Kirisiw
Házirgi kúnde hár bir shólkem, oqıw shólkemi, firma hám óndiristiń barlıq tarawlarında baslıq hám xızmetkerler iskerliginiń natiyjeliligin asırıw maqsetinde basqarıw processlerin málim dárejede avtomatlastırıwǵa tiyisli mashqalalardi sheshiw menen shuǵıllanadı. Bunda olar arnawlı firmalardıń qánigeleri menen ushrasadı, olardıń iskerligi menen jaqınnan tanısadı, olar islep shıǵaratuǵın ónimlerdi kóredi hám sońıında, ózinde avtomatlastırıw ushın kerek bolatuǵın texnikalıq úskenelerdi satıp alınǵan zat etedi, Álbette, shólkemlerge ornatılǵan avtpmatlashtirish úskeneleri jıldan jılǵa jańalanıp, texnikalıq tárepten rawajlanıwlashtirilib barıladı.
«Informaciya texnologiyasi» páni — informaciyalardı jıynash, saqlaw, uzatıw hám sol processlerdi ámelge asırıwshı barlıq texnikalıq qurallardı isletiwdi úyretiwshi pán.
Kúndelik turmısda túrli kórinistegi informaciyalar, mısalı, tekstli, grafiklı, kesteli, dawıslı (audio ), súwretli, video hám basqa informaciyalar menen islewge tuwrı keledi. Hár bir túrdegi informaciya menen islew (jıynaw, saqlaw hám t.b. ) ushın hár túrlı texnikalıq xarakteristikalarǵa iye bolǵan informaciya qurılmaları kerek boladı.
Asirler dawaminda ınsannın iskerligi tabiattagi
o'sim liklar, haywanlar, quyash energiyası sıyaqlı tayın
m ahsulotlarni o 'zlashtirish menen baylanıslı bolıp kelgen.
Lekin waqıt o 'tishi menen insan tek tayın m ahsulotlarni alıwdı o 'zlashtiribgina qolm asdan, tábiyaatqa ta 'sir qılıwdı da
úyrendi. Insan jerge qayta isley ala basladı, túrli haywanlardı qolǵa
uyretip, kópaytira basladı, zavod hám fabrikalar, gidroelektrostansiyalar, tem ir- jollar hám kosmik trassalar qura basladı. Nátiyjede bir
payıtlar o 'rm az waqıt hám teńizler menen oralǵan ana zam inim izda jańalanishlar payda boldı. Akademikalıq v. I. vernadskiy onıń at ini
noosfera dep atadi.
Noosferani jaratıw menen birgelikte insan materiya túrleri hám
ózgesheliklerinen de paydalandı. Lekin bul processtiń túrli basqıshlarında
m ateriyaning hár bir kategoriyasi birdeyde o 'zlashtirilmadi. Dáslepki
basqıshda m oddani o 'zlashtirishga kóbirek itibar qaratılǵan bolsa,
keyinirek energiyanı o 'zlashtirishga hám, aqır-aqıbetde, informaciyanı o 'zlashtirishga jeńillik berildi.
F an d a, y a'ni tab ia tn i o 'rg an jumıs, ol tap 'g 'risidagi b ilim lam i
tap 'p lash hám um um lashtirishda m ateriyaning m a'lum bir turining
rawajlanıwı menen baylanıslı dáwirler bar ekenligi m a'lum. Usınıń sebepinen noosferaning ush qurawshıların ajıratıp kórsetiw m um ashıw
boMadi. Bular :
^ texnos/era,
^ ergosfera,
^ infosfera.
www. ziyouz. com kitapxanası
Texnosferaning payda bolıwı m oddani úyreniw menen, ergosferaning payda bolıwı energiyanı úyreniw menen baylanıslı bo'Isa,
infosferaning payda bolıwı informaciyanı úyreniw menen baylanıslı.
Texnosfera hám ergosferani úyreniw ximiya, fizika, m atem atika hám
basqa pánler arqalı ámelge asıriladı.
Insaniyattıń tábiyaattı ózlestiriw boyınsha tájiriybe hám bilim lam i
toplawı informaciyanı ózlestiriw menen birgelikte keshedi. Naǵız ózi
process infosferaning payda bolıwına alıp keldi. Sonday eken, infosferaning
payda b o 'lishi informaciyanı úyreniw menen baylanıslı eken.
«Informaciya» sózi latınsha informatio sózinen alınǵan bo 'lib, tu
shuntirish, geypara zattı bayanlaw yamasa geypara zat yoxud hádiyse
haqqındaǵı m a'lum at m a'nosini ańlatadı.
Insan jasaytuǵınlıq dúnya túrli materiallıq hám at ápiwayı obiektler,
sonıń menen birge, olar o 'rtasidagi o 'zaro baylanıs hám óz-ara tásirinlerden, yaǵnıy
processlerden shólkemlesken. Sezim aǵzaları, túrli ásbaplar hám taǵı basqalar
járdeminde belgilengenler etiletuǵın sırtqı dúnya dálilleri m a'lum atlar dep
ataladı. M a'lum atlar anıq wazıypalami sheshiwde zárúr hám paydalı dep
tapılsa, informaciyaǵa aylanadı. Sonday eken, m a'lumotlarga ol yamasa bul sebeplaiga
kóre paydalanilmayotgan yoxud texnikalıq qurallarda qayta islenip atırǵan,
saqlanıp atırǵan, uzatılıp atırǵan belgiler yamasa jazıp alınǵan gúzetisler
retinde qaraw múmkin. Eger bul m a'lumotlardan geypara zat tuwrısındaǵı
m avhumlikni kem dárejege keltiriw ushın paydalanıw múmkinshiligi
tuwılsa, m a'lum atlar informaciyaǵa aylanadı. Sonday eken, ámeliyatda paydalı
d eb tap p ilg a n, y a 'ni fo y d a la n ol v c h ın ın g b ilim ın i o s h irg a n
m a'lum otlam igina informaciya dep atasa boladı.
