|
Аxborot tizimlar, ularning arxitekturas
|
| bet | 3/3 | | Sana | 09.02.2024 | | Hajmi | 42,95 Kb. | | #153602 |
Bog'liq 6 SDasturiy taʼminot. Dasturiy taʼminot atamasi kompyuter dasturlari va ularni qoʻllab-quvvatlaydigan qoʻllanmalarni (agar mavjud boʻlsa) anglatadi. Kompyuter dasturlari ¬- bu mashina tomonidan oʻqiladigan koʻrsatmalar boʻlib, ular tizimning apparat qismlari ichidagi kontaktlarning zanglashini oldini olib, maʼlumotlardan foydali maʼlumotlarni ishlab chiqaradigan usullarda ishlaydi. Dasturlar odatda maʼlum bir kirish/chiqish muhitida, koʻpincha disk yoki lentada saqlanadi. Kompyuterdan oldingi axborot tizimlari uchun „dasturiy taʼminot“ uskunaning foydalanishga qanday tayyorlanishini (masalan, buxgalteriya kitobidagi ustun sarlavhalari) va ulardan foydalanish boʻyicha koʻrsatmalarni (kartalar katalogi uchun qoʻllanma) oʻz ichiga oladi.
Maʼlumotlar. Maʼlumotlar tizimlar tomonidan foydali maʼlumotlarni ishlab chiqarish uchun foydalaniladigan faktlardir. Zamonaviy axborot tizimlarida maʼlumotlar odatda kompyuterga kerak boʻlgunga qadar diskda yoki lentada mashina oʻqiy oladigan shaklda saqlanadi. Kompyuterdan oldingi axborot tizimlarida maʼlumotlar odatda odam oʻqiy oladigan shaklda saqlanadi.
Protseduralar. Protseduralar axborot tizimining ishlashini tartibga soluvchi siyosatdir.
Odamlar. Har bir tizim foydali boʻlishi uchun odamlarga muhtoj. Koʻpincha tizimning eng koʻp eʼtibordan chetda qoladigan elementi odamlardir, ehtimol axborot tizimlarining muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligiga eng koʻp taʼsir qiladigan komponent ham shu boʻlsa kerak. Bunga „nafaqat foydalanuvchilar, balki kompyuterlarni boshqaradigan va ularga xizmat koʻrsatuvchilar, maʼlumotlarni saqlaydiganlar va kompyuterlar tarmogʻini qoʻllab-quvvatlovchilar“ ham kiradi[29].
Internet. Internet maʼlumotlar va odamlarning kombinatsiyasi. (Bu komponent ishlash uchun zarur boʻlmasa ham).
Maʼlumotlar apparat va odamlar oʻrtasidagi koʻprikdir. Bundan shuni anglash mumkinki, biz toʻplaydigan maʻlumotlar insonlarni jalb qilmagunga qadar faqat maʼlumot hisoblanadi. Insonni jalb qilgan har qanday maʼlumotlar axborotdir.
Turlari
Toʻrt darajali ierarxiya
1980-yillarda darsliklarda keltirilgan axborot tizimlarining „klassik koʻrinishi tashkilot ierarxiyasini aks ettiruvchi tizimlar piramidasi boʻlib, odatda piramida pastki qismida tranzaksiyalarni qayta ishlash tizimlari, undan keyin boshqaruv axborot tizimlari, qarorlarni qoʻllab-quvvatlash tizimlari va yuqori qismida ijro etuvchi axborot tizimlari bilan yakunlanadiPiramida modeli dastlabki shakllantirilgan davrdan beri foydali hisoblansa-da, undan soʻng yana bir qator yangi texnologiyalar ishlab chiqildi va axborot tizimlarining yangi toifalari paydo boʻldi. Bugungi kunda ularning baʼzilari dastlabki piramida modeliga unchalik mos kelmaydi.
