafsha nurlarni kashf qilgan. ultrabinafshanurlar — toʻlqin uz. 10* m dan 410 7 m gacha boʻlgan elektromagnit nurlanish. Ultrabinafsha nurlanish koʻzga koʻrinadigan nurlanishning qisqa toʻlqinli qismi bilan rentgen nurlarning uzun toʻlqinli qismi oraligʻida joylashgan. Toʻlqin uz. 2YU*7 m dan katta boʻlgan Ultrabinafsha nurlanishni lyuminoforlar bilan qoplangan ekran orqali sezish mumkin. Bunda ekranga tushiriladigan spektrning binafsha nur tushgan joyining yonboshi oʻzidan nur chiqara boshlaydi. Bunday Ultrabinafsha nurlanishni dastlab nemis olimi N.Ritter va ingliz olimi U.X. Vollaston xlorli kumushga fotokimyoviy modda taʼsir qilib sezishgan (1801). Toʻlqin uz. 210 7 m dan kichik Ultrabinafsha nurlanish barcha moddalar, hatto havoning yupqa qatlamida ham kuchli yutiladi. Uni aniklash uchun vakuum spektral asboblardan foydalaniladi. Toʻlqin uzunligi qisqa Ultrabinafsha nurlanishni birinchi boʻlib nemis olimi V.Shuman oʻzi yaratgan flyuoritdan yasalgan prizmali vakuum spektrografi yordamida qayd etgan (1885—1903). Ultrabinafsha nurlanishning hosil boʻlishi quyidagicha: atom yoki molekula uygʻotilgan holatdan normal holatga oʻtganida Ultrabinafsha nurlanish chiqaradi va elektronlarning tormozlanishi hamda rekombinatsiyasi paytida temperaturasi 3000 K dan yuqori boʻlgan qizigan moddalar Ultrabinafsha nurlanishni tutash spektr koʻrinishda chiqara boshlaydi. Atom, ion va yengil molekulalar chikargan Ultrabinafsha nurlanish spektri alohidaalohida chiziklardan iborat boʻlib, maʼlum bir qonuniyat bilan joylashgan spektral seriyalarni hosil qiladi. Ogʻir molekulalar chiqargan Ultrabinafsha nurlanish spektrining tuzilishi murakkab boʻlib, maʼlum kenglikdagi polosalardan iborat. Quyosh, yulduz kabi koinot obʼyektlari Ultrabinafsha nurlanishning tabiiy manbalaridir. Quyosh tik paytida Ultrabinafsha nurlanishning koʻp qismi Yerga yetib keladi. Sunʼiy usulda Ultrabinafsha nurlanishni hosil qilish uchun turli gaz bilan toʻldirilgan lampalar qoʻllaniladi. Bular ichida yuqori bosimli PRK2, PRK7 va boshqa tipdagi simobli lampalar keng tarqalgan. Bundan tashqari, sanoatda Ultrabinafsha nurlanish ni hosil qilish uchun vodorod, ksenon va boshqa gaz razryadli lampalar ishlab chiqarilgan. Koʻmir tayoqchalar orasida hosil qilingan elektr yoyi ham Ultrabinafsha nurlanish manbai boʻlishi mumkin. Undan chiqayotgan butun nurlanishning 80% Ultrabinafsha nurlanish spektriga toʻgʻri keladi.
Fan va texnikada hozirgi paytda Ultrabinafsha nurlanish optik kvant generatori — lazer yordamida olinadi. U spektrograf monoxromatorlar yordamida oʻrganiladi. Spektrning bu qismi uchun moʻljallangan optik asboblar boshqa optik asboblardan obyektiv va prizmalarning kvarsdan tayyorlanganligi bilan farq qiladi. Chunki shisha 3,210~7 m dan qisqatoʻlqindagi Ultrabinafsha nurlanishni oʻzida yutib qoladi. 1,810 7 m dan qisqa toʻlqindagi Ultrabinafsha nurlanish ni kvars ham yutib qoladi. Shuning uchun bunday qisqa toʻlqinli Ultrabinafsha nurlanishni oʻrganishda flyuorit yoki ftorli litiydan foydalaniladi.
