Dasturiy ta’minot arxitekturasini loyihalashga kirish

1. Dasturiy ta’minot arxitekturasini loyihalashga kirish.

   
   

Dasturiy ta'minot arxitekturasini loyihalashga kirish uchun quyidagi qadamalar tavsiya etiladi:

1. Maqsadlarni aniqlang: Bir loyiha yaratishdan oldin, dasturni qanday qilib ishlatishni va nima uchun ishlatishni aniqlab chiqing. Maqsadlarni belgilash, to'g'ri arxitekturani tanlashda juda muhimdir.

   
   

2. Tizimning funksional talablari: Dasturda qanday funktsiyalar yoki modullar bo'lishi kerakligini belgilang. Boshqalar bilan muloqot qilish, tizimning qanday boshqa dasturlar bilan integratsiyaga ega bo'lishi kerakligini ham o'ylab ko'ring.

   
   

3. Arxitekturani tanlang: Bu qism esa dastur tuzish jarayonining muhim qismidir. Bir nechta arxitektura modeli mavjud, masalan, monolitik, mikro-servislar, klient-server va boshqalar. Kerakli funktsiyalarni o'rganib, maqsadlaringizga mos keladigan arxitektura modelini tanlang.

   
   

4. Komponentlarni belgilang: Dasturda kerak bo'lgan komponentlarni, masalan, dastur tili, ma'lumotlar saqlash, interfeyslar, biznes loyihalarini belgilang. Bu komponentlarni tizimga integratsiya qilish va ulardan foydalanishning yo'llarini ko'rsating.

   
   

5. Arxitekturani tavsiflang: Arxitekturani tavsiflang va uning bo'limlari, aloqalar va boshqa xususiyatlarni qo'llab-quvvatlang. Shuningdek, komponentlar o'rtasidagi interfeyslar va ulardan foydalanish qoidalarini ham belgilang.

   
   

6. Prototip yarating: Prototip yaratish, arxitekturani amalga oshirishning eng yaxshi yo'llaridan biridir. Prototip, loyihani amalga oshirish jarayonida muammolar va kamchiliklarni aniqlashga va ularni hal qilishga yordam beradi.

   
   

7. Arxitekturani tekshiring: Arxitekturani loyihalashdan so'ng, uni qarang va tekshiring. Uni nima qadar to'g'ri amalga oshirishingiz va maqsadlaringizga mos kelishi haqida qaror qiling.

   
   

Bu qadamlar, dasturiy ta'minot arxitekturasini loyihalash jarayonini boshlashingiz uchun asosiy yo'nalishlardir. Uni o'rganishda va amalga oshirishda tavsiya etilgan.

UML (Unified Modeling Language) 2.0, dastur va sistemlar loyihalash jarayonida ishlatiladigan standart bir modelleme tilidir. UML, yaratish, tahlil qilish, loyihalash va tizimni tavsiflash, ijro etish, integrlash va boshqalar kabi bir nechta tizim va dasturlash faoliyatlarida qo'llaniladi.

1. Tashkilot: Tashkilot yoki kompaniyaning umumiy strukturasini tasvirlayadi. Bunda tashkilot ichidagi bo'limlar, xodimlar, o'tkazmalar va ularga o'z xususiyatlari ko'rsatiladi.

   
   

2. Protsesslar: Tashkilotning faoliyat jarayonini tavsiflash uchun protsesslar ishlatiladi. Bu jarayonlarning boshqarish, amalga oshirish, ma'lumotlar almashinuvi, aloqalar va boshqalar kabi asosiy protsesslarni o'z ichiga oladi.

   
   

3. Ustunliklar: Ustunliklar, tizimning amalga oshirishi uchun muhim vaqtlar, resurslar va kerakli sharoitlarni belgilaydi. Ustunliklar, dastur yoki tizimning boshqa qismlari bilan bog'liqlikni ko'rsatishi mumkin.

   
   

4. Tizim komponentlari: Tizimning komponentlari, tarkibiy bo'limlar va ulardan tashkil topgan tarkibiy elementlarni tasvirlayadi. Bunda komponentlarning asosiy xususiyatlari, aloqalar va qo'llanishlari ko'rsatiladi.

   
   

5. Aloqalar: Aloqalar, tizim komponentlari va ulardan tashkil topgan elementlar o'rtasidagi bog'lanishni ifodalaydi. Bunda aloqalar turi, tarzi va xususiyatlari belgilanadi.

   
   

6. Use Case'lar: Use Case'lar, tizimning funktsional talablari va foydalanuvchilar tomonidan amalga oshiriladigan boshqa voqealar va holatlarni tasvirlayadi. Use Case'lar, tizimning o'ziga xos funktsiyalarini o'z ichiga oladi.

   
   

UML 2.0 natatsiya tahlili, dastur va tizimlar

3. Statik modellashtirish

   
   

Statik modellashtirish, dastur, tizim yoki obyektlar to'g'risida umumiy strukturani tasvirlash uchun ishlatiladigan bir modellashtirish shaklidir. Bu modellashtirishda obyektlarning strukturasi, ulardan tashkil topgan komponentlar, aloqalar va o'zaro bog'lanishlari ko'rsatiladi.

1. Sinflar: Sinflar, dastur yoki tizimdagi obyektlarning umumiy tavsifi bo'lib, ularda tarkibiy attributlar (xususiyatlar) va metodlar (harakatlar) tasvirlanadi. Sinflar orqali obyektlarning strukturasi va ularning o'zaro munosabatlari ifodalangan.

   
   

2. Interfeyslar: Interfeyslar, sinflardan yoki boshqa interfeyslardan asoslangan tavsiflar bo'lib, bir nechta sinfda keng qo'llaniluvchi funktsiyalar va metoddan iborat. Interfeyslar orqali sinflar orasidagi aloqalar va bir-biriga bog'liqlikni ta'minlash mumkin.

   
   

3. Paketlar: Paketlar, o'z ichiga bir yoki bir nechta obyektlarni yig'ib olish uchun ishlatiladi. Bu, tarkibiy bo'limlarni, modullarni yoki dasturlarni guruhlashga imkon beradi. Paketlar tizimdagi kodning tashqi organizatsiyasini ko'rsatadi.

