DASTURLANUVCHI RAQAMLI QURILMALAR FANINI
O‘QITISHDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH
Xalima Abasxanova Yunusovna, Muhammad al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti dotsenti, Elektron pochta
manzili: halimaabasxanova@gmail.com
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada VHDL dasturlash tili asosida raqamli qurilmalarni
modellashtirish keltirilgan bo‘lib, FPGA-larning muhim afzalligi ularning ko‘p
qirraligi va deyarli har qanday raqamli qurilmaning funksiyalarini bajarish uchun
dasturlash imkoniyatlari keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
VHDL dasturlash tili, raqamli qurilmalar, DMIS(FPGA),
integral mikrosxemalar, makroyacheyka, modul interfeysi, mantiqiy elementlar,
diagrammalar, konvertorlar.
O’zbekiston Respublikasida dasturlash sohasida qiziqish tobora ortib
bormoqda. Bu borada qabul qilingan qaror va qonunlar, bir million dasturchi
loyihasi doirasida olib borilayotgan ishlar dasturchilar sonining ortishiga sabab
bo‘lmoqda. Dasturlash sohasi bir necha yo‘nalishlarga ega bo‘lib, ulardan biri
mantiqiy qurilmalarni dasturlash sohasi xisoblanadi. Avtomatik ishlovchi
qurilmalar, sanoat robotlari, aqilli binolar uchun tuziladigan dasturlar aynan shu
soha mahsulotlari hisoblanadi. Shuning uchun ham Prezidentimiz axborot
texnologiyalari to‘g‘risida qator farmonlar chiqarib, ushbu sohani yurtimizda
rivojlanishiga va jahon bozorida o‘zbek dasturlarini munosib o‘rin egallashiga
katta e’tibor bermoqdalar. Hozirgi vaqtda raqamli qurilmalarni ishlab chiqishda
dasturlanuvchi
mantiqiy
integral
mikrosxemalardan
foydalanilmoqda
(dasturlanuvchi mantiqiy integral sxema DMIS(FPGA)). FPGA-larning muhim
afzalligi ularning ko‘p qirraligi va deyarli har qanday raqamli qurilmaning
funksiyalarini bajarish uchun tezda dasturlash qobiliyatidir. FPGA yarim tayyor
mahsulot bo‘lib, uning asosida shaxsiy kompyuterga ega bo‘lgan ishlab chiquvchi
rekord vaqt ichida raqamli qurilmani loyixalash imkoniyatiga ega. Bu oddiy va
nisbatan arzon dasturiy ta’minot va avtomatik loyihalashtirish tizimi (ALT (SAPR))
deb nomlangan maxsus dasturiy ta’minot bilan ta’minlanadi. Unda yuqori darajada
loyihalanayotgan tizimning faqatgina umumiy ko‘rinish va avfzalliklarini aks
ettiradigan eng kam detallashtirilgan ko‘rinishidan foydalaniladi. Keyingi
darajalarda ko‘rinishi kengayib boradi, bunda tizim umumiy emas alohida bloklar
ko‘rinishida bo‘ladi. Bunday yondashuv har bir masalani ma’lum darajada
murakkab ko‘rinishda shakllanirish va yechish imkonini beradi, hamda talaba
uchun tushinilishi oson va loyihalashtirishning vositalarini keng imkoniyatini
yaratadi. FPGA dasturlash Verilog va VHDL apparat tavsif tillari yordamida
amalga oshiriladi. Yuqori darajada, bu tillar juda o‘xshash - apparat modeli o‘zaro
ta’sir qiluvchi bloklar (modullar) ko‘rinishida tasvirlangan va ularning har biri
uchun interfeys va amalga oshirish belgilangan. Modul interfeyslari kirish, chiqish
va ikki yo‘nalishli portlarni tavsiflaydi, ular orqali modullar ma’lumotlar va
boshqaruv signallarini almashish maqsadida bir-biriga ulanadi. Amalga oshirish
ichki holatning elementlarini va ushbu holat va kirish portlarining qiymatlari
asosida chiqish interfeyslarining qiymatlarini hisoblash tartibini, shuningdek ichki
holatni yangilash qoidalarini belgilaydi. Raqamli qurilmalarni loyihalash
marshrutining umumiy ko‘rinishi FPGA asosidagi qurilmalarni loyixalash maxsus
ALT (SAPR) tizimlari yordamida amalga oshiriladi. Modellashtirish an’anaviy
ravishda bosqichlarga bo‘linadi: tizimli, strukturaviy, algoritmik, texnologik va
funksional. Tizim bosqichida butun loyiha qismlarga bo‘linadi, ularning maqsadi
va munosabatlari aniqlanadi, qismlarni qanday amalga oshirish to‘g‘risida qaror
qabul qilinadi va qurilmani tavsiflash usuli tanlanadi.
