|
Auditke kirisiw
|
| Sana | 21.02.2024 | | Hajmi | 30,08 Kb. | | #160204 |
Bog'liq 1-tema (1)
AUDITKE KIRISIW
Bizge belgili, hár qanday waqıya, hádiyse, buyım qaysı waqıtta hám qaysı jerde payda bolıwına qaramastan belgili bir zárúrlik sebepli júzege keledi. Auditke tiyisli dereklerde aytılıwınsha, onı tómendegi shárt-sharayatlar keltirip shıǵarǵan:
Maǵlıwmat jetkerip beriwshiler (administraciya) menen maǵlıwmatlardan paydalnıwshılar (mámleket organları, bankler, akcionerler, kreditorlar) mápleriniń sáykes kelmewi, nátiyjede, olar aarsında qarama-qarsı jaǵdaylar kelip shıqqanda administraciya tárepinen natuwrı maǵlıwmatlar beriliwi;
Natuwrı informaciyaǵa tiykarlanǵan halda xojalıq qararlarınıń qabıl qılınıwı nátiyjesinde qolaysız ekonomikalıq ahwalǵa túsip qalınıwı yamasa krizis jaǵdayda túsip qalıwlar;
Ekonomikalıq informaciyalardıń haqıyqıylıǵın tastıyıqlaw ushın arnawlı biilmlerge mútájlik;
Informaciyalardan paydalanıwshılarda maǵlıwmatlardı tikkeley bahalaw hám sapasın anıqlaw ushın arnawlı tájiriybe, waqıt há materiallardıń jetispewshiligi h.t.b.
Mine usı máselelerdi sheshiwge járdem beretuǵın auditorlıq iskerlikleri qáliplese basladı. Onıń tiykarǵı wazıypası informaciyalardan paydalanıwshılarǵa usınılatuǵın esabatlar haqqında qalıs pikir bilidiriw bolıp tabıladı. Auditorlar jeterli bilim hám tájiriybege, sonday-aq, buxgalteriya esabı hújjetelri hám tiykarlawshı maǵlıwmatlardı alıw huqıqına iye bolǵanlıgı ushın bul wazıypanı jetik dárejede ámelge asıradı. Bunnan tısqarı, olar kárxana administraciyasına boysınbay hám onıń húkimleri astında bolmaydı.
Ayrım dereklerge qaraǵanda buxgalter-auditor kásibi XVII ásirdiń ortalarında Evropanıń akcionerlik kompaniyalarında akcionerler, kreditorlar hám salıq xızmeti xızmetklerleri ortasındaǵı tartıslı máselelerdi sheship beriw zárúrligi sebepli qáliplese baslaǵan. Sol payıtlarda ǵárezsiz xızmet kórsetip, kárxananıń óndirislik finanslıq háqqında anıq juwmaq beretuǵın qánigelerge mútájlik kúsheygen.
Nátiyjede 1862-jılı Angliyada, 1867-jılı Franciyada, 1937-jılı bolsa AQSh ta májbúriy audit haqqındaǵı nızam qabıl etilgen. Házirgi waqıtta bazar ekonomikası rawajlanǵan mámleketlerde óziniń shólkemlestiriw huqıqıy infrastrukturalarına iye bolǵan institutları háreket etpekte.
Auditorlıq kásibi hár mámlekette hár túrli atalıp kelingen. Máselen Amerikada jámáátshi-buxgalter, Franciyada buxgalter-ekspert yamasa schyotlar boyınsha komissar, Germaniyada xojalıq qadaǵalawshısı yamasa kitaplar qadaǵalawshısı (Das Buch), bir qatar anglo-saksoniya mámleketlerinde kompaniyanıń finanslıq háreketin qadaǵalawshı revizor usaǵan atamalarǵa iye bolıp kelgen.
Auditorlıq kásibiniń rawajlanıwına 1929-1933-jıllarda dúnya ekonomikalıq krizisi úlken túrtki boldı. Bul dáwirde akcionerlik jámáátleri hám basqa kárxanalardıń kópshiligi bonkrotlıqqa júz tutqan edi. Nátiyjede esabatlardı, ásirese, balans, payda hám zıyanlar haqqındaǵı esabat maǵlıwmatların tastıyıqlaw tártibin qatań belgilew, olardıń durıslıǵın hám haqıqıylıǵın ǵárezsiz auditorlar tárepinen tekseriw mútájligi júzege kelgen.