M asalan, qaǵazǵa telefon nomerlerin m a'lum tártipte jazıp,
birovga kórsetsangiz, ol bunı qandayda bir informaciya bermeytuǵın m a'lumot
retinde qabıl etedi. Biraq hár bir telefon nomeri aldınan arnawlı bir
kárxana yamasa shólkem at i, onıń iskerlik túri jazıp qóyılsa,
awalgi m a'lum at informaciyaǵa aylanadı.
M a'lum wazıypalami sheshiw nátiyjesinde jańa m a'lumotlar —bilimlar,
yaǵnıy sistemalastırılgan shın yamasa sınaqtan ótken xabarlar payda
boladı. Ol lar nızamlar, teoriyaler de de tasaw ur hám qarawlam ing
basqa majmuyi retinde ulıwmalasqan bolǵan. Keyinirek bul bilimler
ózge wazıypalami sheshiw yamasa aldıngisini anıqlawtırıw ushın zárúr
bolǵan m a'lum atlar quramına kiredi.
Insan o 'z turmısında tuwılǵan kúninen (ta'bir kerek bolsa, hátte ana
qorm de daslep payda bolǵan kúnden) baslap mudam o m a'lum atlar
menen jumıs kóredi. Olardı óziniń sezim aǵzaları arqalı qabıl etedi.
www. ziyouz. com kitapxanası
Kúndelik turm ushda informaciya degende átirap -m uhitdan (tábiyaattan
yamasa jámiyetten) sezim a 'zolari arqalı qabıl etip, ańlap alınatuǵın
hár qanday m a'lumot túsiniledi. Tábiyaattı gúzete turıp, insanlar
menen baylanısde bolıp, kitap hám gazeta o 'qib, televiziyalıq kórsetuvlam i kórip informaciya alamız. M atem atik alım informaciyanı jáne de keńlew
túsinedi. Ol informaciya qatarına oylaw arqalı juwmaq shıǵarıw
nátiyjesinde payda bolǵan bilim lam i da kiritedi. Basqa tarawdıń xızmetkerleri
da informaciyanı ózlerishe aytadilar. Sonday etip, túrli tarawlarda
informaciya túrlishe túsinilipr eken. Lekin informaciyalardıń um um iy
tárepleri de bar, bul ulaming besew m uhim qasiyetke ıyelewi bolıp tabıladı.
Bular informaciyanı jaratıw, qabıllaw, saqlaw, qayta islew hám
uzatıw ózgeshelikleri bolıp tabıladı.
A xborotdan paydalanıw im koniyati hám sam aradorligi onıń
reprezentativligi, mazmundorligi, jetkilikliligi, aktualligi, o 'z waqtındalıǵı,
anıqlıǵı, ishonarliligi, turaqlılıǵın sıyaqlı tiykarǵı tutınıw sapa kórsetkishleri menen baylanıslı. Mısalı :
a) informaciyanıń reprezentativligi — obiekt ózgeshelikin adekvat
ańlatıw maqsetinde onı tap 'g 'ri tańlaw hám qáliplestiriw menen
baylanıslı ;
b) informaciyanıń mazmundorligi — semantik (mazmunıy) kólemin
bildiredi;
d) informaciyanıń jetkilikliligi (tolıqlıǵı ) — qarar qabıllaw ushın
m inim al, lekin jetkilikli quramǵa (kórsetkishler jam lam asiga) iye
ekenligin ańlatadı. T o'g'ri qarar qabıllaw ushın jetkilikli bo'lm agan, sonıń menen birge, artıqsha bolǵan informaciya da paydalanıwshı qabıl
etken qararlar natiyjeliligin azaytadı ;
e) informaciyanıń aktualligi — informaciyadan paydalanıw waqtında
onıń basqarıw ushın qim m atliligi saqlanıp qalıwı menen belgilenedi hám qásiyetleri ózgeriwi dinam ikasi da de bul informaciya
payda b o ig a n waqıttan berli o 'tg an waqıt aralıǵına baylanıslı b o 'ladi;
f) informaciyanıń waqıtındalıǵı — onıń aw aldan belgilep qoyılǵan
wazıypanı sheshiw waqtı menen kelisim waqıttan keshikm asdan
alınǵanlıǵın ańlatadı ;
g) informaciyanıń anıqlıǵı — olinayotgan informaciyanıń obiekt, process, hádiyse hám taǵı basqalam ing real jaǵdayına jaqınlıǵı dárejesi menen
belgilenedi;
h) informaciyanıń ishonarliligi — informaciyanıń real ámeldegi obiektlam i zárúr anıqlıq menen ańlatıw ózgesheligi menen belgilenedi;
www. ziyouz. com kitapxanası
i) informaciyanıń turaqlılıǵın — informaciyanıń tiykar etip alınǵan
m a'lum atlar anıqlıǵın buzm asdan ózgerislerge ta 'sir etiwge
ılayıqlıǵın sáwlelendiredi.
Informaciyaǵa qayta islew texnologiyaları búgingi kúnde turmısımızdıń hámme tarawların qamtıp alǵan. Informatikanıń tiykarǵı resursı —
informaciya bolıp tabıladı.
Ozaldan informaciya degende átirap -m uhit obiektleri hám hádiyseleri,
ulam ing o 'lchamlari, qásiyetleri hám jaǵdayları tap 'g'risidagi m a'lum atlar túsiniledi. Keń m a'noda informaciya — insanlar ortasında m a'lumot
ayırbaslaw, adamlar hám jasalma qurılmalar ortasında signal ayırbaslawdı bildiretuǵın ulıwma milliy túsinik bolıp tabıladı.
M a'lumki, jam iyat rawajlanǵanı tárepke ekonomika, pán, texnika,
texnologiya, mádeniyat, kórkem óner, medicina kabilaming túrli máseleleri
haqqındaǵı ámeldegi m a'lumotlar, informaciya rezervlerinen paydalanıwdı
shólkemlestiriw intellektuallıq hám ekonomikalıq turmısqa barǵan sayın kóbirek tásir
kórsetedi. Sonday eken, axboriy processler ko 'p qırlı process ekenligi
ayan bo'lm oqda.