   
   

4. Obyektlar: Statik modellashtirishda obyektlar individual dastur elementlarini ifodalaydi. Bu obyektlar sinflar, interfeyslar yoki tizimdagi boshqa komponentlar bilan bog'liq bo'lishi mumkin.

   
   

5. Aloqalar: Aloqalar, sinflar, obyektlar yoki tizimdagi boshqa elementlar o'rtasidagi bog'lanishlarni tasvirlayadi. Misol uchun, aggregatsiya, kompozitsiya, yurish, talab, ishlatish, umumiylik va boshqalar.

   
   

Statik modellashtirish dastur yoki tizimning umumiy strukturini tushunishda va tartibga solishda yordam beradi. UML yoki boshqa modellashtirish vositalari orqali statik modellashtirishning bir nechta diagrammalari yaratilishi mumkin, masalan, sinf diagrammalari, paket diagrammalari, obyekt diagrammalari va aloqalar diagrammalari.

1. Markazlashgan ma’lumotlar arxitekturasi

   
   

Markazlashgan ma'lumotlar arxitekturasi, bir tizim yoki dasturda ma'lumotlarni saqlash, qayta ishlash va boshqarishning boshqa tarkibiy qismlaridan ajralib turadi. Bu arxitektura, ma'lumotlar bazasi, ma'lumotni saqlash protokollari, ma'lumotlar bilan ishlash interfeyslari va boshqalar kabi komponentlarni o'z ichiga oladi.

1. Ma'lumotlar bazasi (Database): Bu komponent tizim yoki dasturda ma'lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi. Ma'lumotlar bazasi, ma'lumotlar to'plamini tashkil etadi va ma'lumotlarga qo'llanish, saqlash, yangilash va o'qish imkonini beradi.

   
   

2. Ma'lumot saqlash protokollari (Data Storage Protocols): Ma'lumotlar bazasiga ma'lumotlar yozish va o'qish uchun ishlatiladigan protokollardir. Bu protokollar, ma'lumotlarni berkitish, izlash, qaytarish va boshqalar kabi operatsiyalarni amalga oshirish uchun foydalaniladi.

   
   

3. Ma'lumotlar bilan ishlash interfeyslari (Data Access Interfaces): Bu interfeyslar, tizimdagi boshqa komponentlar uchun ma'lumotlarga kirish va ma'lumotlarni qaytarishni ta'minlaydi. Odatda, ma'lumotlar bilan ishlash interfeyslari CRUD (Create, Read, Update, Delete) operatsiyalarini bajarish imkonini beradi.

   
   

4. Ma'lumotlar boshqaruv tizimi (Data Management System): Bu komponent ma'lumotlar bazasini boshqarish, ma'lumotlarni indekslash, ma'lumotlar to'plamini tashqi so'rovlar va boshqalar yordamida qidirish imkonini berishga yordam beradi. Bunday tizimlar ma'lumotlarni optimallashtirish va ma'lumotlarni xavfsizligini ta'minlash uchun kerakli boshqaruv funktsiyalarini o'z ichiga oladi.

   
   

5. Ma'lumot integratsiya va replikatsiya (Data Integration and Replication): Bu komponent ma'lumotlarni boshqa tizimlar bilan integratsiya qilish va ma'lumotlarni boshqa ma'lumotlar bazalariga ko'chirishni ta'minlayadi. Bu yordamda ma'lumotlar o'zaro aloqalarni o'rganish, ma'lumotlarni bir-marta kiritish va boshqalar kabi operatsiyalarni amalga oshirish mumkin.

   
   

6. Ma'lumotlar xavfsizligi va huquqlar boshqaruvi (Data Security and Rights Management): Bu komponent ma'lumotlarni muhofaza qilish va foydalanuvchilar orasida ma'lumotlarga kirish huquqini boshqarish uchun ishlatiladi. Bu komponent ma'lumotlarni shifrlash, autentifikatsiya, autorizatsiya va ma'lumotlarga kirishning boshqa xavfsizlik aspektlarini amalga oshirishga yordam beradi.

   
   

Markazlashgan ma'lumotlar arxitekturasi, ma'lumotlar tizimining yuqori darajada to'g'ri, ishchi va qulaylikni ta'minlashga yordam beradi. Ushbu arxitektura ma'lumotlarni muhofaza qilish, ma'lumotlarga kirishni boshqarish va ma'lumotlarni yuritishning boshqarishni osonlashtiradi.

2. Dasturiy ta’minot arxitekturasining sifat atributlari

   
   

Dasturiy ta'minot arxitekturasi sifat atributlari, bir dastur tizimining amalga oshirishiga o'tkaziladigan dastur yoki loyihani ta'min etishda muhim faktorlarni ifodalayadi. Bu atributlar dastur tizimining keyingi sifatlarini, qulayliklarini va ishlashini ta'minlash uchun kritik bo'lgan xususiyatlardir. Quyidagi sifat atributlari dasturiy ta'minot arxitekturasining asosiy turlari bo'lib aytish mumkin:

1. Qulaylik (Usability): Bu atribut, dastur tizimining o'ziga xos interfeysini va o'zlashtirishini tavsiflayadi. Qulaylik, foydalanuvchilar uchun dastur tizimini oson tushunish, o'rganish va ishlash imkoniyatini ta'minlashni o'z ichiga oladi.

   
   

2. Xavfsizlik (Security): Xavfsizlik atributi, dastur tizimining ma'lumotlarga kirish huquqini, ma'lumotlarni muhofaza qilishni va maxfiyligini ta'minlashni ta'kidlaydi. Xavfsizlik, autentifikatsiya, autorizatsiya, shifrlash, vulqonlarni yo'q qilish va boshqalar kabi tizimning maxfiylikni ta'minlash usullarini o'z ichiga oladi.

   
   

3. Scalability (Skaillashuv): Skaillashuv atributi, dastur tizimining o'zining intensivligini o'zgartirish, ma'lumotlarni ko'paytirish va yangi resurslarni qo'shishga qodir bo'lishini ifodalaydi. Bu atribut, dastur tizimining tashqi ko'lamdagi o'zgarishlarga va tizimning boshqarishida iste'mol qilingan resurslarni yo'q qilishga imkon beradi.

