4-VARIANT
Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslari.
Banklararo hisob kitobning elektron to'lov tizimi orqali tashkil yetishi va xisobga olinishi.
Asosiy vositalarni kirim qilish hisobi.
Bank - bu pul muomalasini boshqaruvchi tashkilot bo’lib, u to’lovlar va hisob-kitoblarni tashkil etish, huquqiy va jismoniy shaxslarning hisobvaraqlarini yuritish, ularning pul mablag’larini saqlash, kreditlash bilan bog’liq bo’lgan xizmatlarni amalga oshiradi. Bank faoliyatida pul mablag’larining harakati va ularning manbalari haqidagi ma’lumotlarni yig’ishda buxgalteriya hisobi katta rol o’ynaydi. Buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalangan holda bankning aktiv va passiv operatsiyalari rejalashtiriladi. Moliyaviy hisobotlarning natijasi bankning moliyaviy holatini ko’rsatadi va bank rahbarlariga bank ishini rivojlantirishda aniq chora-tadbirlar ishlab chiqishga sharoit yaratadi. Shu qabul qilingan siyosat asosida tadbirlarni amalga oshirish mexanizmi yaratiladi, bu faoliyat bank xodimlarining kunlik ish jarayonlarida hamda operatsiyalarni buxgalteriya hisobida aks ettirishda o’z ifodasini topadi.
Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil etish asoslari xalq xo’jaligi turli tarmoqlariga qarashli korxona va tashkilotlarning buxgalteriya hisobi asoslari bilan deyarli o’xshash. Ular 1996 yil avgustidagi Oliy Majlis sessiyasida qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonunda o’z ifodasini topgan. Ushbu qonundan kelib chiqqan holda, banklarda buxgalteriya hisobini yuritishning metodologik asoslari quyidagilar hisoblanadi:
xo’jalik faoliyati haqidagi ma’lumotlarni dastlabki hujjatlarda aks ettirish;
xo’jalik operatsiyalarini, bank mulkini puldagi ifodasini belgilash;
v) barcha operatsiyalarni ikki yoqlama yozuv asosida guruhlashtirish, bunda yozuvlarni
hisobvaraqlar rejasidagi hisobraqamlar asosida olib borish;
g) hisob-kitob va boshqa operatsiyalar yakunida ma’lum sanaga bank xo’jalik faoliyatiga tavsif berish, ya’ni bank balansini tuzish.
Banklarda buxgalteriya ishini tashkil etish asoslari korxonalar buxgalteriya hisobiga o’xshash bo’lsa-da, ba’zi bir o’ziga xos xususiyatlari ham mavjud. Shu sababli banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilishda quyidagi hujjatlar asos qilib olinadi:
1.O’zbekiston Respublikasining «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»gi
Qonuni;
2.O’zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi Qonuni;
3.«Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni;
4.O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining «O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risida»gi 61-sonli yo’riqnoma;
5.O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining boshqa me’yoriy hujjatlari.
Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish qoidalari «O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risida»gi 61-sonli yo’riqnomada batafsil yoritilgan, jumladan, yo’riqnomada buxgalteriya hisobi yuritish qoidalari, buxgalteriya apparatining strukturasi berilgan, bank operatsiyalari hisobini yuritish va ularni nazorat qilish qoidalari ko’rsatilgan, mijozlarga xizmat ko’rsatish hamda hujjatlar aylanishini yo’lga qo’yish usullari to’g’risida ko’rsatmalar berilgan. Bundan tashqari, buxgalteriya hisobotini tuzish hamda xalqaro andozalarga asoslangan boshqa bank operatsiyalarini bajarish hajmlari va tartibi belgilab qo’yilgan. Shuningdek, yo’riqnomada buxgalteriya hisobi vazifalari ko’rsatib berilgan bo’lib, bu vazifalar quyidagilardir:
Hisob-kitoblardagi mablag’lar aylanishini tezlashtirish, mijozlarga tez va puxta xizmat ko’rsatish;
Hisob-kitob, kassa, valyuta, kredit hamda boshqa bank operatsiyalarini to’g’ri bajarish;
Bajarilgan operatsiyalar buxgalteriya hisobi va hiso-botida o’z vaqtida hamda aniq aks ettirilishini ta’minlash;
Bankdan chiqadigan hujjatlarni tegishlicha rasmiylash-tirish va buning natijasida bu hujjat borgan joyda ulardan foydalanishni engillashtirish, shuningdek, boshqa banklarda ana shu hujjatlar bilan operatsiyalar bajarilayotganda hamda ular tomonidan xizmat ko’rsatilayotgan mijozlar hisobvaraqlarining hisobi yuritilayotganda yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan xatolarning, g’ayriqonuniy xatti-harakatlarning oldini olish;
Bankda turgan pul mablag’lari, moddiy boyliklar, shuningdek, qat’iy hisobi yuritiladigan blankalarning kam chiqishi yoki ortiqcha sarflab yuborilishining oldini olish;
Operatsiyalar bajarilayotganda bank mansabdor shaxslari qonunga zid xatti-harakatlar qilgan, boyliklar va hujjatlar yo’qotib qo’yilgan hollarda ular javobgarligini hujjatlar bilan asoslash;
Operatsiyalar bajarilishi, rasmiylashtirilishining qo-nuniyligi va to’g’riligi to’g’risida keyinchalik tekshirish va ma’lumotlar olish imkoniyatini yaratish;
Bankda ish kuni tartibiga qat’iy rioya qilish;
Zamonaviy kompyuter texnikasi vositalaridan keng foy-dalanish asosida bank operatsiyalarini bajarish uchun mehnat va mablag’ sarfini kamaytirish, ular hisobini yuritish, hisobotlar tuzish va hakozo.
