Amaliy mashg‘ulot: MS Access dasturida ma’lumotlar bazasi
uchun so‘rovlar yozishni о‘rganish
Tayanch so’zlar: Jadval, so’rov, forma, hisobot, visual basic, makrobuyruq,
maydon, now- funksiyasi, makroslar, maydon elementi, SQL.
Microsoft Office ning o’zbek tilidagi varianti yo’qligi, uning faqat ingliz va
rus tilida yaratilgan lahjalaridangina foydalanish imkoniyatiga ega ekanligimizdan
mazkur fikrlar Microsoft Access ning ruscha lahjasiga tayanib yozilgan. Microsoft
Access dasturi ham relatsion modellar asosiga qurilgan bo’lib, unda tashkil
qilinadigan MBlar jadval ko’rinishida aks etadi. Bunday jadvaldagi ustunlar maydon
deb, satrlar esa yozuv deb ataladi.
Maydon – ma’lumotlarni tashkil etishning oddiy birligi bo’lib, ma’lumotning
alohida, bo’linmas birligiga egaligi rekvizitga mos keladi.
Yozuv–mantiqiy bog’langan rekvizitlarga mos keluvchi maydonlar
yig’indisidir.
Yozuvning tuzilishi o’z tarkibiga mos har bir oddiy ma’lumotga ega
maydonlar tarkibi va ketma- ketligi bilan belgilanadi. Demak, maydon MBning
asosiy tuzilmali elementi bo’lib quyidagi parametrlar bilan
ifodalanadi:
-uzunligi (belgi va simvollarda ifodalanib baytlarda o’lchanadi),
- nomi (maydonning o’ziga xos alohida xususiyati),
- подпись- imzo (ustun sarlavhasi haqida ma’lumot).
Maydonlar xususiyatiga va tarkibiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi:
1. Matnli maydon.
2. Sonli maydon.
3. Vaqt va sanani ifodalovchi maydon.
4. Mantiqiy maydon (1 0; Ha yoki yo’q; rost yoki yolg’on kabi mantiqiy
birliklar bilan
ifodalanadi).
5. Pul birliklarida ifodalangan maydon (raqamlar pul birliklari bilan birgalikda
ifodalanadi)
6. OLE maydoni (shakl, tasvir, rasm, musiqiy kliplar va видeoyozuvlar
shaklida
ifodalanadi)
7. MEMO maydoni- matn uzunligi 256 simvoldan uzun bo’lgan maydonda
faqat
matnning qayerdaligini ifodalovchi ko’rsatkich turadi. Bu holda har bir
maydonda 65 535 simvol
saqlanishi mumkin.
8. Cчетчик (sanovchi) maydoni - maydonda turgan ifoda avtomatik ravishda
sanalib
o’zgaradi.
Endi, keng foydalanuvchilar ommasi uchun mo’ljallangan va eng qulay
bo’lgan relatsion
MBni tashkil qilish haqida biroz to’xtalib o’tamiz.
MBBT MS Access MBBT Access ning barcha vazifalari va imkoniyatlarini
o’rganib uni ishlatish texnologiyasi bilan tanishib chiqamiz, hamda olib boriladigan
amaliy mashg’ulotlarni shu MBBT da tashkil etishni tavsiya qilamiz. Buning uchun
avvalo Microsoft Access bajaradigan vazifalari, uning darchasi va ish yurituvchi
asosiy obyektlari bilan yaqindan tanishishga o’tamiz.
Microsoft Access ish darchasi Microsoft Office tarkibidagi Microsoft Access
piktogrammasi ustida «sichqoncha» chap tugmasini 2 marta bossak, ekranda Access
darchasi paydo bo’ladi: Darchaning birinchi satrida MBBT nomi Microsoft Access
deb ifodalangan, 2-nchi satrda
esa tavsiyanoma punktlari:
Файл Правка Вид Вставка Формат Записи Сервис Окно ?
- Uchinchi satrida Standart paneli piktogrammalari joylashgan. Darchaning
keng qismi ishchi maydon hisoblanadi. Ishchi maydonda yuqoridagi muloqot
darchasi hosil bo’ladi. Bu darcha yordamida biz yangi MBni tashkil qilishimiz yoki
mavjud MBni ochib ular ustida ishlashimiz mumkin.
