Dasturlash texnologiyalari

Download 49.56 Kb.
Sana	17.06.2023
Hajmi	49.56 Kb.
	#73899

Bog'liq
Dasturlash texnologiyalari fanidan
Документ Microsoft Word (4), Oila psixologiya (G\'.Shoumarov tahriri ostida), informatika-6, “Kóp qatlamli neyron tarmaqlari, Sultanovamuborakbonu, WHnFlbYP8mWq1oIdQuyMXNS369zQHj8Fyp6hi9c6 2, Yo\'rmash презен, Документ Microsoft Word, Ingliz tili javoblisi, BIZNES, joqlari, Mavzu O’rnatilgan tizimlarda wifi reja Kirish Asosiy qism, barları, 12435

IV. “Dasturlash texnologiyalari” fanidan:

1. Dasturlash tillari va kompyuter arxitekturalari.

Dasturlash tillari va kompyuter arxitekturalari - bu, dasturlash sohasida foydalaniladigan turli xil dasturlash tillari va arxitekturalarini ifodalaydi. Bu tillar va arxitekturalar, dasturlash, tizimlar, texnologiyalar, o'zaro aloqalar va boshqa tarmoqlarda ishlab chiqishni osonlashtirish, samarali va tezlashtirish uchun ishlatiladi.

Mundarija:

1. C++
2. Java

3. Python
4. Ruby
5. PHP
6. JavaScript
7. SQL
8. Swift
9. Objective-C
10. Kotlin

Kompyuter arxitekturalari esa, xususan, kompyuter tizimlarini yaratishda foydalaniladigan arxitekturalarni ifodalaydi. Bu arxitekturalar, kompyuter tizimlarining qurilishi, ishlab chiqish jarayoni, tarmoqlar, protokollar va boshqa ko'rsatkichlarni aniqlash uchun ishlatiladi.

Mundarija:

1. Von Neumann arxitekturasi

2. Harvard arxitekturasi
3. Cluster arxitekturasi
4. SIMD arxitekturasi
5. MIMD arxitekturasi
6. Cache arxitekturasi
7. RISC arxitekturasi
8. CISC arxitekturasi
9. Microcontroller arxitekturasi
10. ARM arxitekturasi

Bu tillar va arxitekturalar, dasturlash sohasida katta ahamiyatga ega. Ular, dasturchilar va kompyuter muhandislari tomonidan ishlatiladi va kompyuter tizimlarini yaratishda muhim ahamiyatga ega.

2. Dasturlash tillari rivojlanishi - mashinalar tillari.

Dasturlash tillari rivojlanishida, mashinalar tillari katta ahamiyatga ega bo'ldi. Mashinalar tillari, dasturlash tillarining asosiy qoidalari va tuzilishi bo'yicha yaratilgan, va ular kompyuter tizimlarining yaratilishi va ishga tushirilishi uchun muhimdir.

Mashinalar tillari, kompyuter tizimlarining qurilishi va ishlab chiqish jarayonida ishlatiladigan barcha dasturlash tillarini yaxshi tushunish uchun kerak bo'lgan asosiy qoidalarni aniqlashda yordam beradi. Bu tillar, kompyuter tizimlarining harakatini boshqarishda muhim ahamiyatga ega bo'lib, dasturchilar va muhandislar uchun zarurdir.

Mashinalar tillari rivojlanishida, dasturlash tillari va kompyuter arxitekturalari bilan birgalikda ishlatiladi. Ular, dasturchilar va muhandislar uchun juda muhimdir, chunki ular kompyuter tizimlarini yaratishda foydalaniladigan asosiy vositalardir.

3. Assembler tillari, oʻrta va yuqori bosqich tillari.

Assembler tillari, dasturchilar va muhandislar uchun oʻrta va yuqori bosqich tillaridir. Ular, kompyuter tizimlarining boshqa tillariga nisbatan koʻp xususiyatlarga ega boʻlib, kompyuterda ishlaydigan har bir amalni bajarish uchun toʻliq nazorat imkonini beradi.

Assembler tillari, kompyuter tizimlarining arxitekturasi va qurilishi haqida koʻproq maʼlumot bilan ishlashni talab qiladi. Ular, kompyuterda ishlaydigan har bir amalni bajarish uchun kerak boʻlgan kodlarni yaratishda va tahrirlashda foydalaniladi.

Assembler tillari, dasturchilar va muhandislar uchun zarurdir, chunki ular kompyuter tizimlarini yaratishda foydalaniladigan asosiy vositalardir. Assembler tillari yordamida, dasturchilar va muhandislar kompyuter tizimlarini toʻliq nazorat qilish va qulayliklarini oshirish imkoniyatiga ega boʻlishadi.

4. Imperativ, deklarativ, funksional va ob‟ektga yoʻnaltirilgan dasturlash tillari.

Imperativ dasturlash tillari, kompyuterda bajarilishi kerak boʻlgan amallarni toʻliq nazorat qilishga asoslangan tillardir. Bu tillar, amallar bajarilayotgan tartib va shaklida bajarilishini belgilash uchun instruktsiyalar yozishni talab qiladi.

Deklarativ dasturlash tillari, bajarilishi kerak boʻlgan amalning natijasi bilan bogʻliq boʻlgan maʼlumotlarni belgilashga asoslangan tillardir. Bu tillar, bajarilishi kerak boʻlgan amalning muhim xususiyatlarini belgilash uchun maʼlumotlar tuzishni talab qiladi.

Funksional dasturlash tillari, amallarni bir necha funksiyalar yordamida bajarishga asoslangan tillardir. Bu tillar, matematik funksiyalariga asoslangan va oʻzgaruvchilarga asoslangan emas, balki natijalarni hisoblash uchun funksiyalarga asoslangan tillardir.

Ob‟ektga yoʻnaltirilgan dasturlash tillari, ob‟ekt oʻzgaruvchilarini yaratish, ular bilan ishlash va ob‟ekt oʻzgaruvchilarini boshqa ob‟ektlarga bogʻlashni taʼminlaydigan tillardir. Bu tillar, ob‟ekt oʻzgaruvchilarini yaratish va ular bilan ishlash uchun maʼlumotlar tuzishni talab qiladi.

5. Til protsessorlarining asosiy turlari: interpretator, translyator, kompilyator, bogʻlovchi, yuklagich.

Interpretator, kodni yorituvchi dastur sifatida ishlaydi va kodni qatʼiy bajaradi. Kodni qatʼiy bajarish uchun kodni har safar tafsilotli tekshirib chiqish kerak emas.

Translyator, bir tilni boshqa tilga oʻtkazish uchun ishlatiladi. Bu tilda yozilgan kod, oʻzgaruvchilar va funksiyalar boshqa tilga oʻtkaziladi.

Kompilyator, kodni oʻqib, uni tahlil qiladi va qatʼiy bajaruvchi kodga aylantiradi. Bu jarayon bajarilgandan keyin, natijadagi fayl yoki fayllar bajariladi.

Bogʻlovchi, yordam beruvchi dasturlar yoki bibliotekalar toʻplamidir. Bu tillar, boshqa dasturlar yoki tizimlar bilan bogʻlanish uchun ishlatiladi.

