asosiy vazifasi
– mamlakatda hisob va
statistika ishiga markazlashtirilgan holda rahbarlik qilishdir. Vazirlik tizimi butun
respublikani qamrab olgan, davlat statistika idoralari mamlakatning barcha
176
ma’muriy-xududiy tuzilmalarida mavjud. Statistik axborotlar turli-tumanligi,
ommaviyligi va kelib tushishining davriyligi bilan farqlanadi.
O’zbekiston Respublikasi statistika qo’mitasi tomonidan davlat statistika
idoralariga respublika darajasidagi markazlashtirilgan rahbarlik amalga oshiriladi. U
asosiy hisob – statistika markazi sifatida va O’zbekiston Respublikasi xukumati,
respublika vazirlik va qo’mitalari, boshqa tashkilotlarni statistik axborotlar bilan
ta’minlaydi.
to’g’ri aloqa
(masalalar)
teskari aloqa (hisobot
)
14.1.-rasm. Iqtisodiyotni boshqarishda davlat statistikasi
idoralarining vazifalari
Qo’mitaga statistik axborotlarni o’z vaqtida ob’ektiv (to’g’ri) va ishonchli
ishlab chiqish, ularni ko’rsatilgan idoralar va keng jamoatchilikka yagona ilmiy
uslubiyat asosida etkazib berish vazifasi yuklangan. Statistikaning viloyat idoralari,
korxonalar va tashkilotlar bilan bevosita va doimiy axborotli muloqatda bo’lib, ularga
hisob va hisobotni tashkil qilishni amaliy yordam ko’rsatadi va o’z mintaqasida
asosiy axborot manbai bo’ladi.
Davlat statistika idoralari statistik ishlarning yagona uslubiyati va yagonarejasi
bo’yicha ishlaydilar, ular tegishli yuqori idoralar tomonidan tasdiqlanadi. Bu rejaga
kiritilgan vazifalar iqtisodiyot sohalariga mos keluvchi statistika sohalari bo’yicha
taqsimlangan.
Turli sohalarda xal etiladigan statistik vazifalar nuqtai nazaridan tartibga
soluvchi va so’rov vazifalariga bo’linadi. Tartibga soluvchi vazifalar deganda
statistik hisobot ma’lumotlarini vazirlikning tegishli darajasida ishlab chiqish vazifasi
tushuniladi. Har bir tartibga soluvchi vazifa, qoidaga ko’ra, statistik hisobotning ba’zi
bir aniq shakli yoki bir necha shaklining shakllanishi bilan bog’lik.
Bunday vazifalarni echish uchun yaqin vaqtlarga qadar
axborotlarni elektron
usulda ishlab chikish majmualari
(AEICH) yordamida amalga oshiriladigan axborot
texnologiyalaridan keng foydalanilgan. Ular qo’mitaning turli darajalarida tartibga
O’zbekiston Respublikasi
statistika qo’mitasi
Davlat boshqaruv
organlari
Iqtisodiyit tarmoqlari
va tashkilotlar
Davlat statistika organlari
Boshqaruv
177
soluvchi vazifalarni echishni ta’minlovchi amaliy dasturlar paketlari majmuasidan
iborat bo’ladi.
Statistika qo’mitasida AEICHning ikki turi faoliyat yuritmoqda, ular shartli
ravishda tizimli va mahalliy AEICH deb ataladi. Tizimli AETCHdan darajalar
o’rtasidagi texnik manbalar va aloqa kanallari bo’yicha ma’lumotlarni almashtirish
bilan ushbu vazifani echishda ishtirok etuvchi turli darajalardagi namunaviy axborot
texnologiyalaridan
foydalaniladi.
Mahalliy
AEICHlar
statistik
vazifani
avtomatlashtirilgan echimini ta’minlaydi, ularda korxona va tashkilotlarning
birlamchi hisobotlari darhol Statistika qo’mitasi Bosh hisoblash markaziga
yuboriladi.
Hozirgi vaqtda AEICHlardan foydalanish asosan tizimli xarakterga ega, bu bir
qator sabablar bilan belgilanadi:
Birinchidan, tartibga soluvchi vazifalarni echishda Statistika qo’mitasining
turli darajadagi hisoblash qurilmalari ishtirok etadi.