Access 9x (umumlashgan lahjasi) darchasi 6 ta obyektdan iborat bo’lib,
asosan shular bilan ish yuritiladi. Bular: Таблица (jadval), Запрос (so’rov), Форма
(forma), Отчет (hisobot),
Макрос (makro buyruq) va Модул.
Jadval - MBning ma’lumotlar saqlaydigan asosiy obyekti;
So’rov - MB dagi ma’lumotlarni tartiblash, biror kerakli ma’lumotni qidirib
topish kabi
vazifalarni bajaradi.
Forma – MBga yangi ma’lumotlar kiritadi, yoki joriy MBdagi ma’lumotlar
ustida foydalanuvchi uchun qulay bo’lgan turli-tuman shakldagi formalar yaratadi.
Demak, forma – ekran obyekti bo’lib, elektron blank tarzida ifodalanib, unda
ma’lumotlar kiritiladigan
maydon mavjud va shu maydonlarga kerakli ma’lumotlar joylashtiriladi va
jadval shu tariqa hosil qilinadi.
Hisobot - MB tarkibidagi ma’lumotlardan keraklisini printerga chiqaruvchi
qog’ozdagi asosiy hujjat.
Modul - Visual Basic dasturlash muhitida yozilgan dastur bo’lib, nostandart
operatsiyalarni foydalanuvchi tomonidan bajarilishiga imkon yaratadi,
Makrobuyruq - bir qator buyruqlar majmui asosida hosil bo’lgan
makrobuyruq bo’lib, foydalanuvchi tomonidan jadval tuzishda juda qiyin hal
qilinadigan jarayonlarni yechadi. Sanab o’tilgan obyektlar ustida ishlash uchun
darchaning o’ng tomonida Открыть (ochish), Конструктор va Создать (yaratish)
degan tugmachalar joylashgan. Demak, bu tugmalar Access ning ishlash tartibini
ifodalaydi.
Открыть tugmasi bosilsa, joriy obyekt ko’z oldimizda namoyon bo’ladi. Agar
bu obyekt jadval bo’lsa, uni ko’rib yangi ma’lumotlar kiritish yoki avvalgisini
o’zgartirish imkoni bo’ladi. Конструктор tugmachasi bosilsa, u holda obyektning
tuzilmasi namoyon bo’ladi. Agar obyekt jadval bo’lsa, unga yangi maydon kiritish
yoki olib tashlash mumkin. Bordiyu forma bo’lsa, u holda boshqarish elementlarini
tashkil etadi. Ammo bu hol foydalanuvchilar uchun emas, balki MBni tashkil
etuvchilarga ko’proq foydali. Создать tugmasi bosilsa, u holda yangi obyektlar
tuzish, uni boshqarish lozim bo’ladi.
Xullas, ana shu sanab o’tilgan tartib(rejim)lar asosida obyektlar ustida
quyidagi turda ish
bajariladi:
mexanik usul bilan,
avtomatlashtirilgan holatda
jadval ustasi (master) yordamida.
Jadval tuzish - bu ma’lumotlarning o’ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olgan
holda uning maydonlarini ifodalash. Bu jarayon MB darchasida Создать tugmasini
bosish bilan boshlanadi va ekranda quyidagi muloqot darchasi paydo bo’ladi:
Bunda jadval tuzishning bir qator usullari taklif qilinadi:
1. Режим таблицы (Jadval holatida) Bunda jadval tuzish oddiy mexanik
usulda
yaratiladi va ekranda formal nomlarda jadval maydonlari paydo bo’ladi.
Maydon 1, Maydon 2,
Maydon 3, . . . va standart matnli maydon turi akslanadi:
1. Конструктор holatida jadval yaratish.
Конструктор holatini tanlasak, u holda maydonlar nomi ularning turi va
xossalari kabi parametrlarni kiritish mumkin bo’lgan muloqot darchasi paydo
bo’ladi. Ushbu muloqot darchasida bu parametrlar barchasi klaviatura yordamida
qo’lda kiritiladi yoki keraksiz maydonlar olib tashlanadi, yoxud ba’zi
maydonlarning turini o’zgartirish kabi amallarni bajarish
mumkin bo’ladi.