   
   

4. Extensibility (Kengaytirish imkoniyati): Extensibility atributi, dastur tizimining yangi funktsiyalarni qo'shish va mavjud funktsiyalarni o'zgartirishga imkon berishni ta'minlaydi. Bu atribut, tizimdagi kodni o'zgartirish va tashqi modullarni integratsiya qilishga qodir bo'lishni ifodalaydi.

   
   

5. Flexibility (Moslashuvchanlik): Flexibility atributi, dastur tizimining o'zgaruvchanlik va qo'llanishga moslashuvchanlikni ta'minlashni ta'minlaydi. Bu atribut, tizimning kerakli o'zgarishlarga samarali va tez reagirovka qilish, parametrlarni o'zgartirish va konfiguratsiyani o'zgartirish imkoniyatini o'z ichiga oladi.

   
   

6. Reliability (Ishonch): Reliability atributi, dastur tizimining ishonch darajasini ta'minlashni ifodalaydi. Ushbu atribut, tizimning ishonchli ishlashini, xato tolalarini to'g'ri qilishni, ta'minlashning vaqtida bo'lishini va bo'sh vaqt vaqtlarini kamaytirishni ta'minlaydi.

   
   

7. Maintainability (Saqlanuvchilik): Maintainability atributi, dastur tizimining ta'minlashni, yangilanishni, xatolar vaqti va narxlarni kamaytirishni osonlashtirishga imkon beradi. Bu atribut, kodni o'qish va tahrir qilishning osonligini, kodning yoritilishini, dokumentatsiyalashni va tizimdagi qayta ishlanishlarni ta'minlaydi.

   
   

Bu sifat atributlar dasturiy ta'minot arxitekturasining muhim xususiyatlardir va dastur tizimining keng doirasini, rivojini va boshqarishini ta'minlashda kritik bo'lgan faktorlardir.

3. Client/server arxitekturali DT ga misollar: bank tizimlari

   
   

Client/server arxitekturasi, dastur tizimining ma'lum bir qismini (server) ma'lumotlarni saqlash, boshqarish va boshqalar bilan aloqada bo'lish uchun ishlatilgan markaziy komponentga (client) bog'laydi. Bu arxitektura bank tizimlariga ham qo'llaniladi, qayerda mijozlar server orqali ma'lumotlarga kirish, ma'lumotlarni saqlash va tizimning boshqa funktsiyalaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladi. Quyidagi misollar bank tizimlarida amalga oshirilgan client/server arxitekturali DT-larining bir nechtasini ifodalaydi:

1. Internet bank Internet bank, mijozlarga bank xizmatlarini onlayn tarzda taqdim etuvchi bir bank tizimidir. Bu tizimda mijozlar, o'z kompyuterlari yoki mobil qurilmalari orqali server bilan aloqaga o'tib, hisob-kitoblarni tekshirish, pul mablag'larini ko'chirish, hisoblar orasida pul o'tkazmalari amalga oshirish, hisobvaraqalar va xizmatlar bilan bog'liq boshqa operatsiyalarni bajarish imkoniyatiga ega bo'ladi.

   
   

2. ATM (Automated Teller Machine) ATM, mijozlarga o'z pul mablag'lariga keng kirish, pul olish va pul o'tkazish, hisob-kitobni tekshirish va boshqa bank xizmatlarini taqdim etuvchi bankomat tizimidir. Mijozlar bankomatga kelib, kartani kiritib, server bilan aloqaga o'tib, shaxsiy hisob-kitoblarni boshqarish, pul olish-ko'tarish, omonatlar amalga oshirish, hisob-kitob holatini tekshirish kabi operatsiyalarni amalga oshirishi mumkin.

   
   

3. Mobile banking ilovasi Mobil bank ilovalari, mijozlarga bank xizmatlarini mobil qurilmalar orqali taqdim etuvchi tizimlardir. Mijozlar mobil bank ilovasi orqali server bilan aloqaga o'tib, hisob-kitoblarni boshqarish, to'lovlar amalga oshirish, hisobvaraqalarini tekshirish, elektronik talabnoma yuborish va bank xizmatlaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladi.

   
   

4. Kredit tizimi Kredit tizimi, mijozlarga kredit olish va kreditlar bilan bog'liq ma'lumotlarga kirishni taqdim etuvchi tizimdir. Mijozlar bank serveriga murojaat qilib, kredit ma'lumotlarini tekshirish, kredit olish uchun ariza yuborish, kredit qaytarish rejalari haqida ma'lumot olish, to'lov grafiklarini ko'rish kabi kredit operatsiyalarini amalga oshirishadi.

   
   

5. Elektronik pul o'tkazish tizimi Elektronik pul o'tkazish tizimi, mijozlar va to'lov qabul qiluvchilar orasida pul o'tkazmalari amalga oshirishni ta'minlaydigan tizimdir. Mijozlar bank serveriga murojaat qilib, to'lov qabul qiluvchiga pul o'tkazish, hisobvaraqalar orasida pul o'tkazmalarni tekshirish, to'lov tarixini ko'rish va hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish imkoniyatiga ega bo'ladi.

   
   

Ushbu misollar bank tizimlarida amalga oshirilgan client/server arxitekturali dasturiy ta'minotlarini namoyon etish uchun xizmat qiladi. Bu arxitektura mijozlarga keng imkoniyatlar va ergashish imkoniyatlarini ta'minlayadi, shuningdek, server tomonidan ma'lumotlar boshqarishini, qo'llab-quvvatlashni va xavfsizlikni osonlashtiradi.

1. Dasturiy ta’minot arxitekturasini loyihalash chegaralari.

   
   

Dasturiy ta'minot arxitekturasini loyihalash jarayoni ko'plab chegaralardan iborat bo'lishi mumkin. Bu chegaralar loyihani tushunish, tavsiflash, reja vaqti bilan belgilash, arxitekturani loyihalash, dasturlash, nazorat qilish va tahlil qilishni o'z ichiga oladi. Quyidagi dasturiy ta'minot arxitekturasini loyihalash chegaralari bilan tanishishingiz mumkin:

1. Tushunish va tavsiflash: Loyihalash jarayoni boshlanishida, dastur tizimi va uning talablari haqida tushunish va tavsiflash kritik bo'ladigan qism. Bu chegarada loyihani muayyanlayish, iste'molchilar talablari va maqsadlarini tushunish, funktsional va qo'shimcha talablarini aniqlash, va loyiha doirasida o'zlashtirish uchun asosiy vazifalarni tavsiflash kiritiladi.

   
   

2. Reja vaqti belgilash: Dasturiy ta'minot loyihalashida amalga oshirish uchun belgilanishi kerak bo'lgan reja vaqtini belgilash loyihaning samarali vaqtlarda bajarilishi uchun muhimdir. Bu chegarada loyihalash vaqtlarini belgilash, rejalarni tuzish va nazorat qilish uchun tartibni aniqlash va jamoa bilan rejalarni ko'rish va mustahkamlash qismi kiritiladi.

   
   

3. Arxitekturani loyihalash: Loyihaning arxitekturasi loyihalash jarayonida muhim o'rin tutadi. Bu chegarada tizim arxitekturasini aniqlash, loyihani bo'lgan va iste'molchilar talablari bilan moslashtirish, dasturlash va nazorat qilishda zarur bo'lgan texnik vositalarni tanlash, va loyihaning modullarini va qism-qismiga bo'lishini tushunish kiritiladi.

   
   

4. Dasturlash: Loyihalash jarayonida loyihani dasturlash qismi keng o'rnatiladi. Bu chegarada tizimning modullari va komponentlari orasida aloqalar, interfeyslar, funktsiyalar va ma'lumotlar o'zgaruvchanligi, test va validatsiya loyihalash, qo'llab-quvvatlash va integratsiya protokollari, dasturlash tillarini tanlash va dastur qurilish jarayonida yaratiladigan kodning ko'rsatkichlarini belgilash kiritiladi.

   
   

5. Nazorat qilish va tahlil qilish: Loyihalash jarayoni tugagandan so'ng, o'zgarishlarni nazorat qilish va loyihaning muvaffaqiyat darajasini tahlil qilish jarayonlari o'tkaziladi. Bu chegarada dastur ishlashini kuzatish, xato va muammo tuzatish, ishning samaradorligini baholash, ma'lumotlarni to'plash va loyihaning amalga oshirilishini nazorat qilish kiritiladi.

   
   

Dasturiy ta'minot arxitekturasini loyihalash chegaralari loyihalash jarayonida kritik bo'lgan o'rinlarni va o'tkaziladigan vazifalarni belgilaydi. Ushbu chegaralar loyihalash jarayonida samarali va moslashtirilgan dasturiy ta'minot arxitekturasini yaratishda yordam beradi.

2. Foydalanish holatlarini modellashtirish

   
   

Foydalanish holatlarini modellashtirish, dastur tizimining foydalanuvchilar bilan o'zaro munosabatlarini va o'zaro aloqalarini aniqlash va tushunishni o'z ichiga oladi. Bu modellashtirish jarayoni, foydalanuvchilarning tizimda qanday yo'l tutishini, interfeyslarni, funktsiyalarni va ma'lumotlarni qanday ishlatishini ifodalaydi. Quyidagi jarayonlar foydalanish holatlarini modellashtirishda o'rtacha qo'llaniladigan usullardan ba'zilaridir:

1. User Stories: Foydalanuvchilarning talablari va maqsadlari yoki istaklari to'g'risida qisqacha hikoyalar yozish. Bu hikoyalarda foydalanuvchilarning nima qilishlari, qanday maqsadlari va qanday natijalar olishlari talqin qilinadi. User stories, foydalanish holatlarini tushunishga va loyihalashda qatnashuvchilarni birgalikda ishlashga yordam beradi.

   
   

2. Use Case Diagrams: Use case diagramlari, foydalanuvchilarning tizim bilan o'zaro munosabatlarini ifodalaydi. Ushbu diagramlar orqali foydalanuvchilar, tizimning qaysi funktsiyalarini qo'llashlari va qanday foydalanish holatlarini tushunishlari mumkin. Use case diagramlari, foydalanuvchilar tomonidan amalga oshiriladigan har bir funktsiyani va ularga kerak bo'lgan tizimning taklif etilgan javobini aniqlashda yordam beradi.

   
   

3. Interaction Diagrams: Interaction diagramlar, foydalanuvchilar va tizimning o'zaro munosabatlarini va interaksiyalarini model qilishda foydalaniladi. Masalan, Sequence diagramlar va Communication diagramlar foydalanish holatlarini shablonlangan tartibda namoyon qilishda yordam beradi. Ular orqali foydalanuvchilar va tizimning bir-biriga yo'l tutishini, ma'lumot almashishlarini va ish jarayonlarini tushunish va tahlil qilish mumkin.

   
   

4. User Flow Diagrams: User flow diagramlar, foydalanuvchilarning tizimda o'zlarining bajaradigan harakatlarini va sayohatlarini namoyon qiladi. Ushbu diagramlar orqali foydalanuvchilarning interfeyslar orqali qanday yo'l tutishlari, qanday ma'lumotlarni kiritishlari, tizimdan qanday ma'lumotlarni olishlari kabi jarayonlar aniqlanishi mumkin. User flow diagramlar, foydalanish holatlarini tahlil qilish va tizimning interfeysini o'rganishga yordam beradi.

   
   

Foydalanish holatlarini modellashtirish, tizimning foydalanuvchilar bilan qanday o'zaro munosabatlarni amalga oshirishi va ularga qulayliklar yaratishda muhim bir qadam hisoblanadi. Ushbu modellashtirish asosida dastur tizimi loyihalashida foydalanuvchilarning talablari va talqinlarini qo'llash, interfeyslar va tizim funktsiyalarini moslashtirish va optimallashtirish mumkin.

3. Real vaqtda arxitekturaga misol: avtomobilni boshqarishni avtomatlashtirilgan tizimi

   
   

Avtomobilni boshqarishni avtomatlashtirilgan tizim, real vaqtda arxitekturaga misol bo'lishi mumkin. Ushbu tizim avtomobillar va ulardagi komponentlar bilan aloqada bo'lgan, ularga ma'lumotlarni yuborish va ularni boshqarish uchun arxitekturali qurilgan dasturiy tizimni o'z ichiga oladi. Quyidagi misol, avtomobilni boshqarishni avtomatlashtirilgan tizimning avtoarxitekturasini tasvirlayadi:

1. Sensorlar va kiritish vositalari: Avtomatlashtirilgan tizimning asosiy qismlaridan biri sensorlar va kiritish vositalaridir. Bu sensorlar, avtomobilning muhim xususiyatlari va muhit holatlarini bilish uchun foydalaniladi. Misol uchun, havo temperaturasi, motor suhuvi, havo sharoiti, park sensorlari, jaranglarni yengillashtirish sensorlari kabi sensorlar avtomobilning muhit holatlarini o'rganadi va ma'lumotlarni tizimga yuboradi.

   
   

2. Boshqaruv komponentlari: Tizimning boshqaruv komponentlari avtomobilni boshqarish uchun kerakli martaqa va kontrollarni o'z ichiga oladi. Bu komponentlar mashinaning harakatini, jurnali va muhim jarayonlarni boshqarishda ishlatiladi. Misol uchun, motor boshqaruv moduli, elektronik jurnallar, tizim boshqaruv paneli va asosiy boshqaruv kompyuteri boshqaruv komponentlariga misollar bo'lishi mumkin.

   
   

3. Kommunikatsiya va aloqa tizimi: Avtomatlashtirilgan tizimda avtomobil komponentlari o'rtasidagi ma'lumot almashishni ta'minlayuvchi kommunikatsiya va aloqa tizimi keng qo'llaniladi. Bu tizim ma'lumotlar yuborish va qabul qilishning qat'iy tarmoqlarini o'rnatadi. Misol uchun, CAN (Controller Area Network) protokoli avtomobil komponentlarining bir-biriga ma'lumot almashishini ta'minlaydi.

   
   

4. Dasturiy tizimlar: Avtomatlashtirilgan tizimning asosiy qismi dasturiy tizimlar va kompyuterlar hisoblanadi. Ular avtomobil komponentlarining ma'lumotlarini qabul qiladi, ma'lumotlar analiz qiladi va talablar bo'yicha ma'lumotlarni ishlaydi. Misol uchun, avtomobilning engine management system (motor boshqaruv tizimi) yoki avto navigatsiya tizimi avtomobilning asosiy dasturiy tizimlariga misollar bo'lishi mumkin.

   
   

5. Bemorlik va monitoring tizimi: Avtomatlashtirilgan tizim avtomobilning bemorlik holatini monitoring qilishi va qattiq nazorat qilishi mumkin. Ushbu tizim avtomobilni diagnostik qiladi, xato va nosozliklarni aniqlab beradi va talablar bo'yicha xodisalarini amalga oshiradi. Misol uchun, avtomobilning elektronik diagnoska vositasi va monitoring tizimi bemorlik va nazorat tizimiga misollar bo'lishi mumkin.

   
   

Avtoarxitektura misoli bu muhim darajada kompleks bo'lgan avtomatlashtirilgan tizimning bir qismini ifodalayadi. Ushbu misol avtomobillarning avtomatlashtirilgan tizimlariga iloji bo'lgan, ularga ma'lumot yuborish va ularni boshqarishda arxitekturali yondashuvni ko'rsatadi.

1. Dasturiy ta’minot arxitekturasi uchun modellar

   
   

Dasturiy ta'minot arxitekturasi uchun bir nechta modellar mavjud, ulardan ba'zilari quyidagilardir:

1. Dasturiy ta'minot modellari: Dasturiy ta'minot modellari, dastur tizimining boshqarishini, komponentlarini va ularga o'zaro aloqalarini tasvirlayadi. Bundan tashqari, bu modellar dastur komponentlarining funktsiyalarini, ma'lumotlarini va interfeyslarini ham tushuntirish imkonini beradi. UML (Unified Modeling Language) ishlatilarak klass, o'zaro aloqalar, sequnse, aktivlik va boshqa modellar yaratish mumkin.

   
   

2. Arxitekturali modellar: Arxitekturali modellar, dasturiy ta'minotning umumiy arxitekturasini tasvirlayadi. Ular tizimning yuqori darajadagi komponentlarini, ularga o'zaro aloqalarini va ma'lumot almashishlarini ifodalaydi. Bu modellar dastur tizimining umumiy qurilishini va tarkibiy qismalarining aloqalarini ko'rsatadi.

   
   

3. Kasbiy modellar: Kasbiy modellar, dastur tizimining maqsadlari va talablari bilan bog'liqdir. Ular dastur tizimi doimiy, xususiy va ba'zi umumiy talablarga javob berishini ta'minlaydi. Bu modellar dastur tiziminin funktsional va jadval-strukturalarini tasvirlayadi.

   
   

4. Xavfsizlik modellari: Xavfsizlik modellari dastur tizimining xavfsizlikni ta'minlash va muhofazani bilan bog'liqdir. Ular xavfsizlikni ta'minlash uchun kerakli tizim komponentlari, protokollar, autentifikatsiya, autorizatsiya va qo'llanmalarni ifodalaydi.

   
   

5. Ma'lumot modellari: Ma'lumot modellari dastur tizimida ishlatiladigan ma'lumotlar va ularga o'zaro aloqalar haqida ma'lumot beradi. Ular ma'lumot tuzilishini, bazalar, ulardan foydalanish protokollari va ma'lumot almashishni ifodalaydi.

   
   

Ushbu modellar dasturiy ta'minot arxitekturasi loyihalashida foydalaniladigan asosiy modellar hisoblanadi. Har biri loyihaning bir qismiga yoki maqsadiga mos keluvchi modellar bo'lib, dastur tizimining boshqarishini, tuzilishini, xavfsizligini, ma'lumotlarni va ularga o'zaro aloqalarini tushuntirishda yordam beradi.

2. CASE modellashtirish vositasi sharhi. (use case )

   
   

Bozorda dasturiy ta'minotni yaratish jarayonida yordam beradigan bir nechta CASE modellashtirish vositalari mavjud. Quyida uchta mashhur CASE modellashtirish vositalarining qisqacha sharhlari keltirilgan:

1. Enterprise Architect: Enterprise Architect keng qamrovli CASE modellashtirish vositasi boʻlib, keng koʻlamli modellashtirish tillari va yozuvlarini, jumladan UML, BPMN, SysML va boshqalarni qoʻllab-quvvatlaydi. U talablarni boshqarish, vizual modellashtirish, kod yaratish, hujjatlarni yaratish va versiyalarni boshqarish uchun boy xususiyatlar to'plamini taklif etadi. U qulay interfeysni ta'minlaydi va birgalikda modellashtirishni qo'llab-quvvatlaydi, bu uni individual ishlab chiquvchilar va katta jamoalar uchun mos qiladi.

   
   

2. Vizual paradigma: Vizual paradigma UML, BPMN, ERD va DFD kabi turli modellashtirish tillari va yozuvlarini qo'llab-quvvatlaydigan yana bir kuchli CASE modellash vositasidir. U diagramma tuzish, talablarni boshqarish, kod muhandisligi va simulyatsiya kabi keng ko'lamli modellash xususiyatlarini taklif etadi. Visual Paradigm shuningdek, bir nechta foydalanuvchilarga bir vaqtning o'zida bir loyihada ishlash imkonini beruvchi jamoaviy hamkorlikni qo'llab-quvvatlaydi.

   
   

3. Sparx Systems Enterprise Architect: Sparx Systems Enterprise Architect keng qo'llaniladigan CASE modellashtirish vositasi bo'lib, keng qamrovli modellashtirish va dizayn imkoniyatlarini ta'minlaydi. U turli modellashtirish tillarini, jumladan UML, BPMN, SysML va boshqalarni qo'llab-quvvatlaydi. U talablarni boshqarish, vizual modellashtirish, kod ishlab chiqarish, test va loyihalarni boshqarish uchun xususiyatlarni taklif etadi. Sparx Systems Enterprise Architect, shuningdek, versiyalarni boshqarish va hamkorlikni qo'llab-quvvatlaydi, bu esa jamoalarga birgalikda samarali ishlash imkonini beradi.

   
   

CASE modellashtirish vositasini tanlashda sizga kerak bo'lgan maxsus modellashtirish tillari va yozuvlari, asbobdan foydalanish qulayligi, hamkorlik va jamoani qo'llab-quvvatlash xususiyatlari, boshqa vositalar bilan integratsiya imkoniyatlari va umumiy xarajat kabi omillarni hisobga olish juda muhimdir. Qaror qabul qilishdan oldin bir nechta vositalarni baholash va maxsus loyiha talablarini ko'rib chiqish tavsiya etiladi.

3. Obyektga yo’naltirilgan paradigma

   
   

Obyektga yo'naltirilgan paradigma (OYP) dasturiy ta'minotning o'rganilgan vaqti davomida rivojlangan eng asosiy paradigmalardan biridir. Bu paradigma obyektlar yordamida dasturiy tizimni tuzish, tuzilish va ishlashni asoslaydi.

1. Obyekt: OYP'da dastur tizimida ishlatiladigan obyektlar yaratiladi. Obyekt, ma'lumotlarni o'z ichiga oladi va ulardan tashqari xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin. Obyektning turli operatsiyalarni amalga oshirishi, boshqalar bilan murojaat qilishi va ma'lumotlarni yashirish o'ziga xos xususiyatlari mavjud.

   
   

2. Tur: OYP'da obyektlar tur boshqaruviga asoslangan. Tur, obyektlarning umumiy xususiyatlarni va funksiyalarini ta'minlaydi. Obyektlar bir turdan yaratiladi va turdagi boshqa obyektlar bilan murojaat qilishi va ma'lumot almashish imkonini beradi.

   
   

3. Xususiyat: Obyektlar xususiyatlar orqali ma'lumotlarni saqlaydi. Xususiyatlar obyektning holatini va xususiyatlarni ifodalaydi. Xususiyatlar obyektning ma'lumotlarni saqlash va ularga murojaat qilish imkonini beradi.

   
   

4. Metod: Obyektlar orqali turli amallarni bajarish uchun metodlar ishlatiladi. Metodlar obyektning turiga va xususiyatlariga bog'liq bo'lib, ma'lumotlarni o'qish, o'zgartirish va boshqa operatsiyalarni amalga oshirish imkonini beradi.

   
   

Obyektga yo'naltirilgan paradigma, dasturiy ta'minotning yuqori darajadagi qurilishini, kengayganlikni va qayta ishlashni osonlashtiradi. Uning asosiy maqsadi dasturiy ta'minotni modular va qayta ishlashga moslashtirish va o'zaro aloqalarini osonlashtirishdir. Bu paradigma, kodni qayta ishlash, o'zgartirish va boshqarishning ko'proq samarador va to'g'ri bo'lishini ta'minlaydi.

1. Oqimli ma’lumotlar arxitekturasi

   
   

Oqimli ma'lumotlar arxitekturasi (OMA) dasturlashda ma'lumotlar tashqarida bo'lishini, ko'rsatishini, almashinuvini va boshqarishini tashkil etishning o'rganilgan usullarini qo'llaydigan arxitekturadur. OMA, ma'lumotlarni oqimli maqsadlarga muvofiq tartiblash va boshqarishning ko'proq samarali usulini taklif etadi.

1. Oqim: OMA'da ma'lumotlar oqimlar (streams) yordamida tashqarida saqlanadi va ko'rsatiladi. Oqimlar ma'lumotlar ustida bir nechta turli operatsiyalarni amalga oshirishga imkon beradi, masalan, ma'lumotlarni yashirish, tarqatish, filtrlash va ko'rsatish.

   
   

2. Oqimli muhit: OMA muhiti, oqimlarni boshqarish va oqimlar orasida ma'lumot almashish imkonini beradi. Oqimlar ma'lumot almashinuvining oqimli protokollari orqali aloqalarini bajarishi mumkin. Oqimli muhit, ma'lumot almashinuvini samarali va to'g'ri qilishning ko'proq samarali usulini ta'minlayadi.

   
   

3. Tashqi ma'lumotlar ombori: OMA'da ma'lumotlar tashqarida bo'lishi uchun tashqi ma'lumotlar ombori ishlatiladi. Bu, tashqi ma'lumotlar ombori orqali oqimlar orasida ma'lumot almashishni tashkil etadi. Tashqi ma'lumotlar ombori ma'lumotlarni saqlash, ko'rsatish va boshqarishning oqimli usulini ta'minlayadi.

   
   

4. Tizimlararo aloqa: OMA tizimlararo aloqalar yordamida tashqi tizimlar bilan bog'liq bo'lish imkonini beradi. Oqimlar o'rtasida ma'lumot almashishning oqimli protokollari orqali tizimlararo aloqa o'rnatiladi. Bu, ma'lumotlarni o'zaro almashish va integratsiya qilishni osonlashtiradi.

   
   

OMA, oqimlarni qayta ishlash va tarqatish, ma'lumot almashishni boshqarish, ma'lumotlar almashinuvi tahlilini osonlashtirish va tashqi ma'lumotlar ombori orqali ma'lumotlarni tashqarida saqlash va ko'rsatish imkonlarini taklif etadi. Bu arxitektura dasturlashda ma'lumotlar ustida samarali bosh

2. WYSIWYG redaktor hujjatlarini loyihalash va ishlatish

   
   

WYSIWYG (What You See Is What You Get) redaktorlar, dasturiy ta'minotni loyihalash va ishlatish jarayonida foydalanuvchilarga ma'lumotlarni o'zgartirishni osonlashtiradigan interfeyslardir. Bu redaktorlar, foydalanuvchilarga ma'lumotlarni kiritish va formatlash jarayonida ma'lumotlarni amalda ko'rsatilgan shaklda ko'rish imkonini beradi.

1. Ko'rsatish: WYSIWYG redaktorlar, foydalanuvchilar uchun ma'lumotlarni ko'rsatishga osonlik beradi. Foydalanuvchilar ma'lumotlarni kiritish, matnning shaklini o'zgartirish, tasvirlarni qo'shish, jadvallarni yaratish va boshqa elementlarni joylashtirish orqali natijani ko'rib chiqishlari mumkin.

   
   

2. O'zgartirish: WYSIWYG redaktorlar ma'lumotlarni tahrirlashga imkon beradi. Foydalanuvchilar matn ustida joylashgan elementlarni o'zgartirish, shaklini o'zgartirish, stilni qo'shish, formatni o'zgartirish va boshqa tahrirlarni amalga oshirishlari mumkin. O'zgartirishlar ko'rsatishning o'zaro aloqali interfeysi orqali amalga oshiriladi.

   
   

3. Yuqori darajali interfeys: WYSIWYG redaktorlar, foydalanuvchilar uchun intuitiv va ko'ngillilik huquqiga ega interfeys tashkil etadi. Foydalanuvchilar matn, tasvir va boshqa elementlarni qo'shish, tahrirlash va formatlashni osonlik bilan amalga oshirishlari mumkin.

   
   

4. Formatlash: WYSIWYG redaktorlar matn, rasmlar, jadvallar va boshqa elementlarni formatlashga imkon beradi. Foydalanuvchilar matn ustida stilni o'zgartirish, qalinliklarni belgilash, paragraf ustunliklarini o'zgartirish, rasmlarga effektlar qo'shish va boshqa formatlash amallarini bajarishlari mumkin.

   
   

WYSIWYG redaktorlar, veb-saytlar, elektron hujjatlar, prezidentatsiyalar va boshqa dasturiy tizimlarni loyihalash va tahrirlash jarayonida foydalaniladi. Bu redaktorlar foydalanuvchilar uchun ma'lumotlarni o'zgartirishni oson va sezilarli qilish imkonini beradi, shuningdek, so'rov yo'llash vaqti va xatolarini minimallashtiradi.

3. Servis-yo’naltirilgan arxitekturasi (SOA) ga misollar: onlayn savdo tizimi

   
   

Servis-yo'naltirilgan arxitektura (SOA), dasturlashda tizimlarni modulyar qilish va ularga o'zaro aloqani yo'naltirishning usuli sifatida ishlatiladi. Bu arxitektura tizimni xizmatlarga bo'lib bo'linadi va ularga murojaat qilish orqali ma'lumot almashish imkonini beradi. Onlayn savdo tizimi misolida SOA'nin qanday ishlatilishi ko'rsatilishi mumkin:

1. Savdo xizmati: SOA onlayn savdo tizimida, asosiy savdo xizmati moduli mavjud bo'ladi. Bu modul, savdo amalini bajarish uchun asosiy xizmatlarni ta'minlaydi, masalan, mahsulotlar ro'yxati, mahsulotni qo'shish, mahsulotni sotish, buyurtma qilish, to'lov jarayonlari va boshqalar. Savdo xizmati moduli, foydalanuvchilar va tizimlar orasidagi savdo operatsiyalarini bajarish imkonini beradi.

   
   

2. Foydalanuvchi interfeysi: Onlayn savdo tizimi foydalanuvchilarga foydalanish interfeysi taqdim etadi. Bu interfeys orqali foydalanuvchilar tizimga kirish, mahsulotlar ro'yxatini ko'rish, buyurtma berish, to'lovni amalga oshirish va boshqalar kabi amallarni bajarishlari mumkin.

   
   

3. Muloqot xizmatlari: SOA, tizimlararo aloqalar uchun mulohaza xizmatlarini taklif etadi. Muloqot xizmatlari, savdo xizmati va boshqa xizmatlarni integratsiya qilish, ma'lumot almashinuvi o'rtasida xatolar yuzaga kelganda xatolar bilan boshqarish, foydalanuvchilar va tizimlar orasidagi ma'lumot almashinuvi va boshqalar kabi operatsiyalarni bajarish imkonini beradi.

   
   

4. Xavfsizlik va kimfoylik: SOA, tizimlararo aloqalarni xavfsiz va kimfoylikdan himoya qilishga imkon beradi. Xavfsizlik protokollari, autentifikatsiya, autorizatsiya va ma'lumotlarni yashirishning ko'proq samarali usullarini ta'minlaydi. Bu, foydalanuvchilar va tizimlar orasidagi ma'lumot almashishni maxfiy va himoyalangan holda amalga oshirish imkonini beradi.

   
   

Onlayn savdo tizimi misolida SOA, tizimni modulyar qilish, xizmatlar orqali ma'lumot almashish va boshqarishni osonlashtirishga yordam beradi. Bu, boshqaruvchi tizim uchun ko'proq kuch va qulaylik, foydalanuvchilar uchun esa oson va samarali tizimga kirish va savdo amallarini bajarish imkonini beradi.

1. Ierarxik arxitekturali DT

   
   

Ierarxik arxitekturali dasturiy ta'minot tizimi, dastur qismi va modullarni ierarxiya asosida tuzishni ifodalaydi. Bu arxitekturada tizimning boshqaruv qismi yuqori darajadadir va osti darajadagi modullarga bog'liq bo'ladi. Ierarxik arxitekturada dastur qismi modullar va uning bilan bog'liq bo'lgan yordamchi funksiyalardan iborat bo'ladi.