Hayvon va oʻsimliklar tarixini oʻrganish (paleontologiya)da, qad. qoʻlyozma va yozuvlarni tekshirish (arxeologiya)da, kartinalardagi oddiy koʻz bilan koʻrib boʻlmaydigan restavratsiya izlarini tiklash (sanʼatshunoslik)da, hujjatlarning haqiqiyligini (kriminalistika), qon guruhini aniklashda, baʼzi kasalliklar, mas, bolalarda raxit kasalligini davolashda, havo, suv, sut kabilarni sterillash (tibbiyot)da va boshqa sohalarda keng qoʻllaniladi. Uzun toʻlqinli Ultrabinafsha nurlanish atmosferada kam yutiladi. Bunday nurlar taʼsirida badan qorayadi. Quyosh nurlari tik tushgan joyda maʼlum vaqt davomida muhim hayotiy funksiyalarni yaxshilaydi. Ultrabinafsha nurlanishtaʼsirida gazlar ionlashadi, baʼzi kimyoviy jarayonlar tezlashadi, xonalar bakteriyalardan dezinfeksiya qilinadi. Ultrabinafsha nurlanish koʻz toʻr pardasiga kuchli taʼsir etib, uni yemiradi. Shu sababli, quyoshga himoya koʻzoynagisiz qarash zararlidir.
Rentgen nurlari 1895-yilda Vyurtsburg universitetining olmon olimi Vilgelm Konrad Rentgen (1845-1923) tomonidan kashf etilgan edi. Bu nurlar ham, ko‘zga ko‘rinadigan nurlar, gamma-nurlanishlari, radioto‘lqinlar, mikroto‘lqinlar, infraqizil, ultrabinafsha nurlanishlar singari, elektromagnit spektrining bir turi hisoblanadi. Rentgen nurining kashf etilishiga tasodif sababchi bo‘lgan.
Konrad Rentgen katod nurlari taratuvchi elektron-nur trubkasi bilan tajribalar olib borar edi. Bir safar, trubka zich va qop-qora qalin qog‘ozli g‘ilof bilan berkitilgan holatda tasodifan elektrni ulab yubordi va yaqin orada joylashgan platinosianistik bariyning kristallari yashil rangda rovlana boshlaganini payqab qoldi. Rentgen trubkani o‘chirishi bilanoq, tovlanish to‘xtadi. Qaytadan yoqsa, kristallar yana yorishib, tovlana boshladi. Tekshirishlarni davom ettrib, Rentgen avvalari ma’lum bo‘lmagan nurlanish turi bilan to‘qnash kelganini fahmladi. U katod nurlari, elektron-nur trubkaning ichida qandaydir to‘siqqa duch kelayotgan bo‘lsa kerak deb o‘yladi. Qayd etilgan yangicha turdagi nurlanishning intensiv oqimini olish uchun Rentgen, katod nurlanishlari elektron nur trubkasining konstruktsiyasiga o‘zgartirishlar kiritdi. Shu tufayli, bunday yangicha trubka Rentgen trubkasi deb nomlanish oldi. Yangi nurlarning g‘aroyib xususiyatlari ko‘zga tashlanar edi: ular shaffof bo‘lmagan to‘siqlar (masalan o‘sha qalin qora qog‘ozli g‘ilofdan) erkinlik bilan o‘tib keta olardi, biroq qo‘rg‘oshin plastinkalardan o‘ta olamsdi.
Tajribalarning birida Rentgen hayratlanarli natijani qayd etdi. U odatiy yorug‘lik nurlari yordamida olinadigan fotokadrning yangi nurlar bilan ham olish imkoniyati mavjudmi yo‘qmi, tekshirib ko‘rmoqchi bo‘ldi va fotoplastinka ustiga turmush o‘rtog‘ining qo‘lini qo‘yib ko‘rishini iltomos qildi. Rentgenlar oilasining jiddiy hayratiga sabab bo‘lib, fotoplastinkada kaft va barmoqlarning emas, balki kaft va barmoq suyaklarining tasviri paydo bo‘ldi. Barmoqlarning biridagi nikoh uzugi ham shundoqqina ko‘zga tashlanib turardi.