Yuklagich, dasturlarni yuklash va bajarish uchun ishlatiladi. Bu tillar, dasturlarni yuklash uchun fayllarni yoki veb-saytlarni ishlatish orqali amalga oshiriladi.

6. Regulyar tillar va avtomatlar.

Regulyar tillar, belgilangan matnlar yoki satrlarni aniqlash uchun ishlatiladi. Bu tillar, matnlar ustida operatsiyalar bajarishga imkon beradi, masalan, belgilangan sozni qidirish, oʻchirish yoki almashtirish.

Avtomatlar, belgilangan tilda yozilgan kodni bajarish uchun ishlatiladi. Bu tillar, avtomatik bajaruvchi dasturlarni yaratishda va tizimlarni yaratishda keng ishlatiladi. Avtomatlar, belgilangan qoidalarga asoslangan holatlar ustida ishlaydi va aniqlangan holatlar boʻyicha amalga oshiriladigan amallarni bajaradi.

7. Regulyar tillarning xossalari

- Regulyar tillar belgilangan matn yoki satrlarni aniqlash uchun ishlatiladi.
- Bu tillar matn ustida operatsiyalar bajarishga imkon beradi, masalan, belgilangan sozni qidirish, oʻchirish yoki almashtirish.
- Regulyar tillar avtomatik bajaruvchi dasturlarni yaratishda va tizimlarni yaratishda keng ishlatiladi.
- Avtomatlar, belgilangan qoidalarga asoslangan holatlar ustida ishlaydi va aniqlangan holatlar boʻyicha amalga oshiriladigan amallarni bajaradi.

8. Formal tillarda leksik va sintaksis tahlil. Sintaksis tahlil asoslar

Formal tillarda leksik va sintaksis tahlili, tilning grammatik qoidalari va matnning tuzilishi bo'yicha o'rganishni o'z ichiga oladi. Sintaksis tahlili esa, matnning tuzilishi, so'zlar orasidagi munosabatlar va jumladan iborat bo'lgan qoidalar bo'yicha o'rganishga yordam beradi.

Sintaksis tahlili asoslariga ko'ra, matnda jumla va ularning tarkibi, ularning funksiyalari, ularning turli turli xususiyatlari, jumlalar orasidagi munosabatlar, jumlaning ma'nosi va boshqa xususiyatlari kabi ko'plab muhim elementlar o'rganiladi.

Sintaksis tahlilining asosiy maqsadi, matndagi har bir so'zning o'zining ma'nosi va funksiyasi haqida tushuncha hosil qilish va shu bilan birga, matndagi jumlalar orasidagi munosabatlarni tushunishdir. Bu esa, matndagi manaviy xatoliklarni aniqlash va ularga to'g'ri javob berishga imkon beradi.

9. Formal grammatika va uning xossalari.

Formal grammatika, tilning qoidalari va tarkibi bo'yicha o'rganishni o'z ichiga oladi. Bu grammatika turlari, yozma va gapirmalar bo'yicha farq qiladi.

Formal grammatikaning asosiy xossalari quyidagilardir:

1. Qoidalarga asoslanganligi: Formal grammatika, tilning qoidalari va tarkibiga muvofiq o'rganishni o'z ichiga oladi.

2. Tilning tarkibi va sintaksi: Formal grammatika, tilning tarkibi va sintaksisini o'rganishga yordam beradi.

3. Tilning fonetikasi: Formal grammatika, tilning to'g'ri talaffuzini o'rganishga yordam beradi.

4. Tilning morfologiyasi: Formal grammatika, tilning so'z tuzilishi va ularning turli turli xususiyatlarini o'rganishga yordam beradi.

5. Tilning leksikasi: Formal grammatika, tilning so'zlari va ularning ma'nolari haqida tushuncha hosil qilishga yordam beradi.

6. Tilning pragmatikasi: Formal grammatika, tilning ma'nosi va funksiyasi haqida tushuncha hosil qilishga yordam beradi.

7. Tilning ortografiyasi: Formal grammatika, yozma tilning to'g'ri yozilishi va imloviy qoidalarni o'rganishga yordam beradi.

Formal grammatika, tilning qoidalari va tarkibi bo'yicha o'rganish uchun muhimdir. Bu, tilni to'g'ri va aniq fikr bildirishga yordam beradi.

10. Bekus-Naure shakli.

Bekus-Naure shakli, formal grammatikaning bir turidir va avtomat teoriyasi asosida yaratilgan bo'lib, tilning tarkibi va sintaksisini ifodalaydi. Bu shaklda, tilning qoidalari va tarkibi avtomatik tizimga o'tkaziladi va bu tizim tilni qabul qilish va uni tahlil qilish uchun ishlatiladi. Bekus-Naure shakli, kompyuter dasturlash va ishlab chiqarish sohasida keng ishlatiladi.

11. Kontekst-erkin tillar (Xomskiy sinflashi asosida).

Kontekst-erkin tillar, Xomskiy sinflashi asosida yaratilgan formal grammatika turlaridan biridir. Bu shaklda, tilning qoidalari avtomatik tizimga o'tkaziladi, lekin tizim tilni tahlil qilish uchun bir nechta kontekstlar (ma'nolar) bilan biriktiriladi. Bu kontekstlar, tilning sintaksisini aniqlash uchun ishlatiladi.

Kontekst-erkin tillar, tilning sintaksisini aniqlovchi va qo'llab-quvvatlovchi dasturlarni yaratishda keng ishlatiladi. Bu shaklda yaratilgan dasturlar, tilning ma'nolarini aniqlashda va o'rganishda yordam beradi. Masalan, bu shaklda yaratilgan dasturlar, nutqni aniqlovchi va tarjima qiluvchi dasturlarda ishlatiladi.

12. Xeshlash usullari (zanjirchalar usuli).

Xeshlash usullari, bir nechta til turlarini bir-biri bilan bog'lashda ishlatiladi. Bu usul, bitta tilning ma'nosi ko'rsatilganida, undan keyingi keladigan so'z yoki so'zlar ma'nolarini aniqlash uchun ishlatiladi.

Masalan, "qalam" so'zi "yozish" ma'nosini anglatadi. "Qalam" so'zidan keyin keladigan "yozish" so'zi esa "kitob yozish", "dars yozish", "xat yozish" kabi ma'nolarda ishlatiladi.

Xeshlash usullari, avtomatik tarzda ma'nolarni aniqlashda va o'rganishda keng ishlatiladi. Bu usul, tarjima dasturlarida va ma'lumotlar bazalarida ham keng ishlatiladi

13. Dasturning mashinaga bogʻliq va bogʻliq boʻlmagan optimizatsiyasi.

Dasturning mashinaga bog'liq va bog'liq bo'lmagan optimizatsiyasi, dasturda ishlatiladigan xeshlash usullarini optimallashtirishni maqsad qiladi. Bu optimizatsiya, dastur yozuvchilari va tarjima dasturlari kabi avtomatik ma'nolar aniqlash dasturlari uchun juda muhimdir.