2. Мастер таблиц (jadval ustasi) bilan jadval tuzish.
Jadval ustasi bilan ish yuritganda ekranda hosil bo’lgan muloqot darchasida
namunaviy jadvallar ro’yhati va bu jadvallarga mos bo’lgan namunaviy jadval
maydonlari foydalanuvchiga taklif etiladi. Foydalanuvchi bu muloqot darchasida
mavjud bo’lgan ixtiyoriy jadval va uning maydonlarini tanlab olib (maydonlarning
nomini o’zgartirishi mumkin) yangi jadval tuzishi mumkin. Bunda maydonlarning
turi ham avtomatik ravishda maydon nomiga mos holda tanlanadi.
Xullas, maydon turini o’zgartirish zarur bo’lsa, конструктор holatidan
foydalanib
o’zgartirish mumkin.
3. Импорт (Boshqa ma’lumotlar bazasi)dan jadvalni tanlash
Bunda import qilinuvchi jadvalni tanlash uchun muloqot darchasida import
qilinuvchi MB tanlab olinadi va undan foydalanuvchiga kerak bo’lgan maydon
bo’yicha ma’lumotlar ajratib olinishi mumkin.
4. Связь с таблицами (Tashqi fayllardagi MB jadvallari bilan bog’lanish)
orqali yangi jadvallar tuzish.
Bunda ham yuqoridagi kabi muloqot darchasida o’zaro aloqa o’rnatilishi zarur
bo’lgan MB tanlab olinadi.
Assess da ishlash texnologiyasi
Ms Assess ikki xil holatda ishlaydi:
1) Проектирование (loyihalash)
2) Экспулатация (amaliy foydalanish)
MBBT qaysi tartibda ishlashidan qat’iy nazar, uni ishlatish texnologiyasi
quyidagicha namoyon bo’ladi:
Foydalanuvchi–MBni ma’lum formada to’ldiradi, muayyan запрос (so’rov)
orqali qayta ishlaydi va natijalarni otchet (hisobot) tarzida tashkil qiladi. Birgina
MBda millionlab foydalanuvchi ish yuritadi, ammo tuzilmasiga qo’l tekizmaydi.
Foydalanuvchi asosan 6 ta obyektning 4 tasi bilan bemalol ish yuritadi. Xullas,
ushbu obyektlar bilan ish bajarish uchun foydalanuvchi quyidagi tugmachalar bilan
ish yuritishi mumkin:
Открыть- tanlagan obyektni ochadi.
Конструктор-tanlagan obyekt tuzilmasini ochadi.
Создать- yangi obyektlarni tashkil qiladi.
MB ning o’ziga xos xususiyatlari MB ning jadvali mustaqil ravishda hujjat
bo’la olmaydi, ammo jadval tuzilmasi esa hujjat, biroq Microsoft Assessda uning
uchun alohida fayl ajratilmagan. Jadvaldagi barcha
o’zgarishlar avtomatik ravishda real vaqt holatida saqlanadi. Real vaqt
holatida jadval bilan ishlash jarayonida uzluksiz saqlash davom etadi. Birinchi
maydonga ma’lumotlarni kiritish to’xtatilgach, 2-maydonga o’tiladi, shu vaqtda
ma’lumotlar vinchestrga yozila boradi va avtomatik ravishda saqlanadi.
MB jadvallari bilan ishlash jarayoni
1. MBBT darchasining pastki qismida поля номера записи (tartib raqamini
yozish
maydoni) bo’lib, bunda maydonga o’tish tugmalari bor (jadval bo’yicha
siljishni amalga
oshiradi).
2. Har bir yozuv chap tomonida yozuv markeri (marker zapisi) tugmachasiga
ega. Shu
tugmani bossak, yozuv ajratilib ko’rinadi va nusxa olishga tayyorlanadi.
3. Ajratilgan yozuvda sichqoncha o’ng tugmasini bossak, kontekst
tavsiyanoma muloqot
darchasi chiqadi va uning buyruqlari orqali yozuv ustida ish bajariladi.