1-
rasm. Loyihalash muhiti Quartus II IDE
Zamonaviy ALT tizimlari qurilmani tavsiflashning bir necha usullarini
qo‘llaydi: apparat tavfsiflash (VHDL, Verilog, AHDL v.b.) va maxsus matn
muxarriridan foydalanish; ishlab chiqaruvchiga funksional bloklarni ish maydoniga
joylashtirish va ularni ulash imkonini beruvchi vizual model dasturi yordamida
tavsiflash sxematik usuli. Vizual model oxirida diagramma til tasviriga aylanadi;
olingan grafik tasvirni til tavsifiga aylantiruvchi ixtisoslashtirilgan muharrirda
raqamli mashinalarning grafik tasviri; chinlik jadvali, Karno kartasi, bul algebrasi
funksiyalari yordamida kombinatsiyaviy mantiqning tavsifi. Kompilyator maxsus
(Verilog HDL yoki VHDL dagi diagrammalar va matn tavsifi) tahlil qilish va
diagrammaning barcha elementlari va ular o‘rtasidagi munosabatlar ro‘yxati ya’ni
tarmoq ro‘yxati yaratiladi. Verilog primitivlaridan tashqari Quartus II IDE
arxitektura va muayyan vazifalar uchun optimallashtirilgan parametrlardan modul
kutubxona funksiyalarining ko‘plab boshqa makrofunksiyalarini va kutubxonasini
taqdim etadi. Dasturlanuvchi mantiqiy integral sxema- raqamli integral
mikrosxemalarni yaratish uchun foydalaniladigan elektron komponent. An’anaviy
raqamli mikrosxemalardan farqli o‘laroq, FPGA ishlash mantiqi maxsus vositalar:
dasturchilar va dasturiy ta’minot yordamida dasturlash orqali o‘rnatiladi.
FPGA dasturlash Verilog va VHDL apparat tavsif tillari yordamida amalga
oshiriladi. Yuqori darajada, bu tillar juda o‘xshash- apparat modeli o‘zaro ta’sir
qiluvchi bloklar (modullar) ko‘rinishida tasvirlangan va ularning har biri uchun
interfeys va amalga oshirish belgilangan. Modul interfeyslari kirish, chiqish va ikki
yo‘nalishli portlarni tavsiflaydi, ular orqali modullar ma’lumotlar va boshqaruv
signallarini almashish maqsadida bir-biriga ulanadi.
Dasturchi dizayner makrofuksiyalar, LPM va foydalanuvchi tomonidan
belgilangan komponetlar misollarini kiritish uchun komponentning misol
nusxalarini ishlatiladi. Raqamli apparat loyixalash tillarining xilma xilligi orasida
VHDL ( Hardware Description Language) tilini aniq ajratib ko‘rsatish mumkin, bu
o‘zining ko‘p qirraligi tufayli oddiy mantiqiy elementning tuzilishi, ishlashini ham
tavsiflash imkonini beradi.
|