1. Boshqaruv qismi: Tizimning boshqaruv qismi yuqori darajadadir va tizimning barcha modullarini boshqaradi. U boshqaruv funksiyalarini, ma'lumotlarni tahlil qilishni, xodimlar bilan aloqani tashkil qilishni, resurslar bilan ishlashni, xatolar bilan boshqarishni o'z ichiga oladi.

   
   

2. Modullar: Dasturiy taminot tizimi osti darajadagi modullarga bo'linadi. Har bir modul belgilangan vazifalarni bajaradi va o'ziga xos yordamchi funksiyalarga ega bo'ladi. Modullar boshqaruv qismi bilan aloqali bo'lishadi va boshqaruv qismidan ma'lumot olishi va uni boshqarishga imkon beradi.

   
   

3. Yordamchi funksiyalar: Modullar o'ziga xos yordamchi funksiyalarga ega bo'ladi. Bu funksiyalar ma'lum bir vazifani bajarish, ma'lumotlarni qayta ishlash, kiritish va chiqarish, xatolarni boshqarish va boshqalar kabi amallarni o'z ichiga oladi. Yordamchi funksiyalar modullar orasida ma'lumot almashish va o'zaro hamkorlikni osonlashtiradi.

   
   

4. Ierarxiya: Ierarxik arxitekturada modullar o'zaro ierarxiya asosida joylashadi. Bitta modul boshqa modullarga bog'liq bo'lishi mumkin va unga ma'lumot o'tkazilishi, buyruqlar berilishi va natijalar olishi mumkin. Bu ierarxiya tizimni o'rganish va boshqarishni osonlashtiradi.

   
   

Ierarxik arxitektura dasturiy ta'minot tizimlarini tuzishda osonlik, bo'shliq yaratish, modullar orasidagi aloqalar, qayta ishlash va boshqarishning osonligini ta'minlaydi. Bu arxitektura modelini qo'llab-quvvatlovchi loyihalash va boshqarish vositalari keng qo'llaniladi.

2. Client/server arxitekturali loyihalash

   
   

Client/server arxitektura dasturiy ta'minot tizimini boshqarishning keng tarqalgan arxitektura modelidir. Bu modelda, tizimning asosiy funksiyalari va ma'lumotlari iki qismga bo'linadi: server va client.

1. Aloqadorlik: Client va server orasidagi aloqalar ulkan ahamiyatga ega. Client serverga so'rov yuboradi va server javobini qaytaradi. Bu aloqa protokollari yordamida bajariladi, masalan, HTTP, TCP/IP kabi.

   
   

2. Taqsimlash: Client va serverning vazifalari o'rnatilgan bo'lib, ma'lumotlar va funksiyalar ulardan biriga yoki bir qismiga taqsimlanadi. Server ma'lumotlarni saqlab, ma'lumotlarga murojaat qilish imkonini beradi, va clientlar serverdan ma'lumot olish uchun so'rov yuboradi.

   
   

3. Skalabilnost: Client/server arxitekturasi tizimni skalabil va kengaytirishga imkon beradi. Serverlar va clientlar soni o'zgartirilishi mumkin va tizimning yuklanishiga qarab resurslar o'zgartiriladi. Bu skalabilnost tizimning kengayishiga va rivojlanishiga imkon beradi.

   
   

Client/server arxitekturasi dasturiy ta'minot loyihalarini tuzishda keng qo'llaniladi. Misol uchun, bir onlayn savdo tizimi server tomonidan mahsulot ma'lumotlarini saqlab olish va buyurtmalarni qabul qilish uchun serverga clientlar orqali murojaat qiladi. Bu arqumentlar server tomonidan boshqariladi va foydalanuvchilariga natijalar qaytariladi. Bu model tizimni tuzish va rivojlanishni osonlashtiradi va qulaylik yaratadi.

3. Real vaqtda arxitektura

   
   

Real vaqtda (real-time) arxitektura dasturiy ta'minot tizimlarini o'rganish va boshqarish uchun ishlatilgan bir arxitektura modelidir. Bu modelda, tizim va modullar dastur uchun muayyan vaqt chegaralarida ma'lumotlarni o'zgartirish, amalga oshirish va javobni qaytarish qobiliyatiga ega bo'ladi.

1. Javob vaqti: Real vaqtda ishlovchi tizimlar, ma'lum bir vaqt chegarasida kelgan so'rovga to'g'ridan-to'g'ri javob berish vaqti talab etadi. Bu modelda tizimning davomiy ravishda so'rovlar bilan ishlash va javoblarni o'z vaqti ichida taqdim etish imkonini ta'minlash kerak.

   
   

2. Chegaralar va kutilmalar: Real vaqtda arxitekturaga asosan vaqtdagi chegaralar va kutilmalar qo'llaniladi. Tizimning boshqaruv qismi va modullari ma'lumotlarni belgilangan vaqt chegarasida to'plab, o'zgartirish va natijalarni qaytarishga majbur bo'ladi. Bu chegaralar va kutilmalar tizimning amalga oshirish davriga va javob vaqti talablariga muvofiq belgilanadi.

   
   

3. Taqsimlash: Real vaqtda arxitekturada modullar vazifalarini o'zaro taqsimlash va amalga oshirishda ham muhim ahamiyatga ega. Tizim modullari ma'lumotlarni bir-biriga o'z vaqti ichida o'zgartirish, almashish va natijalarni qaytarish uchun koordinatsiya qilishi kerak.

   
   

4. Xavfsizlik: Real vaqtda ishlovchi tizimlar uchun xavfsizlik muhimdir. Tizimning xavfsizlik standartlari va protokollari belgilangan vaqt chegaralarida ma'lumotlar va transaksiyalarni muhofaza qilishga yordam beradi.

   
   

Real vaqtda arxitektura misollarini avtomobilni boshqarish tizimi, robotik tizimlar, aviasiyadagi nazorat tizimlari kabi sohalarda topish mumkin. Bu tizimlar har bir amalni belgilangan vaqt chegarasida amalga oshirish va javobni qaytarishga qodir bo'lgan ma'lumotlar bilan ishlaydigan arxitekturani o'z ichiga oladi.