Bog'liq optimizatsiya, dasturning ishga tushirilishi vaqti va operatsion tizimning xavfsizligini oshirishga yordam beradi. Bu usul, dasturni tezroq ishlatishga imkon beradi va uning ish faoliyatini kuchaytiradi.

Bog'liq bo'lmagan optimizatsiya esa, dasturda ishlatiladigan xeshlash usullarini tezlashtirish va ma'lumotlar bazalari yoki tarjima dasturlari kabi boshqa dasturlar bilan integratsiyalashni maqsad qiladi. Bu usul, dasturda ishlatiladigan xeshlash usullarini yaxshilash va dastur faoliyatini kuchaytirishga yordam beradi.

Barcha optimizatsiya usullari, dasturning ish faoliyatini kuchaytirish va operatsion tizimning xavfsizligini oshirishga yordam beradi. Bu usullar, dastur yozuvchilari va tarjima dasturlari kabi avtomatik ma'nolar aniqlash dasturlari uchun muhimdir.

14. Algoritmik til operatorlarining jadval koʻrinishda ifodalash usuli.

Algoritmik til operatorlarining jadval ko'rinishda ifodalash usuli, algoritmik tilning tushunchalar va amallar bilan bog'liq operatorlarning ro'yxatini ko'rsatadi. Bu jadval, algoritmik til yozuvchilari uchun qulaydir, chunki ular uni o'rganish va ishlatishda yordam beradi.

Jadvalda operatorlar, ularning funksiyalari va ishlatilish tartibi ko'rsatiladi. Misol uchun, matematik operatorlar (+, -, *, /) va ularga mos funksiyalar (qoldiqsiz bo'lish, daraja olish) jadvalda ko'rsatiladi. Shuningdek, mantiqiy operatorlar (va, yoki, emas) va ularga mos funksiyalar (xor, not) ham jadvalda ko'rsatiladi.

Jadval ko'rsatmalariga qo'shimcha operatorlar ham qo'shilib turadi, masalan, massiv operatorlari (elementni o'qib olish, elementni yozish) va fayl operatorlari (faylni ochish, yozish) kabi.

Algoritmik til operatorlarining jadval ko'rinishda ifodalash usuli, algoritmlar yozuvchilari uchun muhim bir vosita hisoblanadi. Bu jadval o'z ichiga algoritmlar yozuvchilarining o'zaro aloqalarini tuzishda ham yordam beradi.

15. Kod generatsiyasi.

Operator Funksiya Ishlatilish tartibi

+ Qo'shish A + B A va B ning yig'indisi

- Ayirish A - B A dan B ni ayirish
* Ko'paytirish A * B A va B ning ko'paytmasi
/ Bo'lish A / B A ni B ga bo'lganda qoldiqsiz bo'linma
% Qoldiqsiz bo'lish A % B A ni B ga bo'lganda qoldiqli bo'linma
++ Oshirish ++A A ni 1 ga oshirish
-- Kamaytirish --A A dan 1 ni ayirish
= Tenglash A = B B ni A ga tenglash
+= Qo'shish va tenglash A += B A ga B ni qo'shish va A ni yangilash
-= Ayirish va tenglash A -= B A dan B ni ayirib, natijani A ga tenglash
*= Ko'paytirish va tenglash A *= B A ni B bilan ko'paytirib, natijani A ga tenglash
/= Bo'lish va tenglash A /= B A ni B ga bo'lib, natijani A ga tenglash
%= Qoldiqsiz bo'lish va tenglash A %= B A ni B ga bo'lib, qoldiqni A ga tenglash
== Tengmi? A == B A va B tengmi?
!= Teng emasmi? A != B A va B teng emasmi?
> Katta? A > B A B dan katta ekanligini tekshiradi
< Kichik? A < B A B dan kichik ekanligini tekshiradi
>= Katta yoki tengmi? A >= B A B dan katta yoki teng ekanligini tekshiradi
<= Kichik yoki tengmi? A <= B A B dan kichik yoki teng ekanligini tekshiradi
&& Va A && B A va B ikkalasi ham to'g'ri ekanligini tekshiradi
|| Yoki A || B A yoki B bitta ham to'g'ri ekanligini tekshiradi
! Emas! !A A to'g'ri emas ekanligini tekshiradi
^ Xor A ^ B A va B ning xor'ini hisoblash
~ Bitlarni teskari qilish ~A A ning bitlarini teskari qiladi
<< Chapga surish A << B A ni B martaga chapga surish
>> O'ngga surish A >> B A ni B martaga o'ngga surish

Jadvalda ko'rsatmalariga qo'shimcha operatorlar ham qo'shilib turadi, masalan, massiv operatorlari (elementni o'qib olish, elementni yozish) va fayl operatorlari (faylni ochish, yozish) kabi.

Operator Funksiya Ishlatilish tartibi

[] Elementni o'qib olish A[i] A ning i-chi elementini o'qib olish

() Funksiyani chaqirish F(x) F funksiyasini x argumenti bilan chaqirish
-> Struktura elementiga murojaat ptr->x ptr ning x nomli struktura elementiga murojaat
. Struktura elementiga murojaat S.x S ning x nomli struktura elementiga murojaat
& Manba manbasini olish &A A ning manba manbasini olish
* Manba qiymatini olish *ptr ptr ning manba qiymatini olish
sizeof Element hajmini aniqlash sizeof(A) A ning hajmini aniqlash
?: Shartli operator (shart ? if_true : if_false) Shart to'g'ri bo'lsa if_true ni, aks holda if_false ni bajaradi
, Qator operatori A, B A ni bajarib, keyingi B ni bajaradi

16. Tizimli dasturlashda Makroaniqlovlar.

Makroaniqlovlar tizimli dasturlashda o'zgaruvchilar, funksiyalar va operatorlar kabi kod qatorlarini qisqartirish uchun foydalaniladigan bir vosita hisoblanadi. Makroaniqlovlar #define direktivasi yordamida yaratiladi.

Misol uchun, quyidagi kod qatorini ko'rib chiqamiz:

int a = 5;

int b = 10;
int c = a + b;

Bu kod qatorini quyidagi makroaniqlov yordamida qisqartirish mumkin:

#define SUM(a, b) (a + b)

int a = 5;

int b = 10;
int c = SUM(a, b);

Bu yerda SUM() makroaniqlovi a va b o'zgaruvchilarini qabul qilib, ularning yig'indisini qaytaradi. Bunda (a + b) ifodasi () belgilari ichida yozilgan, shunda ifoda matematik amallariga to'g'ri kelishi ta'minlanadi.

Makroaniqlovlar kodni qisqartirish uchun juda foydali bo'lib, ammo ularni juda ham ehtiyotkor foydalanish kerak, chunki makroaniqlovlar odatda butun kodni o'zgartirishlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun, makroaniqlovlar foydalanilganida, dastur kodining to'g'ri ishlashi ta'minlanishi uchun, ularni to'g'ri yozish kerak.

17. Assemblerning ikkita oʻtishli translyatorini amalga oshirish.

Assemblerning ikkita oʻtishli translyatori, dastur kodini birinchi marta assembler tiliga oʻtkazib beradi va uni keyinchalik object code (yani, bajariladigan mashina kodi) ga aylantiradi. Assembler tilida yozilgan kodni oʻqib chiqish uchun, translyatorning birinchi oʻtishi (birinchi bosqich) dastur kodini tahlil qiladi va uni assembler tiliga oʻtkazib beradi.