Ikkinchidan, AEICHning faoliyat yuritish texnologiyasi statistik hisobotlar
quyi darajadagi korxonalar va tashkilotlardan birlamchi hisobotlarni kelib tushishidan
boshlab, Statistika qo’mitasining yuqori darajada yig’ma hisobotlarni ishlab
chiqishiga qadar bo’lgan barcha bosqichlarni qamrab oladi. Bunda har bir keyingi
texnologiya oldingi darajadagi texnologiyaning mantiqiy davomi bo’ladi.
Pochta hisoboti uchun tizimli AEICHdan foydalanishning namunaviy
texnologik tadbirlari misoldida tartibga soluvchi statistik vazifalarni echish
texnologiyasini namoyish qilamiz.
1-tadbir. AEICHni ishlashga tayyorlash
.
Magnitli diskka dasturlar va AEICH
ajborot frndining barcha elementlari (kategoriyalar, lug’atlar, ma’lumrtnomalar va
boshqalar) bilan kutubxona to’plamini kiritish yuz beradi. Zarur paytda axborot
fondining ayrim elementlariga tuzatishlar kiritish amalga oshiriladi.
2-tadbir. Dastlabki axborotni ishlab chiqishga tayyorlash. Birlamchi statistik
hisobotlarni ko’zdan kechirish va shakllarini tayyorlash, bu hisobotlarning dastlabki
ma’lumotlarini magnitli manba’larda ko’chirish amalga oshiriladi.
3-tadbir. Dastlabki axborotlarni kiritish va yozish. Mashinaga joylashtirilgan
birlamchi statistik
hisobotlarning
ma’lumotlari EHMga kiritiladi, xatolar
bayonnomasini topshirish va kiritilgan axborotlarga tuzatishlar kiritish bilan
nazoratning barcha turlari amalga oshiriladi. Keyin u katalog ma’lumotlari bilan
yagona massivga birlashtiriladi va arxivni tashkil qilish uchun nusxalar ko’chiriladi.
4-tadbir. Yig’ma jadvallarni ishlab chiqish, nazorat qilish, tuzatish, kiritish va
bosib chiqarish. Magnitli diskda oraliq yakuniy raqamli matritsalarni shakllantirish va
yig’ma jadvallarni dastlabki bosib chiqarilishi yuz beradi, unda ma’lumotlarning
kutubxonali, matnli majmualaridan foydalaniladi. Jadvallar nazorati o’tkaziladi,
birlamchi ma’lumotlarga tuzatishlar kiritilgan hollarda ayrim jadvallarni qaytadan
hisoblash, nazorat qilish va «ishchi» bosib chiqarilashi bajariladi. Keyin yig’ma
jadval bosib chiqariladi.
5-tadbir. Materiallarni yuqori darajaga uzatish uchun tayyorlash. Oraliq
yakuniy raqamli matritsalar ko’rinishidagi yoki 3 va 4 –tadbirlarni amalga oshirish
jarayonida olingan yig’ma jadvallar ko’rinishidagi yuqori darajaga uzatiladigan
to’plamlarni magnitli manbalarga kiritish hamda uzatilayotgan axborotlar haqidagi
178
ma’lumotnomalarni bosib chiqarish amalga oshiriladi. Keyin, chiquvchi to’plamlarga
ega magnitli manbalar, chiquvchi jadvallarning yakuniy bosib chiqarilishi hamda
topshirilayotgan axborotlar haqidagi nazorat va ma’lumotnomaviy ma’lumotlar
yuqori darajada pochta orqali jo’natiladi. Bir qator AEICHlar uchun, yana, hisobot
beruvchi ob’ektlarni belgilangan doirasi bo’yicha birlamchi hujjatlar shakllari ham
jo’natiladi.
6-tadbir. Past darajada olingan yig’ma ma’lumotlar massivlarini birlashtirishga
tayyorlash. Olingan magnitli manbalarning har biri uchun navbati bilan kelib tushgan
axborotlar haqidagi ma’lumotnomali xabarlar beriladi, jadvallarning balansli va
mantiqiy bog’lanish nazorati va zarur paytda har bir birlashtirilgan hudud bo’yicha
tuzatishlar kiritish va ularni qayta yozish amalga oshiriladi.