4. Jadvalning chap tomoni yuqori qismida turgan marker jadval markeri
deyiladi. Uni
bossak, butun jadval ajratilib ko’rinadi. Sichqoncha o’ng tugmasi bosilsa,
kontekst tavsiyanoma
muloqat darchasi ekranda paydo bo’ladi. Uning buyruqlari bilan jadval ustida
ish yuritiladi.
5. Maydon sarlavhasida sichqoncha tugmasini bossak, u holda maydon
ajratilib ko’rinadi.
Запрос (So’rov)lar tashkil qilish MB ga kirish uchun «So’rov» dan
foydalaniladi. Bu jarayon MB darchasining Запрос (So’rov) bo’limida yaratish
tugmasini bosish bilan boshlanadi va ekranda quyidagi muloqot darchasi paydo
bo’ladi. MB ga kirish uchun Запрос tuzishning bir qator usullari taklif qilinadi:
Конструктор - mustaqil ravishda yangi so’rovlar tuzish.
Простой запрос (oddiy so’rov) - mavjud aniq maydonlarni tanlab olish yo’li
bilan so’rovlar tuzish.
Перекрестный запрос (qiyosiy so’rov) - MB da mavjud bo’lgan bir nechta
jadval va so’rovlarni chatishmasidan yangi so’rovlar yaratish.
Повторяющиеся записи (takrorlanuvchi yozuvlar) jadvalda yoki so’rovlarda
takrorlanuvchi yozuvlarni qidirib topish uchun so’rovlar tuzish. Записи без
подчененных (bog’lanmagan yozuvlar) joriy jadvalga mos kelmaydigan yozuvlarni
qidirib topish uchun so’rovlar tuzish. Xullas, Запрос yordamida asosiy MBdan
natijaviy (foydalanuvchini qiziqtirgan) jadval tashkil qilish va uni qayta ishlash
imkoniyati paydo bo‘ladi. Запрос bilan ishlaganda ma’lumotlarni saralash (filtrdan
o’tkazish), jamlash, ajratish, o’zgartirish mumkin. Ammo bu amal har bajarilganda
asosiy MB da hechqanday o’zgarish sodir bo’lmaydi. Bundan tashqari, Запрос
yordamida «natijalarni hisoblash», o’rta arifmetik qiymatini topish, yig’indi hosil
qilish yoki biror maydon ustida matematik amallar bajarish mumkin. MBda ajratish
uchun «So’rov» Запрос hosil qilishning turlari ko’p. Ammo eng ko’p
qo’llaniladigani Запрос на «выборки» (Tanlashini tashkil qiluvchi so’rov)
Accessda “So’rov” tashkil qilishning 3 ta usuli mavjud: avtomatik ravishda, qo’lda
va мастер (usta) yordamida.
Запрос tashkil qilish uchun maxsus SQL (Structured Query Language) tili
mavjud, ammo bu tilda ishlash ancha murakkab, shuning uchun ham Access da
maxsus «Namunaviy so’rov blanki» tashkil qilingan. Bunda Запрос elementlarini
darchalararo tashish orqali amalga
oshirish mumkin. MB ga Запрос bilan kirish «Создать» tugmasini bosish
bilan amalga oshiriladi. Uning muloqat darchasi «Новый запрос» deb ataladi. Unda
«Конструктор» holatida ish yuritiladi. Shunda MB tuzilmasidan kerakli jadval va
uning maydonlari Запрос
bo’yicha tanlanadi. Jadval tanlash «Добавление таблиц» (Jadval qo’shish)
muloqat darchasida sodir bo’ladi. Bunda MBdagi barcha jadvallar ro’yhati bor.
Ajratilgan jadvallar blankning yuqori qismiga Добавить (Qo’shish) tugmasini
bosish bilan amalga oshiriladi.
- jadval tarkibidagi ma’lumotlarni yangilash so’rovi,
- yozuvlarni kiritish so’rovi,
- yozuvlarni yo’qotish so’rovi.
Buning uchun Запрос tavsiyanomasidagi Создать buyrug’i bilan
Конструктор tartibida ish yuritiladi. Forma tashkil qilish Ma’lumotlarni kiritish
uchun kerakli maydonga ega bo’lgan elektron blank forma deb
ataladi. Forma tashkil qilish MB darchasining Форма bo’limida Создать
tugmasini bosish bilan boshlanadi va ekranda quyidagi muloqot darchasi paydo
bo’ladi. Ekranda hosil bo’lgan muloqot darchasida yangi forma tuzishning bir qator
usullari taklif
qilinadi:
Конструктор - mustaqil ravishda yangi forma tuzish.