Umuman, yo’riqnomada bayon etilgan buxgalteriya ishi va buxgalteriya hisobi yuritishni tashkil etishning tartibi yangi kompyuter texnikasi qo’llaniladigan sharoit asosida belgilangan. Yo’riqnomada va uning ilovalarida berilgan operatsiyalarni bajarish, rasmiylashtirish, hisobga olish va nazorat qilish to’g’risidagi ko’rsatmalar O’zbekiston Respublikasidagi barcha banklar uchun majburiydir.
Yuqorida biz, banklarda buxgalteriya hisobining roli, buxgalteriya hisobi oldida turgan vazifalari, buxgalteriya hisobini olib borishning asoslarini ko’rib chiqdik. Endi buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot ma’lumotlarining ahamiyati haqida qisqacha fikr yuritamiz.
Tijorat banklari, mulkchilikning qaysi shakliga taalluqli bo’lishdan qat’iy nazar, ular tomonidan yuritiladigan buxgalteriya hisobi O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi, Markaziy bank va Moliya Vazirligi tomonidan chiqarilgan yo’riqnoma va ko’rsatmalar talabi darajasida bo’lish kerak.
Ayni paytda, bu yo’riqnomalar o’z vaqtida bank filiallariga etkazilmog’i, shu bilan birga, mahalliy organlar, soliq nazorati organlari bilan muvofiqlashtirilgan bo’lishi lozim. Chunki bank buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalanish doirasi juda kengdir. Xususan, buxgalteriya hisobi va shu asosda tuziladigan bankning moliyaviy hisobotlari, uning ma’lumotlari Davlat tartibga solish organlari (Markaziy bank, Moliya Vazirligi, Davlat Soliq Qo’mitasi) uchun tijorat banklarining moliyaviy ahvoli, pul muomalasining holati, iqtisodiyotdagi naqd pulsiz hisob-kitoblar holatini o’rganish uchun o’ta muhimdir.
Bank egalari uchun, shu bilan birga, uning hissadorlari uchun bu ma’lumotlar bank mablag’larining qanday jalb qilinayotganligi, ulardan qay usulda foydalanilayotganligi, bank aktiv operatsiyalaridan qanday moliyaviy natijalar kutilayotganligini bilish uchun juda muhimdir. Bundan tashqari, buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bank rahbarlari, uning xodimlari, ayni chog’da bank mijozlari uchun ham qiziqarlidir. Chunki bank rahbarlari va barcha xodimlari bankning kunlik aktivlari va majburiyatlarining holati, daromadlari va xarajatlarining strukturasi bilan qiziqsalar, bank mijozlari esa bank likvidligi va uning barqarorlik darajasini bilishni istaydilar. Bank moliyaviy ahvoli yomonlashuvini sezgan mijozlar boshqa barqaror bankka o’z mablag’larini o’tkazib uning xizmatidan foydalanishni afzal ko’radilar.
Demak, bank buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bank haqidagi aniq ma’lumotlarni olish nuqtai nazaridan Markaziy bank, Soliq nazorati qo’mitasi, barcha tijorat banklari va mijozlar uchun juda zarurdir. Bu ma’lumotlar asosida bankning likvidligi, yo’l qo’yayotgan xatari, rezervlari, kredit portfeli holatini belgilash imkoniyati yaratiladi.