7-tadbir. Ma’lumotlarni jamlamagan holda manbalarni birlashtirish orqali
jadvallarning dastlabki jamlanishi. Bunda bir qator AEICHlar uchun kataloglarni
ishlab chiqish qismlari (vazirliklar, muassasalar, sahalar va boshqalar) bo’yicha
shakllantirish, ishlab chiqishning barcha qismlari bo’yicha yig’ma jadvallarni
hisoblash va bosib chiqarish, bu jadvallarning balansli va mantiqiy bog’lanishini
nazorat qilish yuz beradi. Zarur paytda ularga tuzatishlar kiritish va qayta bosish,
umuman hududlar bo’yicha yig’ma jadvallarni shakllantirish va bosish, mashina
manbalaridagi yig’ma axborotlar tuzilishi haqida axborot beruvchi ma’lumotlarni
berish bajariladi.
8-tadbir. Yig’ma jadvallar, markazlashtirilmagan hisobotlarni ishlab chiqish.
Bu tadbir respublika darajasidagi ko’pgina AEICHlarda bajariladi va hisobotlari
statistika idoralarida markazlashtirilmagan bir qator vazirliklardan yig’ma jadvallar
qabul qilishni ko’zda tutadi. Bu holda quyidagilar amalga oshiriladi: vazirliklar
bo’yicha yig’ma yakunlarni qabul qilish, ularni EHMga kiritishga tayyorlash, nazorat
qilish va tuzatish kiritish bilan yozish hamda yig’ma jadvallarini mashinada bosib
chiqarish. Markazlashtirilmagan vazirliklar bo’yicha tadbirlar natijasida olingan
axborotlar mashina manbalariga kiritiladi, ulardan yuqorida bayon qilingan 7-tadbirni
bajarishda pastki darajada olingan manbalar bilan bir qatorda foydalaniladi.
9-tadbir. Mahalliy rahbarlik idoralari uchun jadvallarni olish.
Operatsiya
viloyat, tuman yoki birlashma darajasida bajariladi. Birlashma darajasi axborotlarni
tizimli ishlab chiqish talablarini qondiruvchi hisoblash texnikasining zarur vositalari
bo’lmagan bir qator statistik hududiy idoralar uchun tashkil qilinishi mumkin. Bu
darajada mahalliy rahbar idoralar uchun maxsus jadvallarning ma’lumolariga ega
oraliq raqamli matritsalari shakllantiriladi va jadvallarni bosib chiqarish amalga
oshiriladi. Ko’pgina AEICHlarda yig’ma jadvallarni olish va bu jadvallarni bosib
chiqarish maqsadida 3-tadbirni amalga oshirish jarayonida dastlabki ma’lumotlar
massivi ko’rinishida tayyorlangan birlamchi hisobotlarni qo’shimcha ishlab chiqarish
o’tkaziladi.
ADP yig’ma guruhlashtiruvchi xarakterga ega bo’lgan tartibga soluvchi
vazifalarni echish uchun mo’ljallangan dasturiy vositalar majmuasidan iborat bo’ladi.
Paket aniq aks ettirilgan modelli tizilmaga va o’zaro boshqariluvchi dasturlar
yordamida aloqa qilishning standart vositalariga ega hamda avtonom bajariladigan
dasturlar majmuasidan farqlanadi:
179
iqtisodchilarga yig’ma dasturlar olishning imkoni boricha yagona chizmasini
beradi;
dasturlovchilarni yangidan loyihalashtirilayotgan AEICH har biri uchun noyob
dasturiy vositalarni yaratish zaruriyatidan hosil qiladi;
dasturiy vositalarni o’zgartirmasdan vazifalarni echishni o’zgartirishga yo’l
qo’yadi;
AEICH ishlab chiqish muddatlarini qisqartiradi;
AEICH loyihalashtirishni ko’p turlarga ajratadi.