Audit XIX ásir ortalarında Shotlandiyada da júzege kele baslaǵan.
Inglis temirjolshıları, qamsızlandırıw hám basqa investorlar Arqa Amerikaǵa jol ashılǵanında olar menen birge kúshli inglis investorlar (kreditor)ınıń máplerin qorǵaytuǵın ǵárezsiz revizor-auditorlar da birge barǵan.
1844-jılı Angliyada akcionerlik kompaniyalardıń buxgalteriya schyotların, akcionerlerge beriletuǵın esabatlardı jılına keminde bir márte ǵárezsiz buxgalterler tekseriwinen májbúriy ótkeriliwin talap etetuǵın nızamlar shıǵarılǵan.
Dáslep auditorlıq wazıypaları anıq belgilenbegen bolıp, barlıq investorlar, akcionerler, kreditorlar auditorlardı ózleriniń qorǵawshısı sıpatında qabıl qılǵan.
Auditorlar haqqında olardı akcionerler aldındaǵı juwapker adamlar dep qaraw 1929-jılı «Kompaniyalar haqqındaǵı nızam» shıǵarılıwı menen ózgerdi. Bul nızamǵa muwapıq barlıq kompaniyalar ózleriniń finanslıq esabatalarında payda hám zıyanlardı májbúriy túrde kórsetiwleri belgilep qoyıladı.
Tariyxıy dereklerden bizge belgili, oraylasqan mámlekettiń payda bolıwı hám de rawajlanıwı nátiyjesinde mámleketti basqarıw ushın esap, qadaǵalaw hám finans islerine zárúrlik kúsheygen. Olardıń tiykarları adamzattıń uzaq tariyxına barıp taqaaladı. Máselen, auditor professor P.I.Kamıshanov maǵlıwmatlarına qaraǵanda shama menen eramızdan aldınǵı 200-jılları kásip sıpatında qáliplese baslaǵan. Bul payıtlarda kvestorlar yaǵnıy Rim Imperiyası dáwirinde finans hám sudlaw islerin alıp barıwshı lawazımlı adamlar orınlardaǵı húkimet buxgalterleri ústinen qadaǵalap turǵan. Kvestorlardıń esabatları Rimge jiberilip, imtixan alıwshılar (tekseriwshiler) tárepinen tıńlanǵan. «Auditor» latınshadan «Tıńlawshı» degen túsinik te usıdan kelip shıqqan.
Demek, «Audit» túsinigi latınsha bolıp, «auditing» tolıq awdarması «ol tıńlap atır», «tıńlawshı» degen mánislerdi bildiredi.
Pikirimizshe, «audit» túsinigi kárxanalardıń ekonomikalıq máplerin hám turaqlılıǵın támiynlewge járdem beriwshi, ǵárezsiz finanslıq tallaw hám juwmaq shıǵarıwshı, biznes keńesin beriwshi, hár túrli ekonomikalıq hám finanslıq unamsızlıqlardıń aldın alıwda kárxanalarǵa járdem beriw bolıp tabıladı.
Audit pán sıpatında ózine tán predmetine hám obyektlerine iye esaplanadı. Solay etip, audittiń predmeti hám obyektlerin tómendegi tártipte toparlarǵa ajıratıw múmkin:
xojalıq júritiwshi subyektlerdiń iskerlikleri;
xojalıq júritiwshi subyektlerdiń aktivleri hám minnetlermeleri;
xojalıq júritiwshi subyektlerdiń operaciyaları.
Audittiń tiykarǵı predmeti bolǵan kárxanalardıń iskerlikleri tómendegilerge bólinedi:
Óndiris iskerligi;
Sawda iskerligi;
Xızmet kórsetiw iskerligi.
Xojalıq júritiwshi subyektlerdiń iskerlikleri óz náwbetinde tómendegi processlerdi óz ishine aladı:
támiynat procesi;
óndiris procesi;
realizaciya procesi.