Keyinchalik, assembler tilida yozilgan kodni oʻqib chiqish uchun, translyatorning ikkinchi oʻtishi (ikkinchi bosqich) assembler kodini tahlil qiladi va uni object code ga aylantiradi. Object code, asosan, processor tomonidan bajariladigan mashina kodi hisoblanadi.

Assemblerning ikkita oʻtishli translyatori, dastur kodini assembler va object code ga aylantirishda yordam beradi va bu koʻrsatkichlar bilan ishlaydigan dasturlash tillariga nisbatan tez ishlaydi. Shuning uchun, assembler tilida yozilgan kodni assembler va object code ga aylantirishda foydalaniladi.

18. Buyruqlar formati va adreslash usullari.

Buyruqlar formati va adreslash usullari, dasturlash tillarining asosiy qismlaridan biridir. Bu, dastur kodini toʻgʻridan-toʻgʻri amalga oshirish uchun kerakli maʼlumotlarni belgilaydi. Buyruqlar formati, buyruqning turi va oʻziga xos boʻlgan maʼlumotlarni koʻrsatadi.

Adreslash usullari esa, maʼlumotlarni topish va oʻzgartirish uchun ishlatiladi. Ular, dastur kodining qanday bajarilishi kerakligini belgilaydi. Asosiy adreslash usullari quyidagilardir:

1. Immediate addressing: Maʼlumotlar oʻzgaruvchilar yoki operandlar orqali toʻgʻridan-toʻgʻri kiritiladi.

2. Direct addressing: Maʼlumotlar manzil orqali kiritiladi.

3. Indirect addressing: Maʼlumotlar manzilning koʻrsatkich orqali topiladi.

4. Indexed addressing: Maʼlumotlar manzil va koʻrsatkichning yigʻindisi orqali topiladi.

5. Relative addressing: Maʼlumotlar oʻzgaruvchilar yoki operandlar orqali manzilga qoʻshiladi.

6. Base addressing: Maʼlumotlar bazaning manzili orqali topiladi.

Bu usullar, dastur kodini toʻgʻridan-toʻgʻri ishlatish uchun kerakli maʼlumotlarni belgilaydi va dastur kodining bajarilishi vaqti va hisoblashni tezlashtiradi.

19. Boshqaruv seksiyalari va dasturlarni bogʻlash

Boshqaruv seksiyalari, dasturlarning boshqarilishi va oʻzgartirilishi uchun kerakli funksiyalarni taʼminlaydi. Bu seksiyalar quyidagilardan iborat boʻladi:

1. Input/output (I/O) management: Bu, dasturlarning fayllar bilan ishlashini taʼminlaydi va fayllarni yozish, oʻqish va oʻchirish imkoniyatlarini beradi.

2. Memory management: Bu, dastur kodining saqlanishi va bajarilishini taʼminlaydi. Bu seksiyada, operativ xotira, virtual xotira va disk xotirani boshqarish funksiyalari mavjud.

3. Process management: Bu, dasturlarning bajarilishi va bajarilish jarayonida kerakli resurslarni boshqarishni taʼminlaydi. Bu seksiyada, protsesslar, niti va boshqa tizim resurslari boshqariladi.

4. Security management: Bu, dasturlarning xavfsizligini taʼminlaydi va foydalanuvchilar va dastur kodining xavfsizligini saqlash uchun kerakli funksiyalarni taʼminlaydi.

5. Network management: Bu, tarmoq xizmatlarini boshqarishni taʼminlaydi va tarmoqdagi qurilmalar va ularga bogʻliq maʼlumotlarni boshqarishga yordam beradi.

Dasturlarni bogʻlash uchun esa, turli dasturlar orqali kelishuv va maʼlumot almashish mumkin. Bu dasturlar quyidagilardan iborat boʻladi:

1. Application programming interfaces (APIs): Bu, dasturlarning boshqa dasturlar bilan almashishini taʼminlaydi. APIlar, dastur kodining qanday ishlayotganligini va qanday maʼlumot almashishni belgilaydi.

2. Libraries: Bu, dasturlarning kerakli funktsiyalarni oʻzida saqlash va ularni boshqa dasturlarda ishlatish imkoniyatini beradi.

3. Middleware: Bu, dasturlarning tarmoq xizmatlariga ulanishini taʼminlaydi va ularni boshqa tizimlar bilan almashishga imkon beradi.

4. Web services: Bu, dasturlarning internet orqali almashishini taʼminlaydi va ularni boshqa dasturlar bilan almashishga imkon beradi.

20. Absolyut kodli va nisbiy adresli ob‟ekt kodni yaratish. Absolyut yuklagich.

Absolyut yuklagich obyekti, barcha fayllarni o'qish va yozish uchun to'liq yo'l bilan yuklashga imkon beradi. Quyidagi kodda, `File` obyekti yaratiladi va faylning to'liq yo'li `getAbsolutePath()` metodidan olinadi:

```
File file = new File("/sdcard/myfile.txt");

String absolutePath = file.getAbsolutePath();
```

Bu kodda, `File` obyekti `/sdcard/myfile.txt` faylini ko'rsatadi va `getAbsolutePath()` metodi yordamida faylning to'liq yo'li olinadi.

Nisbiy yuklagich obyekti, faylni joriy dasturning joylashuvi bo'yicha yuklashga imkon beradi. Masalan, quyidagi kodda, `File` obyekti yaratiladi va faylning o'rnini joriy dasturning joylashuvi bo'yicha aniqlaydi:

```
File file = new File("myfile.txt");

String absolutePath = file.getAbsolutePath();
```

Bu kodda, `File` obyekti `myfile.txt` faylini joriy dasturning joylashuvi bo'yicha aniqlaydi. To'liq yo'li `getAbsolutePath()` metodi yordamida olinadi.

21. Absolyut va bogʻlovchi yuklagichni amalga oshirish.

Fayllarni o'qish va yozish uchun, absolyut yoki bog'lovchi yuklagichlarni foydalanishingiz mumkin.

Absolyut yuklagich, faylni to'liq yo'l bilan aniqlaydi. Bu yo'l, faylning joylashuvi bilan bog'liq emas, balki o'z navbatida faylning joylashuvi bilan bog'liq bo'lmagan. Quyidagi kodda, `File` obyekti yaratiladi va faylning to'liq yo'li `getAbsolutePath()` metodidan olinadi:

```
File file = new File("/sdcard/myfile.txt");

String absolutePath = file.getAbsolutePath();
```

Bu kodda, `File` obyekti `/sdcard/myfile.txt` faylini ko'rsatadi va `getAbsolutePath()` metodi yordamida faylning to'liq yo'li olinadi.