Мастер форм - tanlangan maydonlar asosida avtomatik ravishda formalar
tuzish.
Автоформа: В столбец (ustun ko’rinishida) – maydonlarni avtomatik
ravishda bitta
ustunga joylashtirilgan holda formalar tuzish.
Автоформа: ленточная (lentasimon)– maydonlarni avtomatik ravishda
lentasimon
joylashtirilgan holda formalar tuzish.
Автоформа: табличная (jadvalli)– maydonlarni avtomatik ravishda jadvallar
ko’rinishida tuzish.
Диаграмма – diagrammalar ko’rinishida formalar tuzish.
Jamlovchi jadval - Excel jadvallari bilan solishtirish usulidan foydalanib
formalar tuzish.
Formalarni tuzish uchun uni tashkil qiladigan usullardan biri tanlab olingach,
muloqot darchasining pastki qismida forma tuziluvchi jadval yoki so’rov nomi
ko’rsatiladi. Ma’lumki, forma asosan boshqarish elementlaridan iborat bo’lib, uning
tashqi ko’rinishi shu boshqarish elementlarini rejali joylashtirishga bog’liq. Shuning
uchun ham formani avtomatik ravishda tashkil qilish (avtoforma yordamida)
maqsadga muvofiq. Avtoforma–MB darchasida «Создать» tugmasini bosish bilan
«Новая форма» muloqot darchasi ochiladi. Unda kerakli so’rov yoki jadvalni tanlab
«sichqoncha» chap tugmasini Автоформа turlaridan biri (lentali, jadvalli yoki
ustunli) ustida 2 marta bosiladi.
Master yordamida forma tashkil qilish esa 4 bosqichdan iborat:
a) formaga kiritish mumkin bo’lgan maydonlarni tanlash,
b) formaning tashqi ko’rinishini tanlash,
c) formaning fon tasvirini tanlash,
d) forma nomini berish.
Microsoft Access 9x boshqarish panelining Вид tugmasini bosish natijasida
forma tuzilmasi bilan panel elementlari (formani boshqarish jarayonini tashkil
qiladigan asboblari bilan jihozlangan) ochiladi. Shuni nazarda tutib Форма tuzilmasi
haqida to’liqroq ma’lumot quyida keltirilgan.
Forma tuzilmasi
Forma tuzilmasi 3 qismdan iborat:
-forma sarlavhasi,
-ma’lumotlar beriladigan joy,
-eslatmalar satri.
Boshqarish elementlari asosan ma’lumotlar beriladigan joyda ifodalangan
bo’ladi. Boshqarish elementlari tagida tasvirning foni joylashib, u formaning ishchi
maydonini ifodalaydi. «Sichqoncha» ni surish bilan bu o’lcham o’zgartiriladi. Shuni
eslatish lozimki, ba’zan maydon nomi bilan ma’lumotlar joylashadigan oraliqqa
надпись (yozuv) kiritish mumkin. Yozuvlar tashkil qilish Elementlar panelida
maxsus boshqaruv elementi mavjud bo’lib, unga va formaga bosib matnlar
ramkasini hosil qilamiz. Matn kiritilganda uni formatlashning hojati yo’q. Matn
kiritilgach, Enter tugmasi bosiladi. Boshqarish elementini formatlashda avval uni
ajratish (выделить) lozim, so’ngra Выбор объекта (obyektni tanlash) asbobidan
foydalanamiz. Boshqarish elementini ajratganda uning atrofida 8 markerli ramka
hosil bo’ladi. Chegaralarini siljitish bilan ramkani siqish va cho’zish mumkin
bo’ladi. Ramkaning chapdagi yuqori markerialohida ahamiyatga molik. Unga
ko’rsatkichni to’g’rilaganda «sichqoncha» ko’rsatkichi xuddi bosh barmoq
ko’rinishiga o’xshab ketadi. Obyekt ajratilgach, shrift parametrlarini o’zgartirish
mumkin. Buni formatlash paneli piktogrammalari orqali amalga oshirish lozim.
