II.ASOSIY QISM
Elektrotexnik qurilmalarda o`tadigan energetik jarayonlar juda murakkab bo`lib
elektromagnit maydonlarini hosil bo`lishi hamda ularni ifodalovchi miqdorlarni
o`zgarishi Bilan bog`liq. Ularni ifodalash uchun elektromagnit maydonlarni
ifodalovchi vektor, elektr va magnit miqdorlari talab qilinadi, ya`ni elektr E,
magnit maydoni N kuchlanganliklari, magnit induksiyasi V, elektr toki zichligi j va
boshqalar. Lekin ko`p hollarda elektrotexnik qurilmalarni asosiy hususiyatlari
fizika kursidan ma`lum integral tushunchalar orqali ham ifodalanishi mumkin: tok,
EYUK, kuchlanish. ELEKTR ZANJIRLARINING TASNIFI Uchrashuvga ko'ra,
elektr davrlari: Quvvat elektr zanjirlari; Elektr boshqaruv sxemalari; Elektr
o'lchash sxemalari; Quvvat zanjirlari elektr energiyasini uzatish va taqsimlash
uchun mo'ljallangan. Bu iste'molchiga oqim o'tkazadigan quvvat davrlari.
Shuningdek, davrlar ulardagi oqim kuchiga qarab bo'linadi. Misol uchun,
kontaktlarning zanglashiga olib keladigan oqim 5 amperdan oshsa, u holda
kontaktlarning zanglashiga olib keladigan quvvati. Rozetkaga ulangan choynakni
bosganingizda, siz quvvat pallasini yopasiz. Elektr boshqaruv sxemalari quvvat
emas va elektr qurilmalari va jihozlarining ishlash parametrlarini ishga tushirish
yoki o'zgartirish uchun mo'ljallangan. Nazorat sxemasiga misol sifatida kuzatish,
boshqarish va signalizatsiya uskunalarini keltirish mumkin. Elektr o'lchash
sxemalari elektr jihozlarining parametrlaridagi o'zgarishlarni qayd etish uchun
mo'ljallangan. ELEKTR ZANJIRLARINI HISOBLASH O'chirishni hisoblash
undagi barcha oqimlarni topishni anglatadi. Elektr zanjirlarini hisoblashning turli
usullari mavjud: Kirchhoff qonunlari, pastadir oqimlari usuli, tugun potentsiallari
usuli va boshqalar. Muayyan sxema misolida pastadir oqimlari usulini qo'llashni
ko'rib chiqing.
Birinchidan, biz sxemalarni tanlaymiz va ulardagi oqimni belgilaymiz. Oqim
yo'nalishi o'zboshimchalik bilan tanlanishi mumkin. Bizning holatda, soat
yo'nalishi bo'yicha. Keyin har bir kontur uchun 2-Kirxgof qonuniga muvofiq
tenglamalar tuzamiz. Tenglamalar quyidagicha tuziladi: pastadir oqimi halqa
qarshiligiga ko'paytiriladi, boshqa halqalar oqimining mahsuloti va bu halqalarning
umumiy qarshiliklari hosil bo'lgan ifodaga qo'shiladi. Bizning sxemamiz uchun
Olingan tizim muammoning dastlabki ma'lumotlarini almashtirish orqali hal
qilinadi. Dastlabki kontaktlarning zanglashiga olib keladigan tarmoqlaridagi
oqimlar halqa oqimlarining algebraik yig'indisi sifatida topiladi
Elektr zanjiri - ular orqali elektr tokini o'tkazish uchun zarur bo'lgan qurilmalar
to'plami.Har qanday elektr zanjirining maqsadi iste'molchiga elektr energiyasini
keyinchalik mexanik, issiqlik, elektrokimyoviy energiyaga yoki yorug'lik
nurlanishiga aylantirish uchun etkazib berishdir. Sxemalarning oddiy elementlarini,
ularning xarakteristikalari va kattaliklarini tushunish har bir o'qimishli odam uchun
zarurdir. Olingan bilimlar elektr zanjirlarini tushunishga, nazariy hisob-kitoblarni
amalga oshirishga yordam beradi va kelajakda - eng oddiy uskunalar va
radioelektronikani ta'mirlashda ularni kundalik hayotda qo'llash. F Zaryadlangan
zarrachalarning tartibli oqimi (harakati) elektr toki deb ataladi. Kattaligi va
yo‘nalishi vaqt birligi ichida o‘zgarmaydigan tokka o‘zgarmas tok deb aytiladi.
Elektr toki o‘tishi uchun uchta element berk zanjir, ya’ni kontur hosil qilishi zarur.