Bog'lovchi yuklagich, faylni joriy dasturning joylashuvi bo'yicha aniqlaydi. Bu yo'l, faylning joylashuvi bilan bog'liqdir. Masalan, quyidagi kodda, `File` obyekti yaratiladi va faylning o'rnini joriy dasturning joylashuvi bo'yicha aniqlaydi:

```
File file = new File("myfile.txt");

String absolutePath = file.getAbsolutePath();
```

Bu kodda, `File` obyekti `myfile.txt` faylini joriy dasturning joylashuvi bo'yicha aniqlaydi. To'liq yo'li `getAbsolutePath()` metodi yordamida olinadi.

22. Arifmetik ifodalarni mashinaga bogʻliqmas optimallashtirish.

Arifmetik ifodalarni mashinaga bog'liqmas optimallashtirish, amaliyotni tezlatish uchun juda muhimdir. Quyidagi masalalarda arifmetik ifodalarni mashinaga bog'liqmas optimallashtirish bilan tanishasiz:

1. Oʻrtacha hisoblash: Arifmetik oʻrtacha hisoblashni koʻpaytirish uchun, oʻrtacha hisoblash formulasi faqat bir marta hisoblanishi kerak. Masalan, quyidagi formulani koʻpaytirish uchun:

```
avg = (a + b + c) / 3

```

Quyidagi kodni ishlatishingiz mumkin:

```
avg = (a + b) / 2;

avg = (avg + c) / 2;
```

Bu formulada oʻrtacha hisoblashni ikki marta hisoblash yordamida amaliyotni tezlatishingiz mumkin.

2. Darajalar: Darajalarni hisoblash uchun, koʻpaytirish operatorini va bitga koʻpaytirish operatorini ishlatish yordamida arifmetik ifodalarni mashinaga bog'liqmas optimallashtirishingiz mumkin. Masalan, quyidagi kodni ishlatishingiz mumkin:

```
double square = x * x;

double cube = square * x;
double fourth = square * square;
```

Bu kodda, darajalarni hisoblash uchun `*` operatori va bitga koʻpaytirish operatori ishlatilgan.

3. Oʻzgaruvchilar: Oʻzgaruvchilar nomi koʻpaytirilgan arifmetik ifodalarni mashinaga bog'liqmas optimallashtirishga yordam beradi. Oʻzgaruvchilar nomlari koʻpaytirilgan ifodalarni qayta-qayta ishlatishdan qochirishga imkon beradi. Masalan, quyidagi kodni koʻzdan keching:

23. Matematik ifodalar uchun makrokengaytmalar koʻrinishidagi makrobuyruqlarni yaratish.

Matematik ifodalar uchun makrokengaytmalar ko'rishidagi makrobuyruqlar, matematik ifodalarni qisqa va qulay ko'rinishda yozishga yordam beradi. Matematik ifodalarni kengaytmalar bilan yozish uchun quyidagi yordamlarni foydalanishingiz mumkin:

1. `#define` makrosi: `#define` makrosi yordamida, matematik ifodalarni qisqa va qulay ko'rinishda yozishingiz mumkin. Masalan, quyidagi kodda, `#define` makrosi yordamida, `max` va `min` funksiyalarini yozish mumkin:

```
#define max(a, b) ((a) > (b) ? (a) : (b))

#define min(a, b) ((a) < (b) ? (a) : (b))
```

Bu kodda, `max` va `min` funksiyalari `#define` makrosi yordamida yozilgan.

2. `inline` funksiyalari: `inline` funksiyalari yordamida, matematik ifodalarni kengaytma sifatida yozishingiz mumkin. `inline` funksiyalari, funksiya chaqirishiga bo'lgan xarajatlarni oshiradi va amaliyotni tezlatadi. Masalan, quyidagi kodda, `max` va `min` funksiyalarini `inline` funksiyalari yordamida yozish mumkin:

```
inline int max(int a, int b) {

return (a > b) ? a : b;
}
inline int min(int a, int b) {
return (a < b) ? a : b;
}
```

Bu kodda, `max` va `min` funksiyalari `inline` funksiyalari yordamida yozilgan.

24. Jarayonlar va resurslarni boshqarish.

Jarayonlar va resurslarni boshqarish, dasturlarning boshqa dasturlar bilan hamkorlik qilishini va ular orasida ma'lumot almashishini ta'minlaydi. Quyidagi yordamlar jarayonlar va resurslarni boshqarishga yordam beradi:

1. Fayllar: Fayllarni o'qish va yozish uchun, `File` va `FileWriter` yoki `FileReader` klaslaridan foydalanishingiz mumkin. Masalan, quyidagi kodda, faylni o'qish uchun `FileReader` klasidan foydalaniladi:

```
try {

FileReader fileReader = new FileReader("file.txt");
int data = fileReader.read();
while (data != -1) {
System.out.println((char) data);
data = fileReader.read();
}
fileReader.close();
} catch (IOException e) {
e.printStackTrace();
}
```

Bu kodda, `FileReader` klasidan foydalanib, `file.txt` faylini o'qish amaliyoti bajariladi.

2. Tizim manba resurslari: Tizim manba resurslaridan (masalan, klaviaturadan va ekrandan) ma'lumot olish uchun, `Scanner` va `System.in` klaslaridan foydalanishingiz mumkin. Masalan, quyidagi kodda, `Scanner` va `System.in` klaslaridan foydalanib, foydalanuvchi tomonidan kiritilgan ma'lumot o'qiladi

25. Operatsion tizimlar va uning turlari.

Operatsion tizim (OT), kompyuter dasturlarini bajarish uchun xizmat qiladigan asosiy tizimdir. Bu tizim, barcha kompyuter tizim komponentlarini birlashtiradi, boshqaradi va ularga boshqa dasturlar bilan birga ishlash imkonini beradi. Operatsion tizimlar, kompyuter tizimining qo'llanishini osonlashtiradi va foydalanuvchiga o'z imkoniyatlarini kengaytirishga yordam beradi.

Quyidagi turdagi operatsion tizimlar ko'p ishlatiladi:

1. Windows - Microsoft tomonidan ishlab chiqarilgan va dunyoda eng keng tarqalgan operatsion tizimlardan biridir. Bu tizim, personal kompyuterlar uchun yaratilgan va hozirgi kunda ko'p xil versiyalari mavjud.

2. MacOS - Apple tomonidan ishlab chiqarilgan operatsion tizim, Apple kompyuterlarida ishlatiladi.

3. Linux - Bu tizim avoqatli va ochiq manbali (open-source) hisoblanadi. Bu tizim, boshqa operatsion tizimlardan farqli ravishda, avoqatli kodli bo'lib, foydalanuvchilar uni o'zgartirish va rivojlantirish imkoniyatiga ega.

4. Android - Bu tizim, Google tomonidan ishlab chiqarilgan va mobil qurilmalar uchun yaratilgan operatsion tizim hisoblanadi.

5. iOS - Apple tomonidan ishlab chiqarilgan va iPhone, iPad va iPod Touch uchun yaratilgan operatsion tizim.

6. Chrome OS - Google tomonidan ishlab chiqarilgan operatsion tizim, boshqa operatsion tizimlardan farqli ravishda, internetga bog'liq xizmatlarni bajarishga qaratilgan.