2. Banklararo hisob kitob ning elektron to'lov tizimi orqali tashkil yetishi va xisobga olinishi.
"O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki to'g'risida" va "Elektron to'lovlar to'g'risida" gi qonunlarga muvofiq, Markaziy bank Boshqaruvi qarori bilan regulyatorning banklararo to'lov tizimi orqali elektron to'lovlarni amalga oshirish tartibi to'g'risidagi nizomga o'zgartish va qo'shimchalar kiritildi, deb xabar beradi Norma.uz portali.
Xususan, zaxira VII bob bilan to'ldirildi "Banklararo to'lovlarni uzluksiz amalga oshirish xususiyatlari".
Markaziy bank shartnoma asosida Banklararo to'lov tizimining uzluksiz ishlashi uchun texnik, dasturiy ta'minot va operatsion xizmatlarni taqdim etadi.
Tez to'lovlar tizimiga ulanish uchun banklar Markaziy bankning Markaziy axborot markaziga murojaat qilishlari va axborot xavfsizligi talablariga rioya qilishlari shart. Har bir elektron to'lov EDS kaliti bilan himoyalangan.
Tez to'lov tizimi haftaning etti kunida 24/7 onlayn rejimida ishlaydi. To'lov limiti banklarning Markaziy bankdagi vakillik hisobvaraqlaridagi qoldiqqa qarab belgilanadi. Banklar to'lovlarning uzluksizligi uchun hisobvaraqlardagi mablag'larning likvidligini ta'minlashi shart.
Tezkor to'lovlar tizimida kliring sessiyalari belgilangan tartibda o'tkaziladi. Bank mijozlariga ularning to'lov topshiriqlari bo'yicha xizmatlarni 24/7 masofadan turib taqdim etish uchun to'lovlarni to'lash uchun hisobvaraqlarda mablag 'etarli bo'lishi kerak.
To'lov faqat tezkor hisob-kitob tizimining ma'lumotlari bilan tasdiqlangandan so'ng amalga oshiriladi va shu vaqtgacha to'lov topshirig'ining summasi to'lovchining hisobvarag'ida saqlanib qoladi.
Har bir kliring sessiyasi yakunida banklarning sof pozitsiyalari aniqlanadi. Balanslar to'g'risidagi ma'lumotlar Markaziy bank hisob-kitob markaziga bank hisobvaraqlaridagi yakuniy hisob-kitoblarni umumlashtirish uchun yuboriladi.
Markaziy bankning Banklararo to‘lov tizimi mamlakatimizning mustaqillikdan keyingi dastlabki to‘lov tizimi sifatida barcha to‘lov tizimlari ishlashi uchun poydevor hisoblanadi.
Xozirgi kunda Markaziy bankning Banklararo to‘lov tizimida to‘lovlarni amalga oshirish maqsadida 31 ta tijorat banki to‘lov tizimi foydalanuvchilari sifatida ulangan.
Mazkur to‘lov tizimida to‘lovlar real vaqt rejimida yalpi hisob-kitob tamoyili asosida, ya’ni to‘lov hujjati kelib tushgan vaqtdan boshlab bir necha soniyalar ichida to‘lov amalga oshiriladi hamda natijasi haqida tashabbuskor va benefitsiarga xabar yuboriladi.
Banklararo to‘lov tizimining qoidalari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanadi.
Markaziy bankning banklararo to‘lov tizimi qo‘yidagi normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq tartibga solinadi:
O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonuni (11.11.2019 y., O‘RQ-582);
O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni (05.11.2019 y., O‘RQ-580);
O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi Qonuni (01.11.2019 y., № O‘RQ-578);
“Markaziy bankning banklararo to‘lov tizimi orqali elektron to‘lovlarni amalga oshirish tartibi to‘g‘risida”gi Nizom (14.02.2006 y., № 1545);
“O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risida”gi Nizom (13.04.2020 y., № 3229).
Markaziy bankning Axborotlashtirish Bosh markazi va Markaziy bankning Hisob-kitoblar markazi banklararo to‘lov tizimining ishtirokchilari hisoblanadi. Banklararo to‘lov tizimining foydalanuvchilari Markaziy bankning Hisob-kitoblar markazida vakillik hisobvarag‘iga ega bo‘lgan banklar va moliyaviy institutlar hisoblanadi.