Bordiyu, «sichqoncha» o’ng tugmachasi bosilsa, u holda kontekst tavsiyanoma
buyruqlari orqali ish bajariladi. Bog’langan maydonlarni tashkil qilish va tahrirlash
Jadval maydonlari mazmunini aks ettiruvchi boshqarish elementlari esa elementlar
panelidagi Maydon elementi orqali amalga oshiriladi. Boshqarishning bunday
elementlarini bog’langan maydon deb ataladi. Ushbu bog’langan maydonni tashkil
qilish uchun elementlar panelida Maydon elementi mavjud. Bog’langan maydonni
tashkil qilish jarayonida boshqarishning yana bir elementi – bog’langan yozuv
paydo bo’ladi. Bog’langan maydonni bog’langan yozuvdan ajratish uchun chap
tomon tepasida turgan barmoq ko’rsatkichi markerni ishga solinadi.
Отчет (hisobot)lar tashkil qilish
Hisobot–bu natijalar aks etgan qog’ozli hujjat demakdir. MB muloqot
darchasida Отчет ni tanlab Создать tugmasiga bossak, Новый отчет (yangi
hisobot) degan muloqot darchasi paydo bo’ladi. Ekranda hosil bo’lgan muloqot
darchasida yangi hisobot tuzishning bir qator usullari taklif qilinadi:
Конструктор – mustaqil ravishda yangi hisobot tuzish.
Мастер отчетов (hisobotlar ustasi) – tanlangan maydonlar asosida avtomatik
ravishda yangi hisobotlar tuzish.
Автоотчет (avto hisobot)- в столбец (ustun ko’rinishida)– maydonlarni
avtomatik ravishda bitta ustunga joylashtirgan holda hisobot tuzish.
Автоотчет: lentasimon ko’rinishda – maydonlarni avtomatik ravishda
lentasimon joylashtirilgan holda hisobotlar tuzish.
Мастер диаграмм (diagrammalar ustasi)– diagrammalar asosida hisobotlar
tuzish.
Почтовые наклейки (pochta yorliqlari)–pochta markalarini nashr qilish
uchun formatlangan hisobotlar tuzish.
Hisobotlarni tuzish uchun ham xuddi formalar tuzishdagi kabi hisobotlarni
tuzish usullaridan biri tanlangach, muloqot darchasining pastki qismida hisobot
tuziluvchi jadval yoki so’rov nomi ko’rsatiladi.
Hisobot tuzilmasi Xuddi forma kabi hisobot ham boshqarish elementlariga
ega qismlardan tashkil topgan, ammo bunda qismlar ko’p-u, boshqarish elementlari
formanikidan kamroq. Hisobot tuzilmasi
asosan 5 qismdan iborat bo’ladi (15-rasm.):
hisobot sarlavhasi,
yuqori kolontitul,
ma’lumotlar joylashgan joy,
quyi kolontitul,
hisobot eslatmasi.
Odatda, hisobot tuzilmasi bilan tanishish uchun avtomatik ravishda hisobot
tashkil qilib uni «конструктор» tartibida ochish qulay. Bunda hisobot sarlavhasi
umumiy sarlavhani chop etishni ta’minlaydi, yuqori kolontitul qismlari esa
sarlavhaga tegishli kichik-kichik sarlavhachalarni ifodalaydi. Ma’lumotlar
maydonida esa boshqaruv elementlari joylashtirilib, ular asosan ma’lumotlar bazasi
maydonlari mazmunini bildiradi. Quyi kolontitul qismida xuddi yuqori kolontitul
kabi boshqarish elementlariga ega, Now funksiyasi bilan vaqtni va Page() funksiyasi
bilan hisobot varaqlari belgilanadi. Hisobot eslatmasida esa yordamchi axborotlar
kiritiladi Tuzilgan jadval, so’rov, forma va hisobotlarni foydalanuvchiga kerakli
holatda printerga chiqarish mumkin. Buning uchun kerakli obyektni tanlab olish,
so’ngra asosiy tavsiyanomaning fayl punktidan «Печать» buyrug’iga kirish lozim.
| 