Processler xojalıq operaciyaları arqalı payda boladı.
Xojalıq processleriniń auditi belgili bir kórsetkishlerdi tekseriw arqalı ámelge asırıladı. Usı kórsetkishlerdi tekseriw arqalı ámelge asırıladı. Bul kórsetkishlerdi ekige bóliw múmkin:
muǵdar kórsetkishleri;
sapa kórsetkishleri.
Kárxananıń óz aldına processleri hám kórsetkishleri audittiń obyektleri bolıp esaplanadı.
Audittiń predmetine xojalıq júritiwshi subyektlerge aktual máselelerde konsalting xızmetlerin kórsetiw de kiredi. Auditorlar hám auditorlıq shólkemleri kárxanlarǵa óz-ara dúzilgen shártnamalarǵa tiykarlanıp «Biznes reje» dúziw, esap siyasatın belgilew, salıqlardı durıs esaplaw, ónimniń ÓTBın anıqlaw, finanslıq esabat tayarlaw uqsaǵan máselelerde jaqınnan járdem beredi.
Audittiń ózine tán usılları bar. Bul usıllar audittiń ózgesheliklerinen kelip shıǵadı. Kárxanada audit ótkeriw qánige auditordan belgili dárejede bilimdi hám jumıs tájiriybesin talap etedi. Bazar sharayatında hár túrli múlkke tiykarlanǵan kárxana hám firmalardıń iskerlikleri bir-birinen parıqlanadı. Olardıń juwmaqlawshı finanslıq nátiyjeleri de hár túrli operaicyalar hám faktorlar sebepli qáliplesedi. Xojalıq júritiwshi subyektler iskerliginiń qabıl etilgen nızam hám qaǵıydalarǵa sáykesligin ekspertiza etiw, bahalaw, tiykarlanǵan juwmaqlarǵa keliw hám usınıslar beriw auditordan kóp bilim hám tájiriybeni talap etedi. Audit nátiyjesinde isenimli juwmaqqa keliw usı processte qollanılatuǵın usıllarǵa tiykkeley baylanıslı. Bul usıllardıń túrleri oǵada kóp.
Audit usılınıń tiykarında logikalıq pikirlew, ilim-pán jetiskenlikleri, xojalıq procesiniń ózgeriwsheńligi jatadı. Kárxanalar iskerlgindegi operaciyalar sebepli qarjılar bir formadan basqa formaǵa ózgerip turadı. Bul process nátiyjesinde kárxana payda alıwı kerek. Bul paydaǵa, óz náwbetinde qabıl etilgen nızam-qaǵıydalarǵa tolıq ámel etilgen halda erisiwge boladı.
Audit procesinde ekonomikamızǵa tán bolǵan hám de xalıq aralıq ámeliyatta keń paydalanılatuǵın usıllar qollanıladı. Auditor audit usılların ǵárezsiz túrde belgileydi hám qollanadı. Bul usıllar quramı audittiń predmeti, máqseti hám wazıypalarına tiykkeley baylanıslı bolıp keledi. Audit teoriyası hám ámeliyatında bul usıllardıń tómendegi túrleri keltirilgen:
salıstırıw;
gipoteza;
analiz hám sintez;
reviziya;
inventarizaciya;
kalkulyaciya;
ekspertiza;
buxgalteriyalıq schyotlar hám eki jaqlama jazıw;
balans;
hújjetlestiriw.