Bu elementlarni EYK yoki tok manbayi, bog‘lovchi o‘tkazgich simlar va
iste’molchilar tashkil etadi. Agar bu berk konturni tashkil etuvchi elementlar
elektromagnit jarayonlarini EYK, tok, kuchlanish va qarshilik tushunchalari orqali
ta’riflash mumkin bo‘lsa, bunday berk kontur elektr zanjiri deb ataladi.
Tutashtiriladigan o‘tkazgichlarning qarshiliklari quyidagi formula yordamida
aniqlanadi:
Biroq elektr zanjirlarini hisoblashda bu qarshilik hisobga olinmaydi. Berk
zanjirdagi l tok miqdori zanjirning bir qismi uchun Om qonuni yordamida
aniqlanadi. Zanjirdagi tok uning 1- va 2-qismlari orasidagi potensiallar ayirmasiga
to‘g‘ri proporsional, iste’molchining qarshiligiga esa teskari proporsionaldir
(4rasm):
Sanoatda o‘zgaruvchan tokdan foydalaniladi. O‘zgaruvchan tok o‘zgarmas tokka
nisbatan bir qancha afzalliklarga ega. Birinchidan, o‘zgaruvchan tokni ishlab
chiqaradigan generatorlarning FIK ancha yuqori. Ikkinchidan, o‘zgaruvchan tok
kuchlanishini transformatorlar orqali o‘zgartirilganda tok kam isrof bo‘ladi,
bundan tashqari, o‘zgaruvchan tok dvigatellari sodda tuzilgan. Yo‘nalishi va
kattaligi ma’lum vaqt ichida o‘zgarib turadigan tokka o‘zgaruvchan tok deyiladi.
Agarda uning oniy qiymati va yo‘nalishi teng vaqt oralig‘ida (davriy) takrorlansa
(o‘zgarsa), unda davriy o‘zgaruvchan tok deyiladi. Barcha ishlab chiqariladigan
mahsulotlar kabi elektr energiyasining ham sifat ko‘rsatkichlari mavjud.
O‘zgaruvchan tokning sinusoidalligi mana shu sifatni aniqlovchi ko‘rsatkichlardan
biridir. Umuman olganda, faqat sinusoidal shaklda o‘zgaradigan tokgina emas,
balki boshqa shaklda, masalan, uchburchak shaklida o‘zgaradigan tok ham
o‘zgaruvchan tok deyiladi. Bunda tok kattaligi faqat davriy ravishda o‘zgarishi
lozim. Hisoblash texnikasida, radioteleapparaturalarda arrasimon, to‘rtburchak
shakldagi o‘zgaruvchan tokdan foydalaniladi. O‘zgaruvchan tokning oniy qiymati i
harfi bilan belgilanadi va quyidagi formula bilan ifodalanadi:
Elektr energiyasini energiyaning boshqa turiga o‘zgartirib beruvchi barcha uskuna,
asbob va qurilmalarga elektr iste’molchilar deyiladi. Masalan, elektr dvigatel elektr
energiyasini mexanik energiyaga, elektr lampochka – yoritish energiyasiga,
dazmol – issiqlik energiyasiga aylantirib beradi. Elektr iste’molchilar kuchlanishi,
fazalar soni va boshqa kattaliklari bilan bir-biridan farq qiladi. Iste’molchilar uchta
rejimda ishlaydi. Bu rejim dvigatelning yoki boshqa qurilmaning me’yoriy
haroratiga qarab belgilanadi. Ish jarayonida elektr uskuna va qurilmalarning
harorati me’yordan oshmagan holda ularni ishlab chiqargan zavod tomonidan
belgilangan ishlash muddati ta’minlanadi. Shu asosda qurilmalarning ish rejimi
aniqlanadi. Uzoq muddat to‘xtamay ishlaydigan dvigatellar. Ularning ishlash
rejimi atrofmuhitga ajralib chiqayotgan issiqlik miqdori bilan belgilanadi. 6-
rasmda ko‘rsatilgan egri chiziq shu dvigatel ishini ko‘rsatadi. Dvigatel ishga
tushgandan so‘ng ma’lum vaqt o‘tgach, undan ajralib chiqadigan issiqlik miqdori
atrofmuhitga uzatilayotgan issiqlik miqdoriga tenglashadi va dvigatelning harorati
uzoq muddat, 2–3 smena davomida (14 soat) o‘zgarmaydi. Dvigatelning o‘zgarmas
haroratini pasaytirish maqsadida uning atrof-muhit bilan to‘qnashuvchi korpusi
yuzasini kengaytirish lozim bo‘ladi.
|