Ushbu tizimlar odatda kompyuterlar va mobil qurilmalar uchun ishlatiladi. Har bir tizimning o'z xususiyatlari va afzalliklari mavjud, shuning uchun foydalanuvchilar operatsion tizimlarning xususiyatlarini o'rganib, kerakli tizimni tanlashlari kerak

26. Operatsion tizimlar vazifalari.

Operatsion tizimlar (OT), kompyuter tizimining barcha qurilmalarini birlashtiradi va ishlab chiqarilgan dasturlarni bajarish uchun xizmat qiladi. OT ning asosiy vazifalari quyidagilardir:

1. Resurslar boshqarish: Operatsion tizimlar, kompyuter tizimining barcha resurslarini, masalan, protsessor, xotira, disk yoki qo'shimcha qurilmalar, misol uchun printer yoki skaner, birlashtiradi va ulardan foydalanishni boshqaradi.

2. Dasturlarni boshqarish: Operatsion tizimlar, bajarilgan dastur kodlarini boshqaradi va ularga protsessorning yordamida tizim ishlarini bajarish imkonini beradi.

3. Foydalanuvchilar bilan interfeys yaratish: Operatsion tizimlar, foydalanuvchilar bilan o'zaro aloqada ishlatiladigan grafik interfeyslarini yaratadi. Bu interfeyslar, foydalanuvchilarga qulaylik va osonlik ko'rsatadi.

4. Xavfsizlik va himoyalash: Operatsion tizimlar, kompyuter tizimini viruslar va hakerlar kabi xavfli tahlil qilishdan himoyalash imkonini beradi.

5. Tarmoq boshqaruvini yaxshilash: Operatsion tizimlar, tarmoq ustida ishlashni yaxshilash uchun xizmat qiladi. Bu, tarmoq ustida fayllar almashinuvi, internetga ulanish, uzaktan boshqarish va boshqa xizmatlarni o'z ichiga oladi.

6. Qo'llab-quvvatlash: Operatsion tizimlar, kompyuter tizimida yuzaga keladigan muammo va xatolarni aniqlash va ularni bartaraf qilish uchun qo'llab-quvvatlash imkonini beradi.

7. Qo'shimcha xizmatlar: Operatsion tizimlar, kompyuter tizimida qo'shimcha xizmatlar ko'rsatishga yordam beradi. Masalan, tarjima, talaffuz, va o'zgaruvchanlik kabi xizmatlar shu jumladan.

Shuningdek, har bir operatsion tizimning xususiyatlari mavjud bo'lib, ular o'zlariga xos vazifalarga ega bo'ladi

27. Operatsion tizim tarkibi va asosiy funksiyalari.

Operatsion tizimlar (OT), kompyuter tizimining barcha qurilmalarini birlashtiradi va ishlab chiqarilgan dasturlarni bajarish uchun xizmat qiladi. OT tarkibi quyidagi qismlardan iborat bo'ladi:

1. Kernel (yadro): OT ning asosiy qismi bo'lib, protsessor va boshqa qurilmalar bilan ishlashni boshqaradi. Kernel, barcha tizim resurslariga kirishni boshqaradi va ulardan foydalanishni tashkil etadi.

2. Device Drivers (qurilma haydashlar): Operatsion tizim, protsessor, printer, skaner, kamera, ovozli qurilmalar va boshqa qurilmalar bilan ishlash uchun yuklanadigan qurilma haydashlarini o'z ichiga oladi.

3. System Utilities (tizim vositalari): OT, tizimni boshqarish uchun kerakli barcha vositalarni o'z ichiga oladi. Masalan, fayllar va kataloglar bilan ishlash, tarmoq sozlamalari, kengaytirilgan funksiyalar va boshqa vositalar kabi.

4. User Interface (foydalanuvchi interfeysi): OT, foydalanuvchilar bilan o'zaro aloqada ishlatiladigan grafik interfeyslarini yaratadi. Bu interfeyslar, foydalanuvchilarga kompyuter tizimini boshqarishda qulaylik va osonlik ko'rsatadi.

Operatsion tizimning asosiy funksiyalari quyidagilardir:

1. Barcha qurilmalar bilan ishlashni boshqarish: OT, protsessor, xotira, disk va boshqa qurilmalar bilan ishlashni boshqaradi.

2. Dasturlarni bajarish uchun xizmat qilish: Operatsion tizim, bajarilgan dastur kodlarini boshqaradi va ularga protsessorning yordamida tizim ishlarini bajarish imkonini beradi.

4. Xavfsizlik va himoyalash: Operatsion tizimlar, kompyuter tizimini viruslar va hakerlar kabi xavfli tahlil qilishdan himoyalash imkonini beradi.

6. Qo'llab-quvvatlash: Operatsion tizimlar, kompyuter tizimida yuzaga keladigan muammo va xatolarni aniqlash va ularni bartaraf qilish uchun qo'llab-quvvatlash imkonini beradi.

7. Qo'shimcha xizmatlar: Operatsion tizimlar, kompyuter tizimida qo'shimcha xizmatlar ko'rsatishga yordam beradi. Masalan, tarjima, talaffuz, va o'zgaruvchanlik kabi xizmatlar shu jumladan.

27. Fayl tizimi va uning asosiy turlari.

Fayl tizimi, kompyuterda fayllarni saqlash, qidirish, o'chirish, ko'chirish va boshqa operatsiyalarni bajarish uchun kerakli tuzilmalardan iboratdir. Fayl tizimlari, bilan birga fayllarni tuzish va qidirishning oson bo'lishi uchun ma'lum bir tuzilma va qoidalar bilan birlashtirilgan. Fayl tizimlari quyidagi asosiy turli bo'ladi:

1. Hierarchical File System: Bu tizim, fayllarni bir hierarxik strukturada saqlashga yordam beradi, masalan, Windows operatsion tizimi NTFS (New Technology File System) va FAT (File Allocation Table) fayl tizimlarini ishlatadi.

2. Network File System: Bu tizim, tarmoq orqali fayllarni boshqa kompyuterlarda saqlash va ularga murojaat qilishga imkon beradi. Masalan, NFS (Network File System) Unix va Linux operatsion tizimlarida ishlatiladi.

3. Distributed File System: Bu tizim, fayllarni bir nechta kompyuterlarda saqlashga yordam beradi. Masalan, AFS (Andrew File System) va DFS (Distributed File System) Windows Server tizimlarida ishlatiladi.

Fayllar quyidagi asosiy turlarga bo'linadi:

1. Text files: Bu turlar matnli fayllardir, masalan, .txt, .doc, .pdf, .rtf va hokazo.

2. Binary files: Bu turlar, musbat va manfiy sonlarni, matn va boshqa ma'lumotlarni o'z ichiga olgan fayllardir. Masalan, .exe, .jpg, .mp3, .avi va hokazo.

3. Database files: Bu turlar, ko'p sonli va qidiruvni osonlashtiruvchi ma'lumotlar bazalarini saqlash uchun ishlatiladi. Masalan, .db, .mdb, .sql, .dat va hokazo

28. Fayl tizimi afzalligini baholash.

Fayl tizimlari bir nechta afzalliklar bilan ta'minlangan:

1. Fayllarni tashuvchi va ko'chiruvchi jarayonlar oson.

2. Fayllarni qidirishni osonlashtirish.

3. Fayllarni saqlash va ulashni osonlashtirish.

4. Fayllar ustida turli amallarni bajarishni osonlashtirish, masalan, fayllarni o'chirish, nusxalash, ko'chirish va hokazo.

5. Fayllarni tarmoq orqali boshqa kompyuterlarga ulashni osonlashtirish.

6. Fayllarni tizimni tiklash va qayta tiklash yordamida saqlashni osonlashtirish.

7. Fayllarni shifrlash va himoyalashni osonlashtirish.

8. Fayllarni ma'lumot bazalarida saqlashni osonlashtirish.

9. Fayllarni ko'p foydalanuvchilarga bir vaqtning o'zida ulashni osonlashtirish.

10. Fayllarni avtomatik ravishda yadrosiz qoldirishni oldini olish.

11. Fayllarni qayta ishlatishni osonlashtirish.

12. Fayllarni tizimni tiklash va qayta tiklash yordamida saqlashni osonlashtirish.

Fayl tizimlari kompyuterda fayllarni saqlash va ulashni osonlashtiradi, shuningdek, fayllarni ma'lumotlar bazalarida saqlash, shifrlash, ko'p foydalanuvchilarga bir vaqtning o'zida ulash va boshqa bir nechta afzalliklarga ega bo'lishi mumkin. Buning tufayli, fayl tizimlari hozirgi kunda kompyuterlarda juda muhim ahamiyatga ega.

29. Zamonaviy operatsion tizimlar (Unix, Windows) fayl tizimining tashkil topishi va foydalanuvchi nuqtai- nazaridan mantiqiy tuzilishi.

Zamonaviy operatsion tizimlar, Unix va Windows, fayl tizimini tashkil topishda bir nechta muhim modullardan foydalanishadi.

Unix operatsion tizimi fayl tizimini tashkil topishda hierarchical file system (hirarxik fayl tizimi)ni ishlatadi. Bu tizimda barcha fayllar, root directory (asosiy katalog) ichida joylashgan. Root directory, boshqa kataloglarni ichiga olishi mumkin bo'lgan eng yuqori tashqi katalog hisoblanadi. Boshqa kataloglar, esa, root katalog ichida yaratiladi. Kataloglar yaratilgandan so'ng, fayllar ularga joylashadi. Fayllar, kataloglar yoki boshqa fayllar bilan bir necha darajada joylashishi mumkin. Unix tizimida fayllar va kataloglar uchun nomlar, katta va kichik harflar farq etadi.

Windows operatsion tizimi esa, fayl tizimini tashkil topishda, tree-structure file system (daraxt shaklida fayl tizimi)ni ishlatadi. Bu tizimda ham, Unix tizimida keltirilgan hierarchical file system ni ishlatadi, lekin bundan tashqari, bitta logikali diskning katta va kichik kataloglari bor. Bitta logikali diskda ko'p sonli kataloglar va fayllar joylashishi mumkin. Fayllar va kataloglar uchun nomlar, katta va kichik harflar farq qilmaydi.

Foydalanuvchilar uchun, Unix va Windows tizimlarining fayl tizimi mantiqiy tuzilishi bir-biridan farqli emas. Unix tizimi, barcha fayllarni root directory ichida joylashtiradi va fayllarni qidirishda, katalog nomlari va kataloglar orasida joylashgan fayllarni topish mumkin. Windows tizimi esa, ham katta kataloglarni ishlatadi, ham daraxt shaklida fayl tizimini. Fayllarni qidirishda, faylni joylashtirilgan katalogda topish mumkin.

30. Operatsion tizim yadrosi va uning asosiy vazifalari.

Operatsion tizim yadrosi, kompyuterda bajarilayotgan barcha dasturlarni boshqaruvchi va foydalanuvchilar bilan kompyuter va boshqa qurilmalar orasida munosib ishlashni ta'minlaydigan tizim dasturiy ta'mindir. Yadros, tizimning asosiy qismi hisoblanadi va operatsion tizimining barcha qismlari yadros bilan bog'liq.

Operatsion tizim yadrosining asosiy vazifalari quyidagilardir:

1. Tizim resurslarini boshqarish: Yadros tizimning barcha resurslarini boshqarib turadi, masalan, kompyuterda qurilgan barcha qurilmalar, yadros tizimi bilan bog'liq bo'lgan dasturlar va hokazo. Yadros, resurslarni boshqarishda juda kuchli yordam beradi va ulardan samarali foydalanishni ta'minlaydi.

2. Dasturlarni boshqarish: Yadros, bajarilayotgan barcha dasturlarni boshqarib turadi. Dasturlar yadros orqali kompyuterda ishlaydi va tizim resurslariga murojaat qiladi. Yadros, dasturlarni boshqarishda juda kuchli yordam beradi va ulardan samarali foydalanishni ta'minlaydi.

3. Kompyuter va qurilmalar orasida munosib ishlashni ta'minlash: Yadros, tizimni kompyuter va boshqa qurilmalar orasida ishlatishni ta'minlaydi. Yadros, qurilmalar bilan bog'liq bo'lgan dasturlarni bajarishda, ulardan samarali foydalanishda va ularga murojaat qilishda juda kuchli yordam beradi.

4. Tizim xatoliklarini aniqlash va tuzatish: Yadros, tizimda yuzaga kelgan xatoliklarni aniqlash va tuzatishda juda muhim ahamiyatga ega. Yadros, xatoliklarni aniqlash va tuzatishda juda kuchli yordam beradi va tizimning samarali ishlashini ta'minlaydi.

5. Tarmoq xizmatlarini boshqarish: Yadros, tarmoq xizmatlarini boshqarib turadi. Yadros, tarmoq xizmatlarini bajarishda juda kuchli yordam beradi va ulardan samarali foydalanishni ta'minlaydi.

6. Tizim himoyalashini ta'minlash: Yadros, tizimning himoyalashini ta'minlashda juda kuchli yordam beradi. Yadros, tizimning himoyalashini ta'minlaydigan xususiyatlarni boshqarib turadi va tizimning himoyalashini ta'minlaydi.

31. Yadro jarayonlari va funksiyalari.

Yadro - bu operatsion tizimning asosiy qismi hisoblanadi. U barcha qurilmalar va dasturlarni boshqarish, xavfsizlikni ta'minlash, tarmoqni boshqarish, xato aniqlash va tuzatish, tizim xizmatlarini boshqarish va boshqa ko'rsatmalarni taqdim etish uchun javob beradi. Yadro, boshqa tizim komponentlari bilan bog'liq, tizimning barcha qurilmalarini boshqaradi va barcha operatsiyalarni bajaradi.

Yadroning asosiy vazifalari quyidagilardir:

1. Resurslar boshqarish: Yadro, kompyuterda mavjud barcha resurslarni boshqaradi, masalan, RAM, disk, ekran, printer va boshqalar. Bu resurslar o'rtasida manbalarni bo'shatish, ularga ega bo'lgan dasturlarga joy taqsimlash va boshqa bir nechta vazifalarni bajarishni o'z ichiga oladi.

