45
ATMOSFERA IFLOSLANISHI VA UNING MANBALARI
Zoxidov Xasanbo’y Baxodirjon o’g’li
Talaba Farg’ona politexnika instituti Farg’ona shahri
XX asrning ikkinchi yarmida atmosferaning ifloslanishi to‘g’risidagi masala dolzarb
global masalalardan biriga aylandi. “Atmosferaning ifloslanishi” tushunchasiga berilgan ko‘plab
ta’riflarni umumlashtirgan holda unga quyidagicha ta’rif berish mumkin: atmosferaning
ifloslanishi- atmosferaning quyi qatlamlarida kishilarning salomatligi, o‘simlik va hayvonot
dunyosi uchun xavfli bo‘lgan , tabiiy muhitning inson hayotiy va ishlab chiqarish faoliyati uchun
nomaqbo‘l yo‘nalishlarda o‘zgarishiga olib keladigan miqdordagi zararli moddalarning
to‘planishidir.
Atmosferaning tarkibi tabiiy va inson faoliyati bilan bog’liq bo‘lgan (antropogen) omillar
ta’sirida o‘zgaradi.Tabiiy o‘zgarishlar litosfera, gidrosfera va biosferadagi o‘zgarishlar bilan
bog’liq. Masalan, vulkanlarning faoliyati, cho‘llarda qumlarning to‘zishi va uchirilishi,
o‘simliklarning gulchanglari, okeanlarning har xil tuz zarrachalari va boshqa chang zarrachalari
atmosferada mavjud bo‘lgan changlarning tabiiy manbalaridir.
Yerda odamning paydo bo‘lishi bilan bog’liq holda atmosferada antropogen o‘zgarishlar
va havoning ifloslanishi sodir bo‘la boshladi. Atmosferaning mahalliy miqyoslarda
ifloslaaaaaaanishi anchadan buyon ma’lum bo‘lsada, XX asrda umumbashariy miqyosdagi dolzarb
muammoga aylandi.
Kosmik tadqiqotlar atmosferaning 20 km va undan ham balandroq qismlari, ya’ni butun
troposfera va stratosferaning quyi qismlari ifloslanganligini ko‘rsatdi.Troposferaning quyi
qatlamlariayniqsa sezilarli ifloslangan. Atmosferaning ifloslanishi antropogen manbalardan
chiqarilayotgan gazlar (90% gacha ) va aerozollar (10%) tufayli sodir bo‘lmoqda.Gazdan va undagi
muallaq erkin zarrachalardan , qattiq jismlarning zarrachalaridan va suyuqlik tomchlaridan tashkil
topgan birikmaga aerosol (yunoncha air- havo;nemischa sol- erituvchi)deyiladi. Atmosferaga
chiqariladigan gazlar va aerozollar tarkibida 160 ga yaqin zararli moddalar borligi
aniqlangan.Sanoatda va aholiga xizmat ko‘rsatish doirasida foydalaniladigan ko‘pgina moddalar
zaharli bo‘lganligi tufayli ularni atmosferaga chiqarish jahon mamlakatlarining katta qismida
ta’qiqlangan. O”zbekistonda ham havoda zaharli moddalarning miqdori maxsux sanitariya
me’yorlari bilan tartibga solib turiladi.
Transport
(lot.
transportara
eltish,
tashish,
harakatlanish)
–
atmosfera
ifloslanishining asosiy antropogen manbasidir. Jahon avtomobil parkida hozirgi paytda 400 mln. ga
yaqin avtomobillar bor.Temir yo‘l, dengiz, daryo va aviatsiya transporti ham atmosferani
ifloslovchi manbalardir. Masalan, 1 ta reaktiv motorli uchg’ich 1000km masofaga uchishda
bir odam bir yilda iste’mol qiladigan kislorodni sarflagan holda atmosferani ham ifloslaydi. Sanoat
korxonalari ham atmosferani ifloslovchi ulkan manbalardir. Ayniqsa qora va rangli metallurgiya ,
sement sanoati , koks ishlab chiqarish va tog’-kon sanoati, neft va kimyo sanoatining ulushi
atmosferani ifloslashda juda katta. Sanoat korxonalari atmosferaga chiqindilar bilan birgalikda turli
kimyoviy tarkibga ega bo‘lgan changlarni ,tutun, oltingugurt angidridi, uglerod birikmasi, ftor, azot,
xlor va boshqa zararli moddalarni
chiqaradi. Issiqlik elektr markazlari ham atmosferani
ifloslaydigan katta miqdordagi zararli moddalarni ajratadi. Yoqilg’ining to‘liq yonmasligi sababli
atmosferaga chala yongan yonilg’ining juda katta miqdordagi qattiq zarrachalari, kul, zararli gazlar
(uglerod, oltingugurt azot birikmalari, qorakuya,tutun,chang va b.) chiqariladi. Is gazi (CO) va
oltingugurt ( SO
2
) gazi atmosferani ifloslovchi asosiy gazlardir. Is gazi atmosferaga tushadigan
gazlarning 1/3 qismini, oltingugurt gazi esa 1/8 qismini tashkil etadi. Atmosferaga tushadigan
46
gazlar va aerozollarning miqdori unga tabiiy manbalardan tushadigan miqdorga teng yoki
ko‘proqdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
https://www.elib.buxdu.uz/index.php/pages/referatlar-mustaqil-ish-kurs-
ishi/item/13733-atmosfera-ifloslanishi-va-uning-manbalari
2.
https://hydromet.uz/uz/node/2505
3.
https://arxiv.uz/uz/documents/slaydlar/ekologiya/atmosfera-havosi-ifloslanishi-
global-muammo
|