Auditor tekseriw procesinde normalastırıw, bahalaw, gruppalaw usıllarınan da paydalanadı. Audit usılları hár bir operaciyanıń kelip shıǵıw sebepleri, olardıń aqıbetleri, xojalıq processleriniń nızam-qaǵıydalarǵa muwapıqlıǵın anıqlawǵa járdem berewi kerek. Auditorlıq iskerliktiń rawajlanıwı sebepli onıń metodologiyası, onda qollanılatuǵın usıllar da jetilisip bara beredi. Keyingi waqıtları arnawlı ádebiyatlarda audittiń tómendegi usıllarına úlken dıqqat awdarılmaqta: xızmetkerler (yamasa úshinshi shaxslar) menen awızeki sawallar ótkeriw, tekserilip atırǵan kárxana boyınsha alternativ balans dúziw, audit obyektleri boyınsha testler, anketalar ótkeriw, kompyuter texnologiyalarınan keń paydalanıw usaǵan usıllar. Taǵı da sonı aytıp ótiw kerek, auditorlar (auditorlıq shólkemler) audit procesinde qabıl etilgen uluwmalıq (dástúriy) usıllardan paydalanıw menen bir qatarda olar ózlerine maqul bolǵan yamasa basqalar ushın «kommerciyalıq sır» esaplanǵan dástúriy emes (lokal) usıllardan da paydalanıwı múmkin. Audit ótkeriwde milliy hám xalıq aralıq audit standarlarına tiykarlanıladı. Solay etip, auditte qollanılatuǵın usıllar onıń túri, maqseti hám wazıypalarına tikkeley baylanıslı boladı. Audit óz aldına pán sıpatında basqa páńler menen óz-ara baylanıslı bolıp tabıladı:
filosofiya;
ekonomikalıq teoriya;
huqıqtanıw;
statistika;
matketing;
menedjment;
makroekonomika;
mikroekonomika;
finans;
pul, kredit hám bankler;
mámleket byudjeti;
buxgalteriyalıq esap;
ekonomikalıq analiz;
salıqlar hám salıqqa tartıw;
informaciyalıq texnologiyalar.
Auditor xojalıq júritiwshi subyektlerdiń iskerligi boyınsha tiykarlı hám qalıs juwmaqlar shıǵarıwdı hám de bahalı másláhátler beriwi ushın joqarıdaǵı pánlerdi tereń biliwi kerek. Kárxana iskerliginiń kórsetkishleri ekonomikalıq kategoriyalar sıpatında erisilgen nátiyjelerin bildiredi. Bul nátiyjeler óz-ara baylanıslı bolǵan kórsetkishlerdiń bir-birine tásirinen kelip shıqqan boladı. Buxgalteriyalıq esaptıń maǵlıwmatlarına tiykarlanıp ekonomikalıq analiz ótkeriledi. Finanslıq esabat kórsetkishlerine qarap klientler xojalıq júritiwshi subyektlerge óz qatnasların bildiredi.
Kárxanalarda júz bergen processler audit waqtında dialektikalıq kóz-qarastan úyreniledi. Auditor sebep-nátiyje, mazmun hám forma usaǵan filosofiyalıq kategoriyalardan keń paydalanıp is tutadı. Ekonomikalıq analiz arqalı bolıp ótken waqıyalardıń nátiyjeleri, yaǵnıy aqıbetleri úyrenilse, audit arqalı bolsa, kóp jaǵdaylarda sebep, yaǵnıy iskerlik alıp barıwǵa tiykar bolatuǵın faktorlar, hújjetlerdiń nızamlı dúzilgenligi, kórsetkishlerdiń ólshemlerge sáykesligi tekseriledi. Audit inventarizaciya arqalı kárxana aktivleriniń finanslıq esabat maǵlıwmatlarına sáykesligin anıqlasa, reviziya arqalı bolsa esabat dáwirinde kárxanada júz bergen processlerdiń buxgalteriyalıq esabınıń milliy standarlarına sáykesligi, esaplanǵan hám tólengen salıqlardıń finans-salıq sistemasına muwapıqlıǵı tekseriledi.
Audit procceside auditorlar nızamsız opreaciyalar nátiyjesinde múlklerdi ózlestiriw, olardı talan-taraj qılınǵanlıǵına dus keliwleri mumkin. Bunday jaǵdaylarda auditorlarǵa huqıqtanıw, kriminalistika tarawındaǵı bilimler kerekli boladı. Múlklerdiń nızamsız jollar menen ózlestiriliw sebepleri, keltirilgen zıyanlar usı pán usılları arqalı anıqlanadı. Auditorlar óz iskerligi dawamında sud-buxgalteriya ekspertizasınan nátiyjeli paydalanadı, olar qánige-ekspert sıpatında sud procesinde qatnasıwı múmkin. Bunday jaǵday olardan sud-buxgalteriya ekspertizasın jetik biliwin talap etedi.
|
| |