AEICHni avtomatlashtirish uchun turli xil paketlarni ishlab chiqish asosiga
quyidagilar kiritilgan:
turli tartibga soluvchi vazifalar uchun ma’lumotlarni ishlab chiqishning
ta’minlovchi dasturiy modullarning yagona majmuasidan foydalanishga
asoslangan tashkiliy uslubiyot birligi;
axborotlarni ishlab chiqishda iqtisodchilar, operatorlar mehnatining eng
kam sarflanishi va EHM resurslaridan oqilona foydalanishga ega iqtisodiy
texnologiya;
vazifalar paramentlariga qayta dasturlamasdan ayrim o’zgartirishlarni
kiritish imkoniyatini asoslab beruvchi statistik vazifalar qo’yilishidagi
o’zgarishlar va qo’shimchalarga nisbatan dasturiy ta’minlanishning
mosligi va ko’p variantligi;
barcha tartibga soluvchi vazifalar uchun ma’lumotlar ishlab chiqish
jarayonini qurishning yagona uslubiyotini asoslab beruvchi turlarga
ajratish va bir shaklga keltirish;
axborotlardan ko’p marta va ko’p vazifali frydalanish maqsadida ularni
hisoblash tizimiga bir marta kiritishni asoslab beruvchi ma’lumotlarni
ishlab chiqish.
ADPda tartibga soluvchi vazifalar, modullarni echishni to’liq amalga oshiruvchi
quyidagi namunaviy dasturlar ishlab chiqilgan:
birlamchi hisobotlarni kiritish, nazorat qilish va yozish;
birlamchi hisobotlarga tuzatishlar kiritish;
ma’lumotlarni shakllantirish;
yig’ma hisobotlarni bosib chiqarish.
ADP
asosida
yuzga
yaqin
tartibga
soluvchi
statistik
vazifalarni
avtomatlashtirilgan holda echish uchun tizimli va mahalliy AEICHning ishchi
loyihalari ishlab chiqilgan va tadbiq etilgan. Ushbu paketlar tufayli mehnat xarajatlari
2-3 martaga qisqaradi va yaqin AEICHlarni loyihalashtirish uchun qiymatli xarajatlar
ancha kamayadi hamda statistik axborotlar ishlab chiqishning namunaviy axborot
texnologiyalarini ishlab chiqish hisobiga ulardan foydalanish ham soddalashtiriladi.
Axborot xizmatini ko’rsatish vazifalarini echishni tashkil qilish. Axborot xizmati
ko’rsatish vazifalarini echish uchun axborot texnologiyalarining ikki turi:
ko’rsatkichlar bo’yicha ma’lumotlar banki va tayyor hujjatlar bankidan foydalaniladi.
Ko’rsatkichlar bo’yicha ma’lumotlar banki (KMB) dasturiy, texnologik,
tashkiliy vositalar yig’indisi ko’rinishida amalga oshirilgan va statistikaning turli
sohalari bo’yicha ma’lumotlar bazalari, ularning majmualarini yaratish uchun
180
foydalaniladi. KMB mahalliy hisoblash tarmoqlari va masofadan kirish usulida
ishlashda ma’lumotlarni ishlab chiqish va taqdim etishning rivojlangan vositalariga
ega.
Tayyor hujjatlar banki (TXB) ba’zi axborotlar va jadvalli statistik materiallarga
ega ma’lumotlarning hujjatli – grafik bazalarini yaratish uchun qo’llaniladi. TXB turli
ob’ektlar uchun ma’lumotlar bazalariga kirishni ta’minlovchi telekommunikatsion
vositalarning keng servisli salohiyatidan iborat bo’ladi.
KMB va TXB dasturiy majmualari Lotus 1-2-3 va Excel bilan paketli
interfeysga ega, buning natijasida ularning o’zaro birga bo’lishligi ta’minlanadi.
Axborot texnologiyalari ma’lumotlaridan foydalanish xususiyatlarini ko’rib
chiqamiz.
Kursatkichlar bo’yicha ma’lumotlar banki. KMBda axborotlarni saqlash birligi
quyidagi uch tarkibiy qismlar bilan belgilanadigan miqdordan iborat bo’ladi:
©
ko’rsatkich va uning alomati bilan;
©
kuzatish ob’ekti bilan;
©
tadqiq qilinayotgan ob’ekt bo’yicha hisobotning davriyligi bilan.
KMB yordamida ishlab chiqilgan statistik ma’lumotlar bazalari statiskaning
sohaviy boshqarmalari mutaxassislaridan iborat, ular uchun axborot usulida
(iqtisodchining AIJda) ishlashi bo’yicha xizmat imkoniyatlarining keng majmuasini
beradi. KMB yordamida hujjat va boshqaruv respublika idoralari hamda boshqa
tashqi foydalanuvchilarga xizmat ko’rsatish ta’minlanadi: dialog usulida so’rovlar
bajariladi va ma’lumotlar to’plamlari shakllantiriladi, buning uchun eksport vazifalari
va eng ko’p tarqatilgan ADPning formatlaridan foydalanadi.
KMB dasturiy majmuasi yordamida respublika darajasida quyidagi ma’lumotlar
bazalari yaratiladi:
- statistik ma’lumotlarning ko’p sohali tezkor bazasi, ular o’z ichiga yuzlab
ko’rsatkichlarni, ma’lumotlar bazalarining o’nlab bo’limlarini oladi. Ma’lumotlar
bazasiga keyingi ikki joriy yil va o’tgan yillar statistik hisobotlarining ko’rsatkichlari
kiritilgan, o’tgan yillar uchun ma’lumotlar arxivga joylashtiriladi;
- to’plamlarni chiqarish va tahliliy ma’lumotlarni tayyorlash bo’yicha tartibga
soluvchi ishlarni tayyorlash uchun foydalaniladigan sohaviy MB (sanoat, moliya,
savdo, tashqi iqtisodiy aloqalar);
- muammoli-muljallangan MB (umuman O’zbekiston va viloyatlar bo’yicha
iqtisodiy islohotlar, iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni ta’riflovchi oylar bo’yicha
indikatorlar).
Respublika darajasida KMB muhitida ma’lumotlar bazasining shakllanishi,
faollashuvi va faoliyat yuritishi maьlum texnologiya buyicha amalga oshadi.
KMB muxitida ma’lumotlar bazasidan foydalanish sanoat va moliya buyicha
statistik to’plam tayyorlash va raxbar idoralarga axborotlar berish muddatlarini
qisqartirishga imkon beradi.
KMB dasturiy majmuasi foydalanuvchilarni quyidagi vazifaviy imkoniyatlar
bilan ta’minlaydi:
- tartibga soluvchi so’rovlarni bajarish;
181
- jadvallarning chiquvchi shakllari maketlarini bayon qilish va tartibga
solinmaydigan so’rovlar bo’yicha ma’lumotlarni olish;
- olingan jadvallarning kataklarni tanlash va joylarini o’zgartirish orqali
zamonaviylashtirish, berilgan formulalardan foydalanish bilan yangi hisoblangan
kataklarni shakllantirish;
- hisoblash ko’rsatkichlarini shakllantirish va olish;
- ma’lumotlarni agregatsiyalash;
- ma’lumotlarni Lotus 1-2-3, Excel va boshqa elektron jadvallar formatlarida
eksport qilish.
Ma’lumotlar bazalari ma’mur tomonidan ma’lumotlarga murojat qilishga
tegishli parollar va huquqlar o’rnatilishi tufayli ruxsatsiz kirishdan himoyalangan.
KMBni ishlab chikish asosida «mijoz-server» texnologiyasi tamoyillari
yaratilgan, bu ma’lumotlar bazalarining katta xajmlari bilan ishlash va ma’lumotlarga
tezkor murojat qilishda LXT sharoitlarida axborot ishlab chikishning yukori
unumdorligini ta’minlaydi.
Tayyor hujjatlar banki (THB). U ko’p bosqichli taqsimlangan tizimini yaratish
uchun mo’ljallangan, u Statistika qo’mitasi va uning hududiy idoralari tomonidan
hukumatning respublika, viloyat idoralari davlat statistika boshqarmalari hamda
statistik axborotlardan foydalanuvchilar keng doiralarini zamonaviy texnologiyalar
asosida
statistik
materiallar
bilan
tezkor
ta’minlash
maqsadida
ishlab
chiqiladi[34,35].
TXBda taqdim etilgan axborotlar to’liq matnli, jadvalli, Windows operatsion
tizimiga o’tish bilan hujjat ko’rinishida taqdim etish grafik shaklga ega. THBning
rubrikatori statistik, iqtisodiy-tahliliy, uslubiy, me’yoriy va boshqa tayyor hujjatlarni
o’z ichiga oladi.
THB telekommunikatsion vositalarning keng servisli salohiyatga ega, bu THBni
aloqa kanallari bo’yicha boshqarishni va uning ma’lumotlar bazalari faollashuvini
ta’minlaydi. Foydalanuvchiga respublika va mintaqaviy bosqichida foydalanuvchi
ma’lumotlar bazalariga masofadan turgan holda kirishni taqdim etadi.
THB SHKda ma’lumotlar bazalarini yaratish va olib borishning tejamkor
texnologiyasini va axborot-telekommunikatsion uzeldan foydalanishni ta’minlaydi,
foydalanuvchilar bilan telefon kanallari va mahalliy tarmoqda, hamda «on-line»
usulida ishlashga imkon beradi. THB bilan ishlashda axborotlarni qidirish ko’p
bosqichli rubrikator bo’yicha tabiiy tilda amalga oshiriladi; foydalanuvchi so’roviga
javob berish bio sekunddan oshmaydi; bundan tashqari saqlanayotgan axborotlarni
qiskartirilishning yuqori darajasiga erishiladi.
Iqtisodiy tahlil vazifalarini echishni tashkil qilish. Iqtisodiy tahlilning vazifalari
bu tahliliy ma’lumotlarni axborot texnologiyalari va statistik usullarga asoslangan
holda yo’lga qo’yishdir. Ular yordamida mamlakat va uning ayrim mintaqalari
iqtisodiyoti turli sohalarining rivojlanishi doimiy va har tomonlama o’rganiladi.
Tahliliy majmualarda qo’llaniladigan ADP tarkibiga «Olimp», «Mezozavr» va
boshqalar kabi keng foydalaniladigan dasturiy mahsulotlar kiradi.
«Olimp» amaliy dasturiy paketi. «Olimp» paketi ma’lumotlarni statistik usullar
asosida qayta ishlashni avtomatlashtirishga mo’ljallangan. «Olimp» standart
konfiguratsiyali IBM PC turidagi SHKda va MS DOS operatsion tizimi boshqaruvi
182
ostida ishlaydi. Paketdan ham yangi, ham statistik sohadagi ekspertlar foydalanishi
mumkin. Hozirgi paytda “Olimp” statistik tahlil va ma’lumotlar asosida bashoratlash
uchun mo’ljallangan eng yaxshi ADPlardan biridir.
ADP tarkibiga asosiy dasturlardan tashqari quyidagilar kiradi:
- NCALC elektron jadvali;
- AIT (amaliy ijtimoiy tadqiqotlar) amaliy statistik tadqtqotlar so’rovlarini
tayyorlash va kiritish dasturi.
Vazifaviy nuqtai-nazardan ADPga quyidagilar kiradi: ma’lumotlar muharriri,
ma’lumotlarni grafik ko’rinishida aks ettirish vositalari va o’zgartirish utilitlari
hamda statistik tahlil usullarini amalga oshirish dasturlari.
Ma’lumotlar muharriri dastlabki ma’lumotlarni kiritish, ko’rib chiqish va tahrir
qilishni ta’minlaydi.
Ma’lumotlarni grafik ko’rinishida aks ettirish vositalari ekranga turli grafiklarni
chiqarish hamda ularni bundan keyin foydalanish uchun magnit diskda saqlashga
imkon beradi.
Ma’lumotlarni o’zgartirish utilitalari ma’lumotlarning matematik o’zgarishlarini,
navlarga ajratishning har xil turlarini, ma’lumotlarni agregatsiyalashni bajaradi.
«Olimp» ADP dasturlari bilan statistik tahlilining quyidagi usullari amalga
oshiriladi: korrelyatsion, regression, dispersion, diskriminantli, omilli va komponentli
qatorlar bog’liqligi jadvallarining tahlili va boshqa usullar. Dinamik ma’lumotlarni
tahlil qilish va bashoratlash uchun quyidagilardan foydalaniladi:
dinamik regressiyaning modellari;
chiziqli regressiya asosida bashoratlash modellari;
garmonik, spektrli tahlil va chastotali filьtrlash modellari.
Korrelyatsion tahlil yordamida juft korrelyatsiyalarning matritsasi, xususiy
korrelyatsiyalar
matritsasi
hamda
ko’plikdagi
korrelyatsiya
koeffitsientlari
hisoblanadi.
Regression tahlil asosida bog’liqliklar: to’g’ri chiziqli, ijobiy, salbiy, to’g’ri
chiziqli bo’lmagan shakllarini belgilash vazifasi echiladi.
Komponentli va omilli tahlillar – ikkita bir-biridan tubdan farqlanuvchi statistik
usullardir. Dasturda ular yagona blokka birlashtirilgan, chunki bunday birlashtirish
hisoblash nuqtai nazaridan o’zini oqlaydi. Komponentli tahlil tasodifiy o’zgarishlar
orasidagi tarkibiy bog’liqlikni aniqlash uchun xizmat qiladi. Uning yordamida
dastlabki ma’lumotlarda bo’lgan deyarli barcha axborotlarga ega hodisaning qisqa
bayoni olinadi. Omilli tahlil dastlabki o’zgaruvchilarni komponentli tahlilga nisbatan
o’zgartirishning umumiyroq usulidan iborat bo’ladi va uning vazifasiga umumiy
omllar sonini aniqlash, umumiy va maxsus omillar baholarini aniqlash kiradi.
Vaqtli qatorlar tahlili statistik ta’riflarni hisoblash, 16 vazifa bo’yicha
o’sishlarining tahlili va ba’zi moslashtirilgan parametrik modellarni o’z ichiga oladi.
Dinamik qator avtokorrelyatsiyasi tahlili avtokorrelyatsiya grafika yordamida
bajariladi. O’sish egri chiziqlarini hisoblash juft regressiyani qurish sifatida ko’rib
chiqiladi, unda vaqt asosiy o’zgaruvchi bo’ladi.
CHuqurlashtirilgan tahlil bashoratlashning moslashtirilgan va mavsumiy
usullarini qo’llashni ko’zda tutadi. CHastotali tahlil vazifalarini echish uchun
chastotali filьtrlash, garmonik tahlil va spektrli tahlil usullaridan foydalaniladi.
183
AIT dasturiy vositasi so’rovlar tizimini shakllantirish va ushbu so’rovnomalar
bo’yicha ma’lumotlarni kiritishga mo’ljallangan. AITda noyob foydalanish interfeysi
amalga oshirilgan, u AIT bilan ishlashning tez va oson o’zlashtirish imkoniyatini
beradi.
«Mezozavr» amaliy dasturiy paketi. Paket interaktiv rejimdagi IBM PC XT/AT
shaxsiy kompyuterida ishlaydi, uning asosiy belgilanishi – vaqtli qatorlarning
tahlilini o’tkazishdir. Tadqiqotchi xohishiga ko’ra mavjud raqamli axborotlarni ishlab
chiqishning turli usullarini qo’llab va bunda olinadigan natijalar, ularning
o’xshashligini tahlil qilish bilan “sinab ko’rish” zarur bo’lgan vaziyatga e’tibor
beriladi. Paket tufayli bunday tadqiqotlar g’oyatda tezkor va samarali o’tadi.
“Vaqtli qator” deganda vaqt davomida qadamba-qadam qilingan ba’zi bir
raqamli
ta’riflar
orasida
kuzatishning
izchilligi
tushiniladi.
Iqtisodiyotda
makroiqtisodiyot darajasidagi bunday ma’lumotlarga har yillik, har choraklik, har
oylik ishlab chiqarish, etkazib berishlar, tashishlar, iste’mol hajmlari, narxlarning
indekslari va boshqa makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, korxona darajasida mahsulot
ishlab chiqarish hajmlari, xarajatlar, resurslar sarflanishi, sifat ta’riflarining
evolyutsiyasi va boshqalar misol bo’lib xizmat qilishi mumkin.
ADP vaqtli qatorlar tahlili bo’yicha quyidagi asosiy tadbirlarni: silliqlash,
filьtrlash, hamda har xil regression bog’liqliklarni amalga oshiradi. Barcha tadbirlar
turli shakllarni o’rnatish, grafikning istalgan parchasini oshirish imkoniyati kabi
interaktiv imkoniyatlarning katta soniga ega qudratli grafik qo’llab-quvvatlash bilan
ta’minlanadi.
Xulosa qilib aytganda, statistika sohasidagi zamonaviy AAT va AATexni keng
tadbiq etish barcha hisob-kitob ishlarini osonlashtiradi, mehnattalablikni kamaytiradi
va mehnat unumdorligini oshirishga olib keladi.
| 