2. Dasturlarni boshqarish: Yadro, o'rnatilgan dasturlarni boshqarish uchun xizmatlar taqdim etadi. Bu dasturlar barcha qurilmalar bilan ishlashadi va ularga kerakli resurslarni taqsimlash uchun yadro bilan aloqada ishlaydi.

3. Qurilma kommunikatsiyasini boshqarish: Yadro, qurilmalar o'rtasidagi aloqalarni boshqaradi. Bu qurilmalar, masalan, printer, scanner, modem va boshqalar bo'lishi mumkin.

4. Xato aniqlash va tuzatish: Yadro, tizimdagi xatolarni aniqlab, ularni to'g'rilash uchun kerakli jarayonlarni amalga oshiradi.

5. Tarmoq xizmatlarini boshqarish: Yadro, tarmoqni boshqarish va tarmoq xizmatlarini taqdim etish uchun kerakli xizmatlar bilan taminlashadi.

6. Xavfsizlikni ta'minlash: Yadro, tizim xavfsizligini ta'minlash uchun zarur tahlil va ta'minotlar bilan taminlangan.

Yadro, operatsion tizimning eng muhim qismi hisoblanadi, chunki tizimning barcha qurilmalarini boshqaradi va tizimning barcha vazifalarini bajaradi.

32. Tashqi qurilmalarni boshqarish, maxsus fayllar

Tashqi qurilmalar, kompyuter tizimining boshqa qurilmalari bilan aloqada ishlaydigan va ularga kerakli xizmatlarni taqdim etadigan tizim qurilmalari hisoblanadi. Bu qurilmalar, masalan, printer, scanner, kamera, klaviatura, mus, monitor va boshqalar bo'lishi mumkin.

Operatsion tizimlar, tashqi qurilmalarni boshqarish uchun maxsus fayllar taqdim etadi. Bu fayllar, tashqi qurilmalar bilan aloqada ishlaydigan va ularga kerakli xizmatlarni taqdim etadigan yozilgan dasturlardan foydalanish orqali tuziladi. Bu fayllar, tashqi qurilmalar bilan aloqada ishlaydigan va ularga kerakli xizmatlarni taqdim etadigan tizim qurilmalarini boshqarish uchun kerakli resurslarni taqsimlash va boshqarish uchun yadro bilan aloqada ishlaydi.

Maxsus fayllar, tashqi qurilmalar bilan aloqada ishlaydigan va ularga kerakli xizmatlarni taqdim etishning yanada yaxshi ta'minoti uchun keraklidir. Bu fayllar, tashqi qurilmalar bilan aloqada ishlaydigan va ularga kerakli xizmatlarni taqdim etish uchun yozilgan dasturlarning o'z ichiga oladi va ularga kerakli resurslarni taqsimlash va boshqarish uchun yadro bilan aloqada ishlaydi.

Bunday maxsus fayllar, operatsion tizimning barcha qurilmalarini boshqarish va ularga kerakli xizmatlarni taqdim etishni osonlashtiradi.

33. Drayverlar va ularni boshqarish.

Drayverlar, tizim qurilmalari bilan aloqada ishlaydigan va ularga kerakli xizmatlarni taqdim etadigan tizim qurilmalari hisoblanadi. Bu qurilmalar, masalan, printer, scanner, kamera, klaviatura, mus, monitor va boshqalar bo'lishi mumkin.

Drayverlar, tizim qurilmalarining o'zaro aloqasini ta'minlash uchun zarur bo'lgan kerakli ma'lumotlarni olish uchun yozilgan dasturlardir. Bu ma'lumotlar, qurilma modeli, turi, interfeysi, protokollari va boshqa xususiyatlarini o'z ichiga oladi.

Drayverlar, tizimga qurilma ulanishiga mos keladigan xususiyatlarni taqdim etadi va ularga tizimning boshqa qurilmalari bilan aloqasini ta'minlash uchun kerakli resurslarni taqsimlash va boshqarish uchun yadro bilan aloqada ishlaydi.

Drayverlar, tizimning barcha qurilmalarini boshqarish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni olish uchun keraklidir. Bu ma'lumotlar, qurilma modeli, turi, interfeysi, protokollari va boshqa xususiyatlarini o'z ichiga oladi.

Drayverlar, tizimga ulanish qurilmalarining ishga tushirilishini, ularga kerakli ma'lumotlarni taqdim etishni va ularga kerakli xizmatlarni taqdim etishni ta'minlaydi.

34. Tizimli dasturlashda oʻqish va yozishni tashkil qilish. Buyruqlar tili

Tizimli dasturlashda o'qish va yozishni tashkil qilish uchun buyruqlar tili (programming language) kerak bo'ladi. Bu tilda yozilgan kod dasturlari kompyuter tizimida bajariladi. Bu tildalarning ko'p xil turlari bor, masalan, Python, Java, C++, JavaScript, Ruby, va h.k. Har bir tilda o'ziga xos sintaksis va funksiyalarga ega. Kod yozishda sintaksisni qo'llash, dastur xatolarini topish va tuzatish, dasturni sinash va boshqa qo'shimcha funksiyalarni qo'llash ko'p muhimdir.

35. Fayl tizimi, fayllar ustida amallar.

Fayl tizimi, kompyuterda fayllarni qayta ishlash, qidirish, saqlash, ko'chirish, o'chirish va boshqa amallarni bajarish uchun kerak bo'lgan tuzilmadir. Fayl tizimlari, fayllarni qayta ishlashda tartibni ta'minlaydi va fayllarni o'rganishni ham osonlashtiradi. Fayl tizimlari, fayllarni bir-biri bilan bog'liq qilish yoki alohida saqlashni ta'minlaydi.

Fayllar ustida amallar odatda fayl tizimlari yordamida bajariladi. Fayllar ustida amallar qat'iy nazorat ostida amalga oshirilishi kerak, chunki fayllarni o'chirish yoki o'zgartirish xatoliklarga olib kelishi mumkin. Fayllar ustida amallar orqali fayllar ko'chirilishi, saqlanishi, o'chirilishi, nusxalanishi, fayllar o'zgartirilishi va boshqa amallar amalga oshirilishi mumkin. Fayllar ustida amallarni bajarish uchun fayl tizimining qo'shimcha dasturlari, masalan, fayl boshqaruvchi (file manager) yoki komandalar ketma-ketligi (command-line interface)dan foydalanilad

36. Fayllar xossalari va ular himoyasi.

Fayllar tizimi, kompyuterda fayllarni qayta ishlash, saqlash, ko'chirish va o'chirish uchun tuzilgan tizimdir. Fayllar, ma'lumotlarni saqlash uchun foydalaniladi. Fayllar xossalari quyidagilardan iborat bo'ladi:

1. Fayl nomi: Faylning nomi uni aniqlash uchun foydalaniladi. Fayl nomi uning turi va maqsadiga qarab aniqlanishi mumkin.

2. Fayl kengaytmasi: Fayl kengaytmasi, faylning turi yoki formatini ko'rsatadi. Masalan, .txt, .docx, .pdf, .jpg kabi kengaytmalar mavjud.

3. Fayl hajmi: Fayl hajmi, