Bazar infrastrukturasi
Infrastruktura (lot. infra — tómen, tiykar, structura — dúzılıw, óz-ara jaylasıw ), milliy xojalıq islep shıǵarıw tarmaqları hám sotsial sferaning ulıwma sharayatın támiyinlew ushın xızmet etetuǵın tarawlar kompleksin ańlatadı.
Bazar infrastrukturasi: milliy xojalıq infrastrukturasining zárúrli bólegi bolıp, ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye. Bazar infrastrukturasi hár túrli bazar sub'ektleri ortasında ayırbaslaw munasábetlerin normal ámelge asırılıwın támiyinleydi.
Bazar infrastrukturasi da quramalı dúzilisge iye. Ayırım tarawdıń, struktura, mákemeler, shólkem hám xızmetler tek ǵana bólek túrdegi bazarlarda ayırbaslawdı normal bolıwın támiyinlewge xızmet qilsa (mısalı, tavar birjaları, sawda úyleri, auktsion sıyaqlılar tovarlar bazarı ushın miynet birjaları miynet bazarı, fond birjaları qımbat bahalı qaǵazlar bazarına ), basqaları barlıq bazarlar túrine (mısalı, reklama hám basqalar ) xızmet etedi.
Úshinshi túrdegileri islep shıǵarıw, sotsial hám awıl xojalıǵı infrastrukturasiga da tiyisli. Bularǵa ulıwma tárzde xızmet etiwshi sektorlar (jol, transport, energetika, suw támiynatı, baylanıs sisteması hám basqalar ) kiredi.
Bazar infrastrukturasi — insan aqıl -ziyrekligi menen sınap kóriwler hám aljasıqlar usılı arqalı dúnyaǵa keltirilgen, turaqlı rawajlanıp baratuǵın hám óziniń quramalılıǵı menen ilimpazlar, mámleket ǵayratkerleri hám hámeldarlar, isbilermenler hám barlıq puqaralardıń ayrıqsha itibarına mútáj bolatuǵın úlken sistemadirki, ol insan ónim hám xızmetler qarıydarsı retinde dus keletuǵın derlik barlıq tarawlardı óz ishine aladı. Hár birewimiz qarıydarlar retinde bul tarawlardı jaqsılanıwınan manfaaatdormiz.
Bazar infrastrukturasi tovarlar hám xızmetler háreketin tártipke salıwda qatnasadı.
Bazar infrastrukturasi túrli strukturalar arqalı adamlardıń waqtın tejeydi. Bazar ekonomikasında «vaqt-pul» boladıki, ózi shuǵıllanıp waqtın ketkazmaslik ushın jalǵız tártipte kórsetiletuǵın xızmetten paydalanıwdı ábzal biladilar.
Infrastrukturaning maqseti — tólewge uqıplı talap etilgen sharayatlarda óz-ara qaptal beriwler tiykarında sawda-satıq qatnasıwshıları paydasın kúsheytiwden ibarat.
Infrastruktura «hazrati joqarılari» — talapǵa boysunadı, oǵan hár tárepleme sáykes bolıwǵa ıntıladı.
Tutınıw zárúriyatınıń shekleniwi infrastruktura buwınların bazar qaǵıydalarına qaray «raqsga túsiwga» májbúr etedi, básekin kúshaytadı, oǵan materiallıq tús baǵıshlaydı.
Infrastruktura qanshellilik rawajlanǵan bolsa, bazar oyını qaǵıydaların buzıw qıyınlaw bóle baradı.
Álbette, infrastruktura strukturaları túrli xızmetler kórsetkeni ushın ǵárejetlerdi orawı, payda alıw, salıqlar tólewi kerek. Bul sózsiz tovarlar hám xızmetler baxasın artıwına sebep boladı. Lekin óz maqsetlerine erisiw ushın :
— óz islep shıǵarıw ǵárejetlerin kemeytirip baradı ;
— bazar daǵı jaǵdaydan kelip shıǵıp, óndiriske bazar talabın etkazish arqalı islep shıǵarıw qaǵıydaların ámeldegi tártipke solinishi támiyinlenedi;
— tovarlardı bazar baxasın belgileydi, sol maqsette birja mexanizminen paydalanıladı ;
— tovarlar hám xızmetler bazarında marketing tiykarında buyırtpashı rolin atqarıp, barlıq qarıydarlar atınan jumıs alıp barıladı.
Infrastrukturaning tiykarǵı wazıypaları tómendegilerden ibarat :
1. Awıl xojalıǵı ónimleri boyınsha : qabıllaw, juwıp -tazalaw, keptiriw, saralaw, ajıratıw, qabarǵan jerlew, oraw, paketlew, konteynerlash, saqlaw, toplaw, sovitish hám qarıydarlarǵa bir ırǵaqta jetkizip beriw.
2. Sanaat ónimi boyınsha : qabıllaw, oraw, paketlew, saqlaw, talapǵa qaray tutınıw ushın jetkizip beriw.
3. Barlıq túrdegi ónimler boyınsha kótere qarıydarlarǵa jetkizip beriw ushın tovarlardı toplaw hám kerisinshe, úlken gruppa daǵı tavardı usaqlap satıw qarıydarlarǵa talapǵa qaray jetkizip beriw ushın kishi gruppalarǵa bolıw.
4. Awıl xojalıǵı ónimleri etiwtiruvchilar hám awıl xojalıq sheki onimsin qayta isleytuǵınlardıń avans alıwların támiyinleytuǵın f'yuchers hám forvard jupkerlesiwleri tiykarında ónim islep shıǵarıwdı kóbeytiw.
5. Ulıwma mámleketlik hám regional kólemde jumısshı kúshine talap hám usınıstı úyreniw hám jumısshı kúshin qayta tayarlaw, jumıssızlıq pensiyaların beriw.
6. Isbilermenlerdi oqıtıw, jumıssızlardı, jeke biznes shárt-xatların dizimge alıw.
7. Isbilermenlik iskerligin kreditlash.
8. Isbilermenlik — táwekelchilikni (xaterdi) qamsızlandırıwlaw.
9. Tavar tasıwdı támiyinlew.
10. Isbilermenler mápin huqıqıy qorǵaw.
11. Isbilermenler mútajligine konsalting, injiniring, auditor, joybar -smeta hám basqa
xızmetlerdi kórsetiw hám basqalar.
Infrastruktura quramına : usaqlap satıw hám kótere sawdanı támiyinleytuǵın sawda shaqapshaları, auktsion, kommerciya dúkanları, dıyxan bazarları, kommerciya -dáldalshı orayları, sawda -sanaat palatalari, sawda úyleri, yarmarka pavilonlari kórgezbeleri, tavar birjaları hám basqalar kiredi.
Bunnan tısqarı, mámleket shólkemleri: mámleket salıq inspektsiyalari, mámleket kontrakt sisteması antimonopol komiteti, bahalardı qadaǵalaw etiwshi inspektsiya, mámleket qamsızlandırıw xızmeti hám basqalar kiredi.
Finans bazarı infrastrukturasi quramına bank sisteması, atap aytqanda : kommerciya bankleri, valyuta, fond birjaları, brokerlik, qamsızlandırıw, xolding kompaniyaları basqa túrdegi finans-kredit, xizmet kórsetiw, auditor firmaları kiredi.
Miynet bazarı infrastrukturasi miynet birjaları, jumısshı kúshi bánt bolıwlıq xızmeti, jumısshı kúshi migratsiyasi menen shuǵıllanatuǵın shólkem hám basqalardı óz ishine aladı. Mámleket tárepinen kadrlardı tayarlaw oraylarına bántlik, pensiya, qayırqomlıq -shápáát, isbilermenlerdi qo'llovchi fondlar hám basqalar kiredi.
Bunnan tısqarı, transport xızmeti, bazalar sisteması, yuridikalıq xızmet, informaciya hám reklama menen támiyinleytuǵın mákemeler kiredi.
Bazar infrastrukturasida birjalar hám yarmarkalar bólek orın tutadı.
Bazar hám xızmetler bazarınıń rawajlanıwda tavar birjaları hám yarmarkalarınıń roli úlken.
Finans bazarında bolsa fond birjalarınıń roli kútá úlken.
Tavar, sheki onim birjaları málim sheńberde kótere sawda-satıq jumısların ótkeriwshi kommerciya kárxanaları bolıp tabıladı. Birja sawdasın ápiwayı sawdadan ayırmashılıǵı bar.
Ápiwayı sawda-satıqta tavardıń naq bolıwı, qarıydar onı kózi menen kóriwi, qolı menen ustap kóriwi, sapası haqqında shaxsan qánaat payda etiwi júz beredi. Bul erda qarıydar hám satıwshı júzbe-júz turadı.
Birjada jaǵday basqasha : operatsiyalarda tavar iyesi hám qarıydardıń ózi qatnasıwı shárt emes. Olar atınan jumıstı arnawlı shaxs -lar — brokerler júrgiziwedi. Birjada sawda-satıq naq turǵan tovarlar menen etińmeydi. Tavar birjadan ap-alıs aralıqta, basqa mámlekette turǵan bolıwı múmkin. Sol tavardan úlgi jáne onıń sapa sertifikatı bolsa etarli.
Daslep, birjalar bazarlar tiykarında payda bolǵan, lekin evolyutsion process nátiyjesinde olar sonshalıq ózgerdiki, házirgi zaman birjasında tovarlar aldı -sotdisi birinshi dárejeli rol oynamay qaldı.
Birjalar ushın :
a) keleshekte tovarlar baxasın anıqlaw, hám de baxa áshkaralıǵın támiyinlew;
b) plandaǵı real talap hám usınıstı anıqlaw, maslastırıw ;
v) baxalar kotirovkasini anıqlaw ;
g) bahalar ózgeriwin (shayqalıwın ) qamsızlandırıw qılıw tiykarǵı orınǵa shıqtı.
Birja sawdasınıń ob'ekti bolıp, tiykarınan jalpı islep shiǵarılatuǵın bir túrdegi hám óz-ara almasinadigan sheki onim tovarları yarım tayın ónimler esaplanadı. Ádetde, olar tómendegi gruppalarǵa bólinedi: dán, azıq-túlik, sanaat sheki onimsi, reńli hám qımbat bahalı metallar.
Birjada eń úlken orın egallovchi tovarlardan biri kofe esaplanadı.
Tovarlar birjası sawda-satıq operatsiyaların tikkeley predmeti bolıp, arnawlı kontrakt esaplanadı. Bunday kontraktlar óz gezeginde asıǵıslıq menen pitim dúziw imkaniyatın beredi. Bul kontraktda tek tovarlardıń bahası jáne onı jetkizip beriw waqıtı kelisilinedi, tek. Birjanı prezident hám keńes basqaradi. Tavar birjası tabısı birja muomilasi qatnasıwshıları tóliytuǵın xızmet haqqından dúziledi. Tovarlar birjasında buyımlar naq bolıwı shárt emes.
Birja sawdasında shólkemlesken baxalar birja kotirovkalari dep ataladı. Olar hár kúni daǵaza etilip barıladı.
Shólkemlestiriw principi boyınsha TB eki qıylı boladı. Ashıq hám de jabıq birjalar :
Ashıq birjada birja aǵzaları menen bir qatarda basqa bilgir, kommerciya menen shuǵıllanatuǵın, qáleytuǵınlar qatnasıwı múmkin.
Jabıq birjada — tek birjanıń aǵzaları bolǵanlarǵana qatnasadı, sawda pitimi dúziledi.
Birja aǵzaları onı shólkemlestiriw ushın naq pul qoyıwadı, yaǵnıy birja aktsioner jámiyeti sıyaqlı dúziledi. Onıń ustavi tiykarında jumıs júritiledi.
Aktsionerlik jámiyetinen birja korporatsiyasining ayırmashılıǵı, ol jaǵdayda birja sertifikatı dividend alıw huqıqın emes, sol birjada pitim dúziw imkaniyatın beredi, tek.
Birja pitimleriniń 2 túri ámeldegi: real tavar hám f'yuchers pitimleri.
Real tovarlar pitiminde tovarlar birjaǵa keltirilgen bolsa yamasa olar tayın halda bolsa, ámeldegi tovarlar boyınsha kontrakt dúzilgennen keyin 14 kún ishinde tovarlar satıp alıwshılarǵa
etkazilishi shárt.
F'yuchers pitimi tovarlardı kelesinde jetkizip beriwdi názerde tutatuǵın sawda. Dúzilgen shártnamada kórsetilgen baxa menen tavar qarıydarǵa jetkizip berilip atırǵan waqıtta baxası parıq etiwi múmkin. Onı qaysı tárepke parıq etiwine qaray broker yamasa qarıydar payda kóriwi múmkin. Tovarlar qarıydarǵa 6 aydan 14 ayǵasha bolǵan múddette etkazilishi múmkin.
Birjalar arnawlı jáne onıversal bolıwı múmkin. Amsterdam universal birjası, Liverpul, London arnawlı birjaları. Arnawlı birjalarda ayırım yamasa bir gruppa tovarlarǵa talap hám usınıs pútkil
bir mámleket sheńberi yamasa dúnya kóleminde toplandı. Altın sawdası boyınsha hesh qanday birja London birjasına teńlesa almaydı.
Birjanıń taǵı bir belgisi — onıń joqarı dárejede islengen hám uyushgan bolıwı bolıp tabıladı. Bul erda tártipsiz, soqır-ko'rona sawda-satıq bolmaydı.
Tovarlar bazarında birjadan tısqarı, yarmarkalar da zárúrli orın tutadı.
Yarmarka sózi nemischa sóz bolıp, jıllıq bazar degen mánisti ańlatadı. Yarmarkalar orta ásirlerde o'arbiy Evropa (Jeneva, Lion, Leyptsig, Antverpen yarmarkaları hám basqalar ) ekonomikalıq turmısında zárúrli rol oynaǵan.
Kapitalizm rawajlanıwı menen yarmarkalardıń xarakteri ózgeredi, ol ámeldegi tovarlardıń iri muǵdarı alıp kelinetuǵın oraydan úlgiler hám standartlar satılatuǵın yarmarkaǵa, kórgezbege aylanadı.
Xarakteri hám mazmunına kóre, yarmarkalar universal, kóp tarmaqlı, qánigelesken boladı. Qatnasuvshılar quramına kóre, jáhán, regional, xalıq aralıq, milliy, jergilikli yarmarkalar bar.
Xalıq aralıq yarmarkalar iskerligin koordinatsiyalaw maqsetinde 1925 jılı Parijda xalıq aralıq yarmarkalar birlespesi dúzildi. Xalıq aralıq hám milliy yarmarkalar sanı jıl sayin artıp barayotir.
Xalıq aralıq yarmarkalar jáhán sawdasınıń rawajlanıwına, túrli mámleketler ortasında ekonomikalıq baylanıslardı bekkemlewge, islep shıǵarıw rawajlanıwına múmkinshilik jaratadı.
Rossiyada yarmarkalardıń payda bolıwı 13- ásir ortalarına tuwrı keledi. Burınǵı
Birlespede 1922 jıldan baslap yarmarkalar payda bolǵan.
Ózbekstanda birinshi milliy yarmarka (xalıq tutınıw tovarları kótere sawdası boyınsha )
1995 jılda dúzildi. Házirgi waqıtta tez-tez milliy hár túrli yarmarkalar, kórgezbeler ótkerilip turılibdi.
Bazar ekonomikasına o'tilar eken, respublikamızda da házirgi waqıtta bazar infratuzilmasini jáhán talapları dárejesinde forma -lantirishga háreket islenbekte. Sebebi, keń tarmaqlı bazar infratuzilmasi — fond hám kótere bazarlar, birjalar, kredit hám finans mákemeleri, lizing hám konsalting kompaniyaları, isbilermenlerge xizmet etiwi kerek bolǵan basqa strukturalar shın mániste qáliplestirilmes eken, olar tolıq kúsh menen islemes eken, biz ekonomikamızdı ashıq, erkin, eń áhmiyetlisi, nátiyjeli, qısqa etip aytqanda haqıyqıy bazar ekonomikasına aylantıra almaymız.
Onıń ushın birinshi náwbette bazar infratuzilmasining huqıqıy tiykarları jaratılıp atır.
1992 jıl iyun ayında Ózbekstan Respublikası Joqarı Keńesi «Birjalar hám birja iskerligi tuwrısında»gi Nızamın qabılladı. Bul nızam menen birja hám birja iskerligi tuwrısındaǵı tiykarǵı qaǵıydalar belgilendi.
Ózbekstandaǵı kótere hám birja sawdası respublika aktsiyadorlik awqamı «O'zulgurjibirja sawda» (1994) dúzildi. Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesi 1995 jıldıń 9 fevralında «1995 jılda birinshi náwbette zárúr bolatuǵın tovarlar menen tutınıw bazarın toltırıwdıń qosımsha ilajları tuwrısında»gi 42-sanlı sheshimi tiykarında barlıq wálayat orayları hám Qaraqalpaqstan Respublikasında Ózbekstan tavar -sheki onim birjasınıń bólimleri ashıldı.
«Qımbatlı qaǵazlar hám fond birjası tuwrısında», «Qımbatlı qaǵazlar bazarınıń iskerlik kórsetiw mexanizmi tuwrısında», «Aktsiyadorlik jámiyetleri hám aktsiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında» hám basqa nızamlar qabıllandıki, olarǵa mu-vofiq túrde infratuzilmaning zárúr sistemaları qáliplestirildi.
1996 jıl 18 iyunda 220 - sanlı sheshimi menen «Jekelestirilgen investitsiya fondlari tuwrısındaǵı qaǵıyda» tastıyıqlandi. Jekelestirilgen investitsiya fondlari (XIF) xalıqtıń keń qatlamın jekelestiriw procesine qosıw maqsetinde tuzildi.
1993 jıl «Qamsızlandırıw tuwrısında» nızam qabıl etilgennen soń, «Ózbekinvest» milliy qamsızlandırıw kompaniyası «Jardem» agentligi, keyinirek «O'zagrosug'urta», 1996 jıl mayida qımbatlı qaǵazlar bazarı urıs qatnasıwshısılarına máslahát — auditorlik hám informaciya xızmeti kórsetiw ushın arnawlı agentlik «Konsauditinform» dúzildi. «vaqt» milliy depozitariysi (1994, 8 iyun ) qımbat bahalı qaǵazlardı esapqa alıw, saqlaw hám háreketin basqarıw wazıypasın orınlap atır.
Respublika bankler iskerligi «Bankler hám bank iskerligi to'g'-risida» nızamı tiykarında ámelge asıriladı.
Házirgi waqıtta Oraylıq bank respublikanıń bas banki hi-soblanadi. Onıń wálayat hám Tashkent qalasında basqarmaları bar. Ózbekstan aymaǵında 30 dan artıq úlesdorlik-kommerciya bankleri iskerlik kórsetip atır.
Bazar infratuzilmasining qáliplesiwi óz gezeginde jergilikli bazardıń qáliplesiwin ańlatadı.
Juwmaq
*Bazar degende tavar hám xızmetlerdi ayırbaslaw, aldı -sotdi qılıw baylanısları, satıwshı hám qarıydar biri-biri menen aldı -sodi etetuǵın jay, jáne onıń ozaldan qáliplesip kelgen nızamqoidalari túsiniledi. Ekonomika teoriyası onı teoriyalıq tárepten áyne ayırbaslaw munasábetleri tárepinen úyrenedi.
*Bazar ekonomikası orayında bazar turadı. Bazar úy xojalıǵı hám firma kárxanalar ortasında resurslar, tavar, xızmetler hám pul aǵımı háreketin támiyinleydi. Bazardıń mazmunı, áhmiyeti ol atqaratuǵın funktsiya hám wazıypalarda jáne de tolıqlaw sawlelenedi. Bazar ushın onıń kólemi zárúrli áhmiyetke iye. Ol tavar oborotı kólemi menen anıqlanadı. Bazardı izertlewde onıń dúzilisin úyreniw zárúrli áhmiyetke iye. Bazardıń dúzilisi quramalı, oǵan túrli
tárepten yondashash múmkin. Bazardı úyreniwden qoyǵan maqsetimizge kóre onıń dúzilisin úyreniwge qaysı tárepten yondashiishni belgileymiz.
*Bazar baylanısların ornatıwda bazar infratuzilmasi, onıń institutları qatnasadı. Olar járdeminde bazar óz funktsiyaların atqaradı. Mámleketimiz bazar ekonomikasına qoralı qoylar eken, bazar óz funktsiyaların tolıqqonli orınlawı ushın zárúr bolǵan bazar infratuzilmasini qáliplestiriwge, onı jáhán talalari dárejesine etkazishga bólek itibar berilip atır.
Másele, shınıǵıwlar
1. Bazardıń payda bolıwı shárt-shárayatlarına tómendegilerdi kórsetiw múmkin:
a) social miynet bólistiriwi
b) pulning payda bolıwı
v) jeke menshikke tiykarlanǵan tavar óndiriwshilerdi ekonomikalıq tárepten
bóleklashuvi
g) oraylasqan mámlekettiń payda bolıwı
d) ayırbaslawdıń payda bolıwı
e) xojalıqlarda jaratılǵan artıqsha ónimdi satıw zárúriyatı Sizdińshe tuwrı juwap
qanday bolıwı kerek?
2. wálayat aymaǵında eki bazar ámeldegi bolıp, hár ekewiniń maydanı 5 ke ni tashkil
etedi.
Birinde 1000 ta sawda ornı bolıp, 500 tasi kúnine ortasha 10 donadan ortasha baxası 12
mıń sumlıq buyım sotadi. 300 tasi 30 mıń sumnan 5 donadan buyım sotsa, 100 tasi 5 mıń
sumnan 20 donadan qalǵan 100 tasi ortasha 50 mıń sumlıqtan aldı -sotti etedi.
Ekinshi bazarda bolsa 900 dane sawda ornı bar bolıp, sawda qatarlarılar ortasındaǵı koridor birinshi
bazarǵa salıstırǵanda keńlew qoldrilgan. 400 dane sawda ornınan kúnine ortasha 11 mıń sumnan 15
donadan tavar satıladı. 300 tasi bolsa 20 mıń sumnan 10 donadan, 100 tasi 4 mıń sumnan 20
donadan qalǵan 100 tasi ortasha 55 mıń sumlıq aldı -sotti etedi. Qaysı bazar kólemi úlken
anıqlań? Bazar kólemine sawda ornı, tavar muǵdarınan tısqarı taǵı qanday faktorlar tásir
etedi kórsetiń?
3. Tómendegilerdi dıqqat menen oqiń. Olardan qaysı birin qaysı bazar ekonomikası
sub'ektine: úy xojalıǵı, firma (kárxana ), finanslıq institut, mámleket quramına kiritiledi.
a) fizikalıq shaxstıń jeke tutınıwı ushın jumsawǵa mólsherlengen banktegi ámeldegi
nomeri;
b) aktsiya iyesi;
v) fermer xojalıǵı ;
d) metallar birjası ;
e) Finans institutı professor oqıtıwshıları ;
yamasa ) Joldasevlar shańaraǵı byudjeti;
j) kárxananıń banktegi ámeldegi scheti;
z) er kireyshisi;
i) jumıs qıdırıp atırǵan institut pitkeriwshisi;
y) fond birjası ;
k) «Paxta bank» aktsionerlik kommerciya banki.
4. Tómendegi sanap ótilgenlerden qay-qaysısı bazar, qaysı birleri nobozor baylanıs xızmetlerdi
ańlatadı?
a) gazetaga reklama beriw;
b) úy sharayatında awqat tayarlaw mámleket tárepinen;
v) jumıssızlıq pensiyası belgilew;
g) mámlekettiń áskeriy texnika satıp alıwı ;
d) óz mútájligi ushın tóbeorqada kartoshka, palız eginleriler etiwtiriw;
e) dıyxan bazarı ;
|