Markaziy bankning Hisob-kitoblar markazi (MB HKM) — uning vazifasiga tijorat banklarining Bosh ofislariga (banklar) vakillik hisobvaraqlarini ochish va xizmat ko‘rsatish hamda ular o‘rtasida elektron to‘lovlarning uzluksizligini ta’minlash kiradi.
Markaziy bankning Axborotlashtirish Bosh markazi (ABM) — amaldagi qonunchilik hamda ABM va banklar o‘rtasidagi shartnomalarga muvofiq banklararo to‘lov tizimining texnik, dasturiy va ekspluatatsion xizmatlarini ta’minlaydigan markaz.
Banklararo to‘lov tizimining ishtirokchilari va foydalanuvchilarining huquq va majburiyatlari banklarning vakillik hisobvaraqlarini ochish va xizmat ko‘rsatish uchun foydalanuvchi banklarning MB HKM bilan, banklararo to‘lov tizimi orqali elektron to‘lovlar o‘tkazish uchun esa — ABM bilan tuzilgan ikki tomonlama shartnoma asosida tartibga solinadi.
To‘lovlar banklardan faqatgina vakillik hisobvaraqlaridagi mablag‘lar qoldig‘i doirasida amalga oshiriladi, agarda MB HKM va bank o‘rtasidagi shartnomada boshqa holat kelishilmagan bo‘lsa.
Soat 9-00 dan 17-00 gacha — banklararo hisob-kitoblar bo‘yicha elektron to‘lov hujjatlar (ETH)ni uzatish - qabul qilish - nazorat qilish vaqti. Banklar mazkur davrning har qanday vaqtida MB HKMga ETHlarni uzatishlari mumkin;
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kreditni boshqarish xususiyat (parametr)laridan kelib chiqqan holda, banklararo ETHlarining o‘tkazish vaqtini to‘lov tizimi masalalarini nazorat qiluvchi rais o‘rinbosarining yozma farmoyishiga asosan uzaytirishi mumkin. Bu haqda tizim qatnashchilari va foydalanuvchilari ETHga ishlov berish vaqtining tugashiga bir soat qolguniga qadar kechiktirilmasdan xabardor qilinadi.
Asosiy vositalarni kirim qilish hisobi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar moliya-xo‘jalik faoliyatini amalga oshiyshda asosiy vositalarning urni nixryatda kattadir. Asosiy vositalar korxonaning ishlab chiqarish jarayonida juda katta rol uynaydi, chunki ular barcha korxona tayanadigan va korxonaning ishlab chiqarish kuvvatini badolash mezoni bo‘lgan ishlab-chiqarish texnika bazasini tashkil etadi.
«Asosiy vositalar» nomli 5-son BHMSning 7-bandiga asosan, asosiy vositalar ueoq davom etadigan vaqt mobaynida (bir yildan ortik vaqt davomida) moddiy ishlab « chiqarish sohasida xam, noishlab chiq;arish sohasida xo‘am amal qiladigan, shuningdek ijaraga bsrish uchun foydalaniladigan moddiy aktivlardir.
Korxonalar da asosiy vositalarni hisobga olish quyidagilarni ta’minlashi lozim: asosiy vositalarning harakati bilan bog‘liq muomalalarni hujjatlarda o‘z vaqtida .hamda to‘g‘ri rasmiylashtirish;
asosiy vositalarning olinishi, joyi o‘zgartirilishini to‘g‘ri va o‘z vaqtida aks
ettirish;
asosiy vositalarni boshqa aktivlardan ajratilgan holda guruhlarga bulib, ularni
hisobga olishni tashkil qilish;
asosiy vositalarni joriy hisobda hamda buxgalteriya balansida tegishli
andozalarga va me’yoriy xxujjatlarga asosan to‘g‘ri va o‘z vaqtida baholash;
ularni sotib olinganidan keyin hisobdan chiqarilishiga kadar turgan joyi
(foydalanish joyi) bo‘yicha mavjudligi va saqlanishini, ayrim xollarda ularning
saqlanishi uchun ma’sul bo‘lgan shaxslar bo‘yicha nazorat qilish;
asosiy vositalarning eskirishini to‘g‘ri va o‘z vaqtida hisoblab chiqish hamda uni
hisobda to‘g‘ri aks ettirish;
ta’mirlash bo‘yicha xarajatlarni aniqlash va bu maksadlar uchun ajratilgan
mablag‘larning okilona ishlatilishini nazorat qilish;
eskirgan, xo‘jalik uchun oshikcha bo‘lgan asosiy vositalarni o‘z vaqtida hisobdan chiqarishni ta’minlash
|