1. 2. Informaciyalashtirishning konseptual tiykarları, programmalıq
formaları hám ilimiy-metodikalıq tiykarları
Zam onaviy jam iyatda insannıń islep shıǵarıw iskerligi um um lashgan islep shıǵarıw (Ol lC h ) sheńberinde
kechm oqda. Ol lC h bir-biri menen tıǵız baylanıslı fizikalıq
(m ápiwayı ) da de axboriy-m antiqiy bólim lardan ibarat.
Islep c h iq a rish n ın g a x b o riy -m a n tiq iy bólim iga z o 'r b erg an
m am lakatlar joqarı jumıs ónim dorligi hám zam onaviy, qarıydargir
m ahsulotlar óndiriske eriskenlikleri m a'lum. Axboriym antiqiy islep shıǵarıw (A M IC h) resursları tiykarın informaciya,
m ehnat quralların bolsa esaplaw texnikası, onıń programmalıq ta 'm inoti, informaciya texnologiyaları hám basqalar quraydı. M ehnat
quralları da de intellektual m ehnatni sarp etiw etiwshi, tájiriybe hám bilimge iye
insanlar A M IC hning islep shıǵarıw kúshlerin quraydı.
A M IC hning m ahsuloti abstrakt obiekt (informaciya, m odel) iste'm al
predm eti retinde ızǵar oyon b o 'lm oqda.
Islep shıǵarıw sheńberindegi XX asirde júz bergen o 'zgarishlar
A M IChning payda bolıwı hám áhmiyeti asıp barıwı menen baylanıslı.
B ın o b a rin, Ol lC h n ın g ol m ol m a n ol n ol m d o rlig ın ın g o sh jumıs i
avtomatlastırıw, sol jum ladan A M IC hni avtomatlastırıw menen
www. ziyouz. com kitapxanası
baylanıslı, dep qaralıwı zárúr. Sol sebepli m ehnat ónim dorligi kóp
tárepten informatikaǵa baylanıslı.
Esaplaw texnikası hám baylanıs qurallarınıń keń rawajlanıwı informaciyanı
ilgeri qıyalǵa da keltiriw m um ashıw bo'lm agan kólem hám operativlikte
jıynaw, saqlaw, qayta islew de de uzatıw, yaǵnıy avtomatlastırılgan halda qayta islew múmkinshiligin jarattı. Informaciya texnologiyaları
sebepli insannıń iskerligi, onıń kúndelik m uloqot tarawı dúnya
civilizatsiyası islep shıqqan tájiriybe, bilim hám m a'naviy qádiriyatlardı
qosıw esabına shınında da behad kengaymoqda. Bul bolsa, o 'z
gezeginde, jam iyatning joqarı dárejede informaciyalasqan bolıwın talap
etedi.
A xborotlashgan jam iyat haqqında alım lar túrlishe pikir júrgizediler. M asalan, yapon alım lari pikrine qaraǵanda, informaciyalasqan jam iyatda
kom pyuterlashtirish procesi adam larga isenimli informaciya m anbayidan paydalanıw, islep shıǵarıw hám ijtim oiy tarawlarda informaciyanı
qayta islewdi joqarı dárejede avtom atlashtirishni ta 'm inlash im -
konini beredi. Jam iyatni rawajlandırıwda bolsa háreketlendiriwshi kúsh
m ápiwayı m ahsulot emes, bálki informaciya islep shıǵarıw b o 'lm og'i
kerek.
Informaciyalasqan jam iyatda tekǵana islep shıǵarıw, bálki pútkil
turm ush tárizi, qádiriyatlar sisteması da ózgeredi. Barlıq háreketler
tavarlam i islep shıǵarıw hám tutınıw etiwge jóneltirilgen sanaat
jámiyetke salıstırǵanda informaciyalasqan jam iyatdan ayrıqsha túrde, bilimler
islep shiǵarıladı hám tutınıw etiledi. Bul hoi intellektual m ehnat úlesi
asıwına alıp keledi. insannan dóretiwshilikotga qábilet talap etiledi, bilimlaiga
mútajlik asadı.
Informaciyalasqan jam iyatning m ápiwayı hám texnologiyalıq negizin kom
pyuter texnikası hám kom pyuter tarm aqları, informaciya texnologiyaları, telekom m unikatsiya baylanısları tiykarındaǵı hár qıylı sistema lar tashkil
etedi.
Informaciyalasqan jámiyet — jam iyatning kópshilik a 'zolari informaciya, ásirese, onıń joqarı forması bo'lm jumıs bilimlami islep shıǵarıw,
saqlaw, qayta islew hám ámelge asırıw menen bánt b o 'lgan jámiyet.
Informaciyalasqan jámiyetke o 'tishda kompyuter hám telekommunikatsiya
informaciya texnologiyaları negizinde jańa informaciyanı qayta islew sanaatı
júzege keledi.
Házirgi waqıtta ol yamasa bul mámleket XXI asirde múnásip o 'rin
iyelewi hám basqa m am lakatlar menen ekonomikalıq m usobaqada teń
qatnasıwı ushın o 'z ekonomikalıq dúzilisi, ústin turatuǵın tárepleri, baylıqwww. ziyouz. com kitapxanası
lari, institutların qayta qurıwı hám sanaatın informaciya sistemaları talaplarına
maslastırıwı kerekligi ayqın bolıp atır.
Biziń respublikamız da ǵárezsizlik sebepli informaciyalasqan
jam iyat úshek az waqıt kirip barıp atır. Bul másele mámleket Prezidenti hám
Respublika húkimetiniń dıqqat orayında birinshi máseleler qatarında
turıptı.
K ibernetika da de inform atika salasında ılım iy-izertlew jumısların
aparıw hám xalıq xojalıǵına engiziw m aqsadida 1956 -jılda
akadem ik M. T. O 'rozboyev ǵayratı menen O 'zbekiston F anlar
akadem iyasi quramında, v. I. Romanovskiy at li M atem atika institutı qasında Esaplaw texnikası bólim i ashıldı. 1966 -jılda M arkaziy Aziya m intaqasida O 'zbekiston Respublikası Pánler akadem iyasi quramında esaplaw m arkazi bolǵan K ibernetika institutı, 1978-
jılda bolsa onıń tiykarında Kibernetika ilimiy-islep shıǵarıw birlespesi
dúzildi.
Mámleket úshek onidan tártipke salıwdıń zárúrligi hám respublikada
informaciyalastırıw procesin tezlestiriw zárúriyatın esapqa alıp,
Ózbekstan Respublikası ministrler M ahkamasining 1992-jıl 8-dekabr
sheshimi menen Pán hám texnika boyınsha Mámleket Q o'm itasi (FTD Q )
qasında Informaciyalastırıw boyınsha bas basqarma (Boshaxbor) tuzildi.
M azkur qararda belgilep berilgen tiykarǵı wazıypa hám iskerlik
baǵdarları sheńberinde O 'zR FTD Q ǵayratı menen informaciyalastırıw procesin rawajlandırıwǵa jóneltirilgen bir qatar nızamlar
qabıllandı. Informaciyalastırıw haqqındaǵı (1993-jıl, may), EH M hám
m a'lumotlar bazası ushın programmalardı huqıqıy qáwipsizliklew haqqındaǵı
(1994-jıl, may) nızamlar usılar jum lasidan bolıp tabıladı.
ministrler M ahkamasi Informaciyalastırıw haqqındaǵı Q onun talapların
atqara barıp, 1994-jıl dekabrde Ózbekstan Respublikasın informaciyalastırıw konsepsiyasın m a'qulladi. Bul koncepciyanıń tiykarǵı
maqseti hám ol jaǵdayda qoyılǵan máseleler tómendegilerden ibarat esaplanadi:
• milliy informacion-hisoblash tórin jaratıw ;
• informaciyalarǵa tavar retinde jantasıwdıń ekonomikalıq, huqıqıy hám
m e'yoriy hújjetlerin júrgiziw;
• informaciyalam i qayta islewdiń jáhán standartlarına ámel qılıw ;
• informatika industriyasın sáwlelengenlestiriw hám rawajlandırıw ;
• informaciyalar texnologiyası salasındaǵı fundam ental izertlewlerdi
xoshametlew hám qollap -quw atlash;
• informatika qurallarından paydalanıwshılami tayarlaw sistema ini
muwapıqlastırıw.
www. ziyouz. com kitapxanası
Koncepciyanıń tiykarǵı qaǵıydaları esapqa alınǵan « 0 'zbekiston
Respublikasınıń informaciyalastırıw programması» islep shıǵıldı. Ol úsh
maqsetli dastum i o 'z ishine aladı :
a) milliy informacion-hisoblash tarm og'i;
b) EH M ni m atem atik hám programmalıq ta 'minlash;
d) jeke kompyuter.
Usı programmada ministrlik hám mekeme informaciya tarmaqları, Milliy informaciyahisoblash tarm og'ini jaratıw, kom pyuter hám esaplaw texnikası
quralların islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw, jańa informaciya texnologiyaları salasında kadriar tayarlawdı jetilistiriw, hújjetlashtirishning m e'yoriy-stilistik de de huqıqıy sistemasın jaratıw hám basqalar
jay alǵan.
0 'zbekiston informaciya texnologiyaların qollanıw etiw hám rawajlandırıw
ushın ádewir intellektuallıq múmkinshilik hám informaciya rezervlerine iye. Pánler
akademiyası, joqarı hám o 'rta arnawlı o 'quv orınları, islep shıǵarıw hám
firmalarda kom pyuter texnikası, baylanıs, programmalıq hám informaciya ta 'm inoti,
informaciya sistema lari boyınsha maman xızmetkerler islep atır.
Xalıq xojalıǵınıń bul baǵdarında Ózbekstan Respublikası da
joqarıda belgilep berilgen principlami ámelge asırar eken, informaciyalasqan jámiyet tárepke palam qádemler menen barıp atır.
Bunıń jaqtı dálili retinde 1997-jıl 29 -avgustda qabıl etilgen
«Kadriar tayarlaw milliy programması»ni, ekinshi shaqiriq Ózbekstan
Respublikası Joqarı M ajlisining v sessiyasında Prezident I. A. Karimov
kótergen máseleler maydanınan ministrler M ahkamasining 2001-jıl 23-
mayda qabıl etilgen «2001—2005-jıllarda kom pyuter hám informaciya
texnologiyaların rawajlandırıw, « I n te r n e ttin g xalıq aralıq informaciya
sistemalarına keń kirip barıwın ta 'minlash programmasın islep shıǵıwdı
shólkemlestiriw ilajları tap 'g'risida»gi Sheshimin hám 2001-jıldıń
m ay ayında respublikamızda birinshi m arta ótkerilgen Internet festivalini aytıp ótiw múmkin.
M azkur qarardı orınlaw maqsetinde kóplegen jumıslar ámelge asırıldı
hám taǵı bir qatar islem i ámelge asırıw joybarlastırılǵan.
XXI asirde joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarınıń pitkeriwshileri
jańa sharayatlarǵa dóretiwshilik hám kásiplik jantasıwǵa tayarlanǵan bo 'lishlari kerek. Usınıń sebepinen respubhkamizda ta 'lim salasında da, basqa
tarawlar daǵı sıyaqlı, úlken o 'zgarishlar ámelge asırılıp atır.
Ekonomikalıq kibem etikani rawajlandırıwda akadem ik S. S. G 'ulom ań
basshılıǵındaǵı bir gruppa alım lar alıp baratırǵan izertlewler dıqqatqa
ılayıq. Z ero akadem ik v. Q. Qobulov aytqanı sıyaqlı : «Ekonomikalıq
www. ziyouz. com kitapxanası
kibernetika — mashina texnologiyalarına tiykarlanǵan halda socialekonomikalıq processlerdi o 'rganadigan jańa pánge aylanıp atır».
Informaciyalami qayta islew, saqlaw hám uzatıw insaniyat rawajlanıwınıń hár bir basqıshında túrlishe rawajlanıp barıp, hár túrlı kórinislerge iye bolǵan. Eń ápiwayı zamanagóy informaciya sistemasıǵa shekem
onıń payda bolıwı, keyininen m uloqotning payda bolıwı ushın
insannan bólek qural talap etilmegen. Oǵan insan miyasining quwati
jetkilikli esaplanǵan. Insan tájiriybesi hám bilimin arttırıwda, informaciya
almaslawda til hám sóylew dáldalshı wazıypasın atqarǵan. Ulaming awızsha
gúrrińlerde jıynalısı, yadta saqlanıwı hám áwladdan áwladqa ótip
barıwı insannıń tábiyiy múmkinshilikleri sebepli bolıp tabıladı. Rawajlanıw basqıshları rawajlanǵanı tárepke, insaniyattıń informaciya toplawı, qayta islewi
hám uzatıwı usılı ózgerip barǵan. Informaciyanı qabıllaw, qayta islew
hám uzatıw basqıshpa-basqısh ámelge asırılǵan.
I basqısh — jazıwdıń payda bolıwı, saqlanıwı hám áwladdan
áwladqa ótiwi. Jazıw payda bolıwı menen insan qayta islew texnologiyasınan birinshi ret quw at aldı.
II basqısh — XvI ásir ortalarında kitap basıw qurallardıń
jaratılıwı menen baylanıslı. Bul hádiyse m adaniyatning rawajlanıwına alıp
keldi. Kitap baspa etiw ilim-pánniń rawajlanıwı menen birge, tarawdıń
bilimleriniń de jedel rawajlanıwına alıp keldi. M ehnat processinde,
qozaqlarda, mashinalarda islew arqalı arttırılǵan bilimler jańa
pikirlew derekyi hám ilimiy jónelislerge qollanıw etildi.
III basqısh — XIX ásir aqırları. Elektr energiyası payda bolıwı
menen birge telefon, telegraf, radio arqalı kóp muǵdardaǵı informaciyalam i uzatıw hám qabıllaw múmkinshiligi jaratıldı.
Iv basqısh — informaciya revolyutsiyasi júz bolıwı menen xarakterlenedi. Bul basqıshdıń baslanıwı XX ásirdiń 40 -jıllarına, yaǵnıy
universal EHM lam ing jaratılıwı dáwirine tuwrı keldi. 70-jıllarda
informaciya texnologiyasınıń yadrosı bolǵan mikrotexnologiya hám jeke
k o m p y ol te rla r y a ra tild i. H iso b lash tex n ik asin ın g riv o jlan jumıs i
evolyutsiyasında mikroprotsessor baǵdarı payda boldı.
v basqısh — XX ásir aqırı. Basqarıw sistemaların ańsatlastırıw
maqsetinde informaciya texnologiyaları qayta islendi. Informaciyalami m azmunli qayta islew negizinde bizge basqarıw sistemasın úyreniw im -
koniyatini beretuǵın algoritm hám modeller bar. Kompyuterlaming
payda bolıwı insaniyattıń úlken jetiskenligi esaplanadı. Kompyuter
informaciyanı yadında jıynap, onı tez qayta islew múmkinshiligine iye,
lekin informaciyanı qayta islewden m aqsad ne ekenligin bilmaydi.
www. ziyouz. com kitapxanası
1. 3. Modellestiriw procesi jáne onıń kompyuterde
payda boMishi
XX ásir aqırında hár túrlı (matem atik, logikalıq hám b.)
modeller hám texnikalıq basqarıw algoritmları (avtom atlashtirilgan da de avtom atik islep shıǵarıw ) jáne social
sistema lar islep shıǵıldı. H ar qanday islep shıǵarıw
tiykarında basqarıwsız ámelge aspaytuǵın maqsetke jóneltirilgen háreketler jatadı. XX ásir aqırına kelip, logikalıq informaciya islep shıǵarıw
arttı. Basqarıwshınıń intellektual múmkinshilikleri basqarıw nátiyjesi asıwına
ohb keldi.
Besinshi basqıshdıń tiykarǵı m qarar onı tekǵana basqarıw iskerligindegi nátiyjediń keskin eliriwi, bálki odaǵı jumısshı kúshlerdiń artpaqtası da inabatqa alınǵanın ańlatadı. Sonday etip, texnologiyanıń jańa túri — informaciya texnologiyaları m a'lum otning hám
m ahsulotning qay jerden keliwi informaciya esaplanadı.
M odel sózi latınsha m odulus sózinen alınıp, ólshew, norma
degen m a'nolam i ańlatadı. M odel degende qandayda bir obiekt yamasa obiektler sistemasınıń obrazı yamasa ızǵar unasi túsiniledi. M asalan, Yeming
modeli dep globustı, osm az waqıt hám odaǵı juldızlar modeli dep planetariy
ekranın, hár bir adam dıń m odeli retinde bolsa pasportındaǵı súwretin
alıw múmkin.
M odel dúziw procesi m odellashtirish dep ataladı. M odellashtirish degende qandayda bir obiektti onıń modelleri járdeminde izertlew,
ámeldegi predm et hám hádiyselam ing m odellarini soǵıw hám úyreniw
túsiniledi.
M odellashtirish usılınan házirgi zam az waqıt pánleri keń paydalanıp atır. Ol ilimiy-izertlew procesin jeńillestiredi, birpara jaǵdaylarda bolsa
muiakkab obiektlami o 'rganishning birden-bir quralına aylanadı. Abstrakt
obiekt, alıs jaylasqan obiektler, júdá kishi kólem degi obiektlami
o 'rg an jumıs d a m o d ellash tirish n ın g aham iyati kútá úlken bolıp tabıladı. Fizika,
astronomiya, biologiya, ekonomika pánlerinde obiekttiń tek m a'lum
ózgeshelik hám munasábetlerin anıqlawda da modellestiriw usılınan
paydalanıladı.
M odellarni tańlaw qurallarına qaray ulam i úsh gruppaǵa ajıratıw
múmkin: abstrakt, fizikalıq hám biologiyalıq.
Zat yamasa obiektti qıyalıy tasaw ur qılıw arqalı form ula hám
chizm alar járdem ida o 'rganishda qollanılatuǵın model abstrakt m odel esaplanadı. Abstrakt m odelni m atem atik model dep atasa da
www. ziyouz. com kitapxanası
boladı. Sol sebepli abstrakt modeldi m atematik hám m atematikmantiqiy modellerge ajratıladı.
Fizikalıq m odellar úyrenilip atırǵan obiektti kishilashtirib soǵıw
járdeminde izertlew ótkeriwde qollanılatuǵın model esaplanadı.
Fizikalıq modellerge obiektlaming kishilestirilgen maketlari, túrli ásbap
hám qurılmalar, trenajyorlar hám basqalar mısal boladı. Fizikalıq modeller
samolyot, keme, avtomobil, poyezd, GES hám basqa obiektlami
o 'rganishda yamasa olardı jaratıwda qollanıladı.
Biologiyalıq model túrli tiri obiektler hám ulaming bólimleri — molekula,
kletka, organizm hám basqalarǵa tán biologiyalıq dúzılıw, funksiya hám
processlerdi modellestiriwde qollanıladı. Biologiyalıq model adam hám
haywanlarda ushraytuǵın málim bir jaǵday yamasa kesellikti laboratoriyada
haywanlarda sınap kóriw imkaniyatın beredi.
M atematik model dep, úyrenilip atırǵan obiekttiń matematikalıq formula yamasa algoritm kórinisinde kórsetilgen xarakteristikaları arasındaǵı
funksional baylanısıwǵa aytıladı.
Kompyuterler jaratılǵanınan baslap m atematik modellestiriw
procesi bólek áhmiyetke iye bolıp kelip atır. Quramalı texnikalıq,
ekonomikalıq jáne social sistemalardı jaratıw hám de ulami kompyuterler
járdeminde qayta islewde matematikalıq modellestiriwden keń kólemde
paydalanıp kelinip atır. Bunıń nátiyjesinde obiekt, yaǵnıy haqıyqıy sistema
ústinde emes, bálki onıń o 'rnini bosuvchi matematikalıq model ústinde
tájiriybe o 'tkazila baslandı.
Kosmik kemelerdiń háreket trayektoriyasi, quramalı injenerlik
imaratların jaratıw, transport magistrallarini proektlestiriw, ekonomikanı
riv o jla n tirish hám b o sh q alar b ila n b o g 'liq b o 'lg a n m urakkab
esaplawlaming kompyuterde orınlanıwı m atem atik modellestiriw
usılınıń natiyjeliligin tastıyıqlaydı.
M atem atik model dúziw tap 'rt basqıshda ámelge asıriladı.
Birinshi basqısh — m odelning tiykarǵı obiektlerin baylaw
nızamlardı ańlatıw.
Ekinshi basqısh — modeldi m atem atik tilde ańlatıw.
Úshinshi basqısh — m odeldan alınǵan teoriyalıq nátiyjeler am aldagi baqlaw nátiyjelerine sáykes keliwi (modeldiń adekvatlıǵı ) ni anıqlaw.
T o'rtinchi basqısh — o 'rganiladigan obiekt haqqındaǵı m a'lumotlam i jam lash, tahlii qılıw hám rawajlandırıw.
www. ziyouz. com kitapxanası
1. 4. Informaciyalami toplaw, uzatıw,
saqlaw hám qayta islewdiń ulıwma usılları.
Informaciyalami kodlastırıw
«Informaciya» sózi, awalgi bettlarda ta 'kidlanganidek,
latınsha «informatio» sózinen alınǵan bolıp, qandayda bir jumıs
jaǵdayı yamasa kisi faohyati haqqında m a'lum qılıw, xabar
beriw, geypara zat haqqındaǵı m a'lumot, degen m a'noni
ańlatadı.
Informaciya túsiniginen insan iskerliginiń barlıq tarawlarında
paydalanıladı. Usı waqıtta onıń muǵdarlıq xarakteristikası, yaǵnıy texnikekonomikalıq hám filosofiyalıq, sonıń menen birge, gnoseologik (informaciya ańǵarıw quralı retinde), kibernetik sıyaqlı bir qatar tárepleri parıq etedi.
1. Filosofiyalıq kózqarastan informaciya ongga salıstırǵanda ekinshi dárejeli dep qaraladı. Ań da, o 'z gezeginde, bolmısqa salıstırǵanda
ekinshi dárejeli. Sonnan kelip shıqqan halda, informaciya signallaming
tártipke salınǵan izbe-izligi obrazı bolıwı kerek. Anıqlaw aytqanda,
semantikaga (m qarar un, mániske) iye, pikir tasıwshı bolıwı kerek.
Informaciyanıń materiallıq tasıwshısı informaciyanı uzatıw hám saqlawdı
sáwlelendirgandagina informaciya ámeldegi boladı, keri jaǵdayda bolmıs informaciyasız qaladı. Sonday etip, informaciya m ápiwayı tasıwshınıń ajıralmas
mazmunı hám mánisi esaplanadi.
2. Kibernetik kózqarastan tiri organizm, avtomatikalıq háreket -
lanuvchi m ashina yamasa insan -m ashina sistema i úshek onidan ámelge
asırilatuǵın hár qanday processda (sanalı yamasa ongsiz túrde)
informaciya júzege keledi, onı qabıllaw, uzatıw, qayta islew júz
beredi. Usı waqıtta keletuǵın informaciya signalları obiekttiń sırtqı
ta 'sirlarga bolǵan m unosabatini islep shıǵıwshı shıǵıs signallarǵa aylantırıladı.
Signallardı uzatıw hám informaciyanı qayta islew m ateriya yamasa
energiyanıń bolmıs hám waqıtta háreketleniwi hám de obiektler yoxud
m uhitlam ing óz-ara baylanısı jaǵdayın, quramınıń ózgeriwin júzege
keltiretuǵın hár qanday processler járdeminde ámelge asırılıwı múmkin.
3. Informaciya teoriyasında kóbinese «axborot muǵdarı» túsiniginen paydalanıladı. Bunda tiykarlanıp informaciya — bul informaciya alınuncha hám
alınǵannan keyin m um ashıw bolǵan juwaplar sanınıń funksiyası ekenligi
ańǵarıwıladi. Informaciya háreketleniwi odaǵı abstraktlıqtı (uǵımsızlıqtı )
saplastırıwdan ibarat.
www. ziyouz. com kitapxanası
4. Informatika teoriyasında saqlaw, qayta dúziw hám uzatıw obiekti
sanalgan barlıq m a'lumotlar informaciya dep júritiledi. Bunday jaǵdaylarda
informaciya, basqarıw maqsetinde onı qayta shólkemlestiriw noqatyi názerinen kórip shıǵıladı.
5. Ekonomikalıq -xojalıq iskerliginde informaciya degende, keń m a'noda,
átirap -m uhit tap 'g'risidagi hár qanday m a'lumotlar túsiniledi. Bul
m a'lumotlar átirap -m uhit menen o 'zaro baylanıstan, oǵan iykemlesiwden
jáne onıń o 'zgarishi processinden alınǵan bolıwı múmkin.
Qarıydar noqatyi názerinen informaciya — bul eń aqırǵı paydalanıwshı úshek onidan alınǵan túsinikler hám paydalı dep bahalanǵan
jańa m a'lumot bolıp tabıladı..
Joqarıda belgilengenlami anıqlama bergen halda, informaciyaǵa tómendegishe
anıqlama beriw múmkin. Informaciya — bul jaratıwshısı sheńberinde qalıp
ketpegen hám xabarǵa aynalǵan, bilimler uǵımsızlıǵı, tolıqsızligi dárejesin azaytatuǵın hám de awızsha, jazba yamasa basqa usıllar
(shártli signallar, texnikalıq qurallar, esaplaw quralları hám taǵı basqa )
arqalı ańlatıw múmkin bolǵan átirap -ortalıq (obiektler, waqıyahodisalar) tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar bolıp tabıladı.
Usı jóneliste tómendegiler m uhim esaplanadi:
informaciya — bul hár qanday m a'lum at emes, bálki ol ámeldegi
uǵımsızlıqlami kemeytiriwshi jańa bir m a'lumot bolıp tabıladı;
informaciya onı jaratıwshınan sırtda ámeldegi boladı, ol o 'z jaratıwshısınan uzaqlasqan, insan oylawında sawlelengen bilim bolıp tabıladı;
informaciya xabarǵa aylandı, sebebi ol belgiler kórinisinde m a'lum
bir tilde kórsetilgen;
xabar materiallıq tasıwshına jazıp qoyılıwı m umkin (xabar informaciyanı uzatıw forması bolıp tabıladı);
xabar onıń avtorı qatnasıwisiz sáwlelendiriliwi múmkin;
ol jam oat kommunikatsiyası kanalları arqalı uzatıladı.
Informaciya shólkemge tómendegi im koniyatlam i beredi:
shólkemdiń strategiyalıq, taktik hám operativ maqset de de wazıypaların
belgilew;
shólkemdiń, bólindilaming ámeldegi jaǵdayın, olardaǵı processlerdi baqlaw ;
tıyanaqlı hám o 'z waqtındaǵı qararlam i qabıllaw ;
maqsetke erisiwde bolınm alar jumısın muwapıqlastırıw.
Informaciyaǵa bolǵan mútajlik, informaciyalastırıw. Informaciyanıń jetiwmasligi informaciyaǵa salıstırǵanda mútajlikti — qandayda bir tarawdıń tap 'g'risida jámiyet
úshek onidan tap 'plangan bilim hám bólek bilimler o 'rtasidagi farqni
www. ziyouz. com kitapxanası
ańǵarıwdı keltirip shıǵaradı. Islep shıǵarıwdı hám insaniyattıń barlıq
iskerlik salasın informaciya menen tap 'ldirish procesi informaciyalastırıw,
dep ataladı. Úzliksiz informaciya menen tap 'yintirish nátiyjesinde informaciyalasqan
jámiyet júzege keledi.
Informaciyalasqan jámiyet. Bul jam iyatda barlıq puqaralar, shólkemler hám mámlekettiń informaciyaǵa bolǵan zárúriyatın qandırıw ushın
da m a sharayat jaratılǵan boMadi. M ehnat etiwshilerdiń kóp ch iligi yamasa informaciya islep shıǵarıw, saqlaw, qayta islew hám satıw
menen bánt boMadi, yamasa bul processlersiz islep shıǵarıw m ajburiyatlarini atqara olm aydigan boMadi. Bul bunday jam iyat puqaraları
informaciya m adaniyatiga iye boMishini ańlatadı. Y a'ni olar informaciya
menen islewdi, onı alıw, qayta islew hám uzatıw ushın informaciya
sistema lari hám texnologiyalarınan paydalanıwdı biladilar. Bul orınlarda
insan iskerliginiń barlıq iskerlik tarawılarına tiyisli bay bilim lar, isenimli
informaciyalardan toMiq hám o 'z waqtında paydalanıwdı ta 'm inlashga q aratilgan kom pleks ilajlam i qollanıw etiwdi ańlatadı.
Informatika. Informaciya qásiyetlerin úyreniw, onı yigMsh, saqlaw, qıdırıw, qayta islew, ózgertiw de de insan iskerliginiń
túrli tarawlarında paydalanıw hám tarqatıw menen shuǵıllanatuǵın pán
informatika dep ataladı. Inform atikaning tiykarǵı waziypası — mámleket
basqarıw shólkemleriniń sanaat hám isbilermenlik, ilimiy texnikalıq da de
basqa tarawlar daǵı informaciyaǵa boMgan zárúriyatın qandırıw ushın m ápiwayı -texnikalıq bazanı jaratıw bolıp tabıladı.
Informatikanıń ush tiykarǵı baǵdarı bar.
Birinshi jónelis informaciyanı uzatıw, yigMsh hám qayta islewdiń
texnikalıq quralların rawajlandırıw teoriyası menen bogMiq. Ol esaplaw
komplekslerin, lokal hám global esaplaw tarmaqları, baylanıs teoriyasın
o 'z ishine alǵan keń ilimiy-ǵalabalıq soha bolıp tabıladı.
Ekinshi jónelis m a'lumotlarni qayta islew boyınsha hár túrlı
ámeliy wazıypalami sheshiw maydanınan túrli kategoriyadagi paydalanıwshılar ushın texnikalıq qurallar menen nátiyjeli islewdi tashkil
qılıw im konini beretuǵın, programmalıq ta 'm inotni islep shıǵıwǵa
baǵıtlanǵan, m atem atik hám ámeliy pánler kompleksin o 'z ishine
alǵan programmalastırıw bolıp tabıladı.
Bul jóneliske algoritmlastırıw tilleri teoriyası, m a'lum atlardı
shólkemlestiriw, saqlaw, izlew hám qayta islew teoriyası, sistemalı da de
ámeliy programmalastırıwtinsh teoriyası kiredi.
Informaciya sistema ini jaratıwda ekinshi jónelisti um umiy hám ámeliy
programmalıq dám inot dep ataw qabıl etilgen.
www. ziyouz. com kitapxanası
Ol chinchi jónelis avtom atlashtirilgan usılda túrli dárejedegi
wazıypalami sheshiw modelleri, algoritmları, tártibi, texnologiyasın
islep shıǵıw hám shólkemlestiriw bolıp tabıladı. Informatikanıń bul bólimi házir
awıl xojalıǵı salasında o 'ta áhmiyetli esaplanadi.
Inform atikaning m ápiwayı -texnikalıq bazası basqarıw iskerliginiń
tu rli tarawı hám d arajalarid a islep atirǵan m utaxassislar ol ch ol n
avtom atlashtirilgan jumıs jaylarınan keń paydalanıw im konini beredi
hám, sonıń menen birge, professional -ekspert (ekspert sisteması ) dárejesinde qarar
qabıllawǵa ılayıq boMgan qánigelestirilgen predm et salasında
esaplaw sistema ini hám informacion-kom m unikatsiya tarm og'ini jaratıw
imkaniyatın júzege keltiredi.
Informaciyanı kodlastırıw. Informaciyanı xabarǵa aylandırıw usıllarınan
biri — onı materiallıq tasıwshı quralǵa jazıw. Bunday jazıw procesi
kodlastırıw, dep júritiledi.
Eger kom pyuter texnikasınan paydalanıw ushın m oljallangan
m ápiwayı tasıwshılardan paydalanılsa, ol halda m a'lum atlar menen
islewge tap 'g'ri keledi. Bunday halda informaciyanı saqlaw, qayta islew,
uzatıw hám kirgiziwdi avtomatlastırıw maqsetinde onı shártli belgilerge
aylandırıw informaciyalami kodlashtirishni ańlatadı.
M a'lumotlar. Informaciya qarıydarǵa jetip barǵanǵa shekem bir qatar
ózgerislerge ushraydı. Aralıq basqıshlarda xabaming mánisine kóre
ózgesheligi ekinshi dárejege túsip qaladı, nátiyjede «axborot» túsinigi salıstırǵanda sheklengen «ma'lumotlar» túsinigi menen almastırıladı. Sol sebepli de m a'lumotlami informaciyanıń kompyuter degi
suwreti dep aytıw múmkin.
M a'lum atlar bir-biri menen o 'zaro bogMangan dálil hám nomerler,
pikirler tap 'plam ini ańlatadı. Informaciya hám m a'lumotlar o 'rtasidagi parq
ta 'kidlanmaydigan jaǵdaylarda olar sinonim retinde isletiledi.
Hújjet, hújjet aylanıwı. Informaciya sisteması sheńberinde hár qanday
shólkem hújjet hám hújjet aylanıwı jumisına dus keledi. Hújjet — bul
m a 'lum qaǵıydaǵa k o 'ra súwret iylewtirilgan, belgilengen tártipte
tastıyıqlanǵan qaǵaz, dawıs yamasa elektron forma daǵı informaciya bolıp tabıladı. Hújjet
aylanıwı — hújjetlami jaratıw, anıqlama beriw, uzatıw, qabıllaw hám
arxivlastırıw, sonıń menen birge, ulam ing atqarılıwın baqlaw hám de
ulam i ruxsatsız paydalanıwdan qorǵaw sisteması bolıp tabıladı.
Informaciya tárepleri. Informaciyanı ush tiykarǵı tárepten, yaǵnıy, pragmatik, semantik hám sintaktik noqatyi názerinen kórip shıǵıw múmkin.
Informaciyanı naǵız ózi tárepten kórip rhiqifh aytrimthThtirilgqn
informaciya sistemasın proektlestiriwde m uhim ahajnjtfitgarega'.
www. ziyouz. com kitapxanası
Pragmatik tárep informaciyalam i ámeliy tárepten paydalılıǵı, qarıydar
ushın qanshellilik qımbatlı ekenligi hám qarar qabıllaw daǵı áhmiyeti
noqatyi názerinen k o 'rib shıǵadı. Informaciyanı pragm atik o 'rganish
basqarıwdıń túrli dárejelerinde qararlar qabıllaw ushın zárúr
bolǵan kórsetkishler quramın anıqlaw, kórsetkishler hám hújjetlaming
unifikaciyalastırılgan sistema ini islep shıǵıw imkaniyatın beredi.
Semantik tárep informaciyalam i úyreniwde informaciyanıń m ohiyatini
ashıw jáne onıń elem entlarining m qarar uniy aham iyati ortasındaǵı
m unosabatlami kórsetiw imkaniyatın beredi.
Ol shbu tárep informaciya bólimleri ortasındaǵı baylanıslılıqlardı kórip
shıǵadı. M azkur dárejede informaciya majmuyining tashkil bolıw nizamlıqları (rekvizitlardan kórsetkishler, kórsetkishlerden hújjetler
qáliplestiriw) izertlew etiledi. Informaciyanıń muǵdarlıq bahası m a'lum
dárejede informaciyanıń qáliplesiw procesin bayanlaw, hújjetler
háreketleniwiniń aqılǵa say baǵdarın da de ulam i qayta islewdiń
texnologiyalıq variantın tańlaw imkaniyatın beredi.
Qullası, informaciyanı túrli táreplerden úyreniw ulam ing tártibi hám
quramın, payda bolıw nizamlıqın, kólem, waqıt hám sapa tárepinen
xarakteristikama (tolıqlıǵı, isenimliligi, eskirmaganligi, anıqlıǵın ) anıqlaw,
sonıń menen birge, informaciya alıw, qayta islew, qorǵaw imkaniyatın
beredi.
|