Bunday tizimlarning ayrim misollari:
aqlli tizim
hisoblash platformasi
maʼlumotlar omborlari
qarorlarni qoʻllab-quvvatlash tizimi
korporativ tizimlar
korxona manbalari rejasi
ekspert tizimlari
geografik axborot tizimi
global axborot tizimi
boshqaruv axborot tizimi
multimedia axborot tizimi
jarayonni boshqarish tizimi
ijtimoiy axborot tizimlari
qidiruv tizimlari
iqtisodiy axborot tizimlari
ofisni avtomatlashtirish.
Kompyuter (asoslangan) axborot tizimi oʻzining rejalashtirilgan vazifalarining bir qismini yoki barchasini bajarish uchun kompyuter texnologiyasidan foydalanadigan ATdir. Kompyuterga asoslangan axborot tizimlarining asosiy komponentlari:
Uskuna — bu monitor, protsessor, printer va klaviatura kabi qurilmalar boʻlib, ularning barchasi maʼlumot va maʼlumotlarni qabul qilish, qayta ishlash, koʻrsatish uchun birgalikda ishlaydi.
Dasturiy taʼminot — bu apparatga maʼlumotlarni qayta ishlashga imkon beradigan dasturlar.
Maʼlumotlar bazalari — bu tegishli maʼlumotlarni oʻz ichiga olgan bogʻlangan fayllar yoki jadvallar toʻplami.
Tarmoqlar — turli xil kompyuterlarga resurslarni taqsimlash imkonini beruvchi birlashtiruvchi tizim.
Protseduralar — bu yuqoridagi komponentlarni maʼlumotlarni qayta ishlash va afzal qilingan natijani ishlab chiqarish uchun birlashtirish buyruqlari.
Birinchi toʻrt komponent (uskuna, dasturiy taʼminot, maʼlumotlar bazasi va protseduralar) axborot texnologiyalari platformasini tashkil qiladi. Keyinchalik axborot texnologiyalari xodimlari ushbu komponentlardan xavfsizlik choralari, xavf va maʼlumotlarni boshqarishni nazorat qiluvchi axborot tizimlarini yaratish uchun foydalanishlari mumkin. Bu harakatlar axborot texnologiyalari xizmatlari sifatida tanilgan.
Ayrim axborot tizimlari tashkilotlarning ayrim qismlarini, boshqalari butun tashkilotlarni, uchinchilari esa tashkilotlar guruhlarini qoʻllab-quvvatlaydi. Eslatib oʻtamiz, tashkilot ichidagi har bir boʻlim yoki funksional soha oʻzining amaliy dasturlari yoki axborot tizimlari toʻplamiga ega. Ushbu funksional hududiy axborot tizimlari (FAIS) umumiy AT uchun qoʻllab-quvvatlovchi ustunlar, yaʼni biznes razvedka tizimlari va asboblar paneli hisoblanadi. Nomidan koʻrinib turibdiki, har bir FAIS tashkilot ichidagi maʼlum bir funksiyani qoʻllab-quvvatlaydi, masalan: buxgalteriya AT, moliya AT, ishlab chiqarishni boshqarish (POM) AT, marketing AT va inson resurslari AT. Moliya va buxgalteriya hisobida menejerlar IT tizimlaridan daromadlar va tadbirkorlik faoliyatini prognoz qilish, mablagʻlarning eng yaxshi manbalari va ulardan foydalanishni aniqlash, shuningdek, tashkilotning tubdan asosli ekanligi va barcha moliyaviy hisobotlar va hujjatlarning toʻgʻriligiga ishonch hosil qilish maqsadida audit oʻtkazish uchun foydalanadilar. Tashkiliy axborot tizimlarining boshqa turlariga FAIS, Tranzaksiyalarni qayta ishlash tizimlari, korxona resurslarini rejalashtirish, ofislarni avtomatlashtirish tizimi, boshqaruv axborot tizimi, qarorlarni qoʻllab-quvvatlash tizimi, ekspert tizimi, boshqaruv paneli, taʼminot zanjirini boshqarish tizimi va elektron tijorat tizimi kiradi. Boshqaruv paneli — bu tashkilotning barcha menejerlarini qoʻllab-quvvatlaydigan ATning maxsus shakli boʻlib, ular oʻz vaqtida hisobot shaklida tuzilgan maʼlumotlarga toʻgʻridan-toʻgʻri kirishni taʼminlaydi. Ekspert tizimlari maʼlum bir sohada fikrlash qobiliyatlari, bilimlari va tajribasini qoʻllash orqali inson ekspertlarining ishini takrorlashga harakat qiladi.
Rivojlanish
Yirik tashkilotlardagi axborot texnologiyalari boʻlimlari biznesda axborot texnologiyalarini ishlab chiqish, foydalanish va qoʻllashga kuchli taʼsir koʻrsatadi. Axborot tizimini ishlab chiqish va undan foydalanish uchun bir qator metod va jarayonlardan foydalanish mumkin. Koʻpgina ishlab chiquvchilar ATni tizimli ravishda bosqichma-bosqich ishlab chiqish uchun tizimni ishlab chiqish hayotiy sikli(SDLC) kabi tizim muhandisligi yondashuvidan foydalanadilar. Tizimni ishlab chiqish hayotiy siklining bosqichlari rejalashtirish, tizim tahlili va talablar, tizimni loyihalash, ishlab chiqish, integratsiya va sinovdan oʻtkazish, amalga oshirish va ekspluatatsiya qilish va texnik xizmat koʻrsatishdan iborat. Yaqinda olib borilgan tadqiqotlar butun inson ishtirokchilarining oʻzlari tomonidan tashkilot ichida bunday tizimlarning doimiy, jamoaviy rivojlanishini taʼminlash va oʻlchashga qaratilgan. Axborot tizimi uyda (tashkilot ichida) yoki autsorsing orqali ishlab chiqilishi mumkin. Bunga ayrim komponentlarni yoki butun tizimni autsorsing qilish orqali erishiladi. Bunda muayyan holat bu rivojlanish guruhining geografik taqsimoti (offshoring, global axborot tizimi) hisoblanadi.
Langefors taʼrifiga koʻra, kompyuterga asoslangan axborot tizimi quyidagilar uchun texnologik jihatdan amalga oshirilgan vositadir:
lingvistik iboralarni yozib olish, saqlash va tarqatish;
shuningdek, bunday iboralardan xulosa chiqarish uchun.
Geografik axborot tizimlari, yer axborot tizimlari va tabiiy ofatlar haqidagi axborot tizimlari paydo boʻlayotgan axborot tizimlariga misol boʻla oladi. Biroq ularni keng maʼnoda fazoviy axborot tizimlari sifatida koʻrib chiqish mumkin. Tizimni ishlab chiqish quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:
Muammoni aniqlash va spetsifikatsiya qilish
Maʼlumot yigʻish
Yangi tizim uchun talablar spetsifikatsiyasi
Tizim dizayni
Tizim qurilishi
Tizimni amalga oshirish
Koʻrib chiqish va texnik xizmat koʻrsatish
Akademik intizom sifatida
Axborot tizimlari deb ataladigan tadqiqot sohasi tizim tahlili va dizayni, kompyuter tarmoqlari, axborot xavfsizligi, maʼlumotlar bazasini boshqarish va qarorlarni qoʻllab-quvvatlash tizimlarini qamrab olgan turli mavzularni oʻz ichiga oladi. Axborotni boshqarish biznes funksiyalari sohasida maʼlumotlarni toʻplash va tahlil qilishning amaliy va nazariy muammolari, shu jumladan biznes samaradorligini oshirish vositalari, ilovalarni dasturlash va amalga oshirish, elektron tijorat, raqamli media ishlab chiqarish, maʼlumotlarni qidirish va qarorlarni qoʻllab-quvvatlash, aloqa va tarmoq telekommunikatsiya texnologiyalari bilan shugʻullanadi. Axborot tizimlari turli biznes modellarini va tegishli algoritmik jarayonlarni oʻrganish uchun informatika fanlari doirasida axborot va hisoblashning nazariy asoslaridan foydalangan holda biznes va kompyuter fanini birlashtiradi. Kompyuter axborot tizimlari bu kompyuterlar va algoritmik jarayonlar, jumladan, ularning printsiplari, dasturiy taʼminot va apparat dizaynlari, qoʻllanilishi va jamiyatga taʼsirini oʻrganadigan soha boʻlib, AT dizayndan koʻra funksionallikni taʼkidlaydi.
Bir qancha AT olimlari axborot tizimlarining tabiati va asoslari haqida bahs olib borib, ularning ildizlarini kompyuter fanlari, muhandislik, matematika, menejment fanlari, kibernetika va boshqa maʼlumotli fanlarda joylashgan. Axborot tizimlarini, shuningdek, sifatli maʼlumotlarni ishlab chiqarish uchun birgalikda ishlaydigan apparat, dasturiy taʼminot, maʼlumotlar, odamlar va protseduralar toʻplami sifatida izohlash mumkin.
Tegishli shartlar
Informatika fani kabi boshqa fanlarni ham AT bilan oʻzaro bogʻliq va asos fanlari sifatida koʻrish mumkin. ATni oʻrganish sohasi ijtimoiy va texnologik hodisalar bilan bogʻliq boʻlgan nazariyalar va amaliyotlarni oʻrganishni oʻz ichiga oladi. Ular tashkilot va jamiyatda axborot tizimlarining rivojlanishi, ishlatilishi va taʼsirini belgilaydi.
Keng qamrovda „Axborot tizimlari“ atamasi jamiyat va tashkilotlarda axborot va unga aloqador texnologiyalarni toʻplash, qayta ishlash, saqlash, tarqatish va ulardan foydalanish bilan bogʻliq strategik, boshqaruv va operatsion faoliyat doirasini qamrab oluvchi ilmiy tadqiqot sohasidir. Axborot tizimlari atamasi AT bilimlarini sanoatda, davlat idoralarida va notijorat tashkilotlarda qoʻllaydigan tashkiliy funksiyani tavsiflash uchun ham qoʻllaniladi. Axborot tizimlari koʻpincha algoritmik jarayonlar va texnologiya oʻrtasidagi oʻzaro taʼsirni anglatadi. Ushbu oʻzaro taʼsir tashkilot chegaralari ichida yoki undan tashqarida sodir boʻlishi mumkin. Axborot tizimi — bu tashkilot foydalanadigan texnologiya, shuningdek, tashkilotlarning texnologiya bilan oʻzaro aloqasi va texnologiyaning tashkilotning biznes jarayonlari bilan ishlash usuli. Axborot tizimlari axborot texnologiyalaridan (IT) farq qiladi, chunki axborot tizimi jarayonlar komponentlari bilan oʻzaro aloqada boʻlgan axborot texnologiyalari komponentiga ega.
Ushbu yondashuv bilan bogʻliq muammolardan biri shundaki, u AT maydonini ijtimoiy tarmoqlar, kompyuter oʻyinlari, mobil shaxsiy foydalanish va boshqalar kabi AKTdan nodavlat foydalanishdan manfaatdor boʻlishiga yoʻl qoʻymaydi. AT maydonini qoʻshnilaridan farqlashning boshqacha usuli: „AT va boshqa sohalarda voqelikning eng mazmunli jihatlari qaysi? degan falsafaga asoslangan bu yondashuv boshqa sohalar qatorida sohaning nafaqat mas’uliyati, diqqat, maqsad va yoʻnalishini, balki qadr-qimmati va taqdirini ham aniqlashga yordam beradi.
Faoliyat tarmoqlari
Axborot tizimlari xodimlari quyidagi kasb egalari hisoblanadi:
Axborot tizimi strategiyasi
Boshqaruv axborot tizimlari — Boshqaruv axborot tizimi(MIS) — bu qarorlar qabul qilish va tashkilotda maʼlumotlarni muvofiqlashtirish, nazorat qilish, tahlil qilish va vizualizatsiya qilish uchun foydalaniladigan axborot tizimi.
Loyihani boshqarish — bu aniq maqsadlarga erishish va belgilangan vaqtda muayyan muvaffaqiyat mezonlariga javob berish uchun jamoa ishini boshlash, rejalashtirish, bajarish, nazorat qilish va yopish amaliyotidir.
Korxona arxitekturasi — strategiyani muvaffaqiyatli ishlab chiqish va amalga oshirish uchun har doim kompleks yondashuvdan foydalangan holda korxona tahlili, loyihalash, rejalashtirish va amalga oshirish uchun aniq belgilangan amaliyot.
AT taraqqiyoti
AT tashkiloti
IS Consulting
AT xavfsizligi
AT Auditori
Tadqiqot
Axborot tizimlarini tadqiq qilish, odatda, axborot tizimlarining shaxslar, guruhlar va tashkilotlarning fanlararo xatti-harakatlariga taʼsirini oʻrganish bilan bogʻliqdir. Hevner va boshqalar (2004) ATdagi tadqiqotlarni ikkita ilmiy paradigmaga ajratdi. Bular xulq-atvor haqidagi fan, yaʼni inson yoki tashkilot xatti-harakatlarini tushuntiruvchi yoki bashorat qiluvchi nazariyalarni ishlab chiqish va tekshirish hamdayangi va innovatsion artefaktlarni yaratish orqali inson va tashkilot imkoniyatlari chegaralarini kengaytiruvchi fanni loyihalashdir.
Salvatore March va Jerald SmitAxborot texnologiyalarining turli jihatlarini, shu jumladan tadqiqot natijalarini va ushbu tadqiqotni amalga oshirish boʻyicha faoliyatni (tadqiqot faoliyati) tadqiq qilish uchun asosni taklif qildilar. Ular tadqiqot natijalarini quyidagicha aniqladilar: 1. Domen lugʻatini tashkil etuvchi tushunchalar boʻlgan konstruksiyalar. Ular domen ichidagi muammolarni tasvirlash va ularning yechimlarini aniqlash uchun ishlatiladigan kontseptualizatsiyani tashkil qiladi. 2. Konstruktsiyalar oʻrtasidagi munosabatlarni ifodalovchi takliflar yoki bayonotlar toʻplami boʻlgan model. 3. Vazifani bajarish uchun ishlatiladigan qadamlar toʻplami (algoritm yoki koʻrsatma) boʻlgan usul. Usullar asosiy konstruksiyalar toʻplamiga va yechim maydonining tasviriga (modeliga) asoslanadi. 4. Instantsiya — bu artefaktning oʻz muhitida amalga oshirilishi.
Shuningdek, tadqiqot faoliyati, jumladan:
Muayyan vazifani bajarish uchun artefakt yaratish.
Har qanday taraqqiyotga erishilganligini aniqlash uchun artefaktni baholash.
Ishlashi baholangan artefaktni hisobga olgan holda, artefakt nima uchun va qanday ishlagan yoki oʻz muhitida ishlamaganligini aniqlashda muhimdir.
Axborot tizimlari fan sifatida 30 yildan ortiq vaqtdan beri rivojlanayotgan boʻlsa-da, AT tadqiqotining asosiy yoʻnalishi yoki oʻziga xosligi masalasi hali ham olimlar oʻrtasida munozaralarga sabab boʻlmoqda. the core focus or identity of IS research is still subject to debate among scholars. Ushbu bahs atrofida ikkita asosiy fikr mavjud: AT tadqiqotining asosiy mavzusi sifatida IT artefaktiga eʼtibor qaratadigan tor nuqtai nazar va dinamik rivojlanayotgan kontekstga kiritilgan ITning ijtimoiy va texnik jihatlari oʻrtasidagi oʻzaro taʼsirga qaratilgan keng koʻrinish. Uchinchi qarash AT olimlarini IT artefaktiga va uning kontekstiga muvozanatli eʼtibor berishga chaqiradi.
Axborot tizimlarini oʻrganish amaliy soha boʻlganligi sababli, sanoat amaliyotchilari axborot tizimlarini tadqiq qilishdan darhol amaliyotda qoʻllanilishi mumkin boʻlgan topilmalar yaratishni kutishadi. Biroq, bu har doim ham shunday emas, chunki axborot tizimlari tadqiqotchilari odatda amaliyotchilar kutganidan koʻra, xatti-harakatlar muammolarini chuqurroq oʻrganadilar. Bu axborot tizimlarini oʻrganish natijalarini tushunishni qiyinlashtirishi va eʼtirozlar(tanqid)ga olib kelishi mumkin.
Soʻnggi oʻn yil ichida biznes tendensiyasi Axborot Tizimlari Funksiyasi (ISF) rolining, ayniqsa korxona strategiyalari va operatsiyalarini qoʻllab-quvvatlash sohasida sezilarli darajada oshishi bilan ifodalanadi. Bu esa mahsuldorlikni oshirish va qiymat yaratishni qoʻllab-quvvatlashning asosiy omiliga aylandi. Axborot tizimining oʻzini oʻrganish uchun uning taʼsiridan koʻra, EATPUT kabi axborot tizimlari modellari qoʻllaniladi.
Axborot tizimlari tadqiqotchilarining xalqaro tashkiloti, Axborot tizimlari assotsiatsiyasi (AIS) va uning Katta olimlar forumining Jurnallar boʻyicha quyi qoʻmitasi (2007-yil 23-aprel) AIS „aʼlo darajada“ deb hisoblagan jurnallar „savatini“ taklif qildi va quyidagi nomzodlarni koʻrsatdi: Management Information Systems Quarterly (MISQ), Information Systems Research (ISR), Journal of the Association for Information Systems (JAIS), Journal of Management Information Systems (JMIS), European Journal of Information Systems (EJIS), and Information Systems Journal (ISJ).
Dunyoning turli burchaklarida har yili bir qancha axborot tizimlari konferensiyalari oʻtkaziladi va ularning aksariyati koʻrib chiqiladi. AIS toʻgʻridan-toʻgʻri Axborot tizimlari boʻyicha xalqaro konferensiya(ICIS)ni va Amerika axborot tizimlari konferentsiyasi(AMCIS)ni boshqaradi. AISga tegishli konferensiyalar axborot tizimlari boʻyicha Tinch okeani Osiyo konferensiyasini (PACIS), Axborot tizimlari boʻyicha Yevropa konferensiyasini (ECIS), Axborot tizimlari boʻyicha Oʻrta yer dengizi konferensiyasi (MCIS), Axborot resurslarini boshqarish boʻyicha xalqaro konferentsiya (Conf-IRM) va Vuxan xalqaro elektron biznes konferentsiyasi (WHICEB)ni oʻz ichiga oladi. AIS boʻlim konferensiyalariga . Axborot tizimlari boʻyicha Avstraliya konferensiyasi (ACIS), Skandinaviyada axborot tizimlarini oʻrganish konferentsiyasi (IRIS), axborot tizimlari xalqaro konferentsiyasi (ISICO), AISning Italiya boʻlimi konferensiyasi (itAIS), yillik oʻrta gʻarbiy AIS kiradi
|
| |