Rentgenning o‘zi bu nurlarni X-nurlar deb atadi. Keyinroq ularni Rentgen nurlari deb atay boshlashdi. 1898-yilda rentgen nurlarini birinchi marotaba tibbiy maqsadlarda foydalanishga kirishildi. Harakatdagi Britaniya armiyasi uchun maxsus Rentgen trubkasi bilan jihozlangan tashxis apparati loyihalandi va jarohatlangan askarlarni tekshirish uchun harbiy poligonlarda keng qo‘llanila boshlandi.
1901-yilda Vilgelm Konrad Rentgen o‘z kashfiyoti uchun Fizika sohasidagi Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, bu fizika sohasi uchun ta’sis etilgan birinchi Nobel mukofoti edi.
Bir qancha muddatdan keyin rentgen trubkasi takomillashtirila boshlandi. 1913-yilda AQSHlik olim Uilyam Kulidj Rentgen trubkasining katodini volfram tolalari bilan ta’minlab, rentgen trubkasining yanada takomillashtirilishiga o‘z xissasini qo‘shdi. Buning natijasida yana ham sifatli va tiniqroq tasvir olish imkoniyati paydo bo‘ldi. Keyinchalik ham olimlar va muhandislar, hamda, tibbiyot mutaxassisalari umumiy izlanishlar orqali Rentgen nurlarining samaradorligini oshirish, ularning bemorlar va doktorlarga salbiy ta’sirlarini kamaytirish borasida muttasil izlanishlar olib bordilar.
Hozirgi kunda ham Rentgen apparatlari tashxis va davolash masalalarida o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan. Ayniqsa o‘pka kasalliklari, suyak sinishlari va tish kasalliklarini tashxis qo‘yishda Rentgen diagnostikasiga yetadigan vosita yo‘q. 1970- yillardayoq KT-skanerlar – rengen va kompyuter tomograflarining o‘zaro duetlari paydo bo‘ldi. Bu usulning mohiyati shunda ediki, odam organizmidagi turli xil to‘qimalar, rengen nurlarini turlicha o‘tkazadi. Shu sababli, har xil organlarning rentgen tasvirlarini olish uchun kompyuterda murakkab qayta ishlash jarayonlari bajariladi. KT skanerlangan organning turli qalinlikdagi to‘qimalari qatlamlar bo‘yicha alohida alohida tasvirga tushiriladi va ular keyingi qayta ishlash jarayonida kompyuterdagi maxsus dastur orqali yagona va yaxlit organ tasviriga qayta birlashtiriladi.
Lekin, rengen nurlaridan foydalanishning salbiy taraflari ham mavjud: Ular odam organizmiga tushgach, to‘qimalar faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi va saraton kasalliklarini kelib chiqishiga sababchi bo‘lishi xavfi mavjud. Shu sababli, organizmning rentgen tekshiruvlari oraliq masofasini saqlash vrachlar tomonidan doimiy va jiddiy nazorat qilinadi.
Rentgen trubkasi elektron-nur trubkasining bir turi bo‘lib, u radiatsiyaning aks ta'sirlarini minimallashtirish maqsadida atroflama to‘liq metall qoplama bilan qoplanadi. unda faqat juda kichik tirqish bo‘lib, u orqali rentgen nurlari mijoz tanasining tekshirlayotgan qismiga yuboriladi. Trubkaning ichida kuchli quvvatga ega elekt toki, elektronlarni musbat anod va manfiy katod orasida harakatlanishga majbir qiladi. Elektronlarning anodga ta'siri rengen nurlarinishining paydo bo‘lishiga olib keladi.
Foydalanilgan adabiyotlar va saytlar
1. 11-sinf fizika darsligi
2. www.arxiv.uz
3. www.kompy.uz
4.www.fayllar.org
|
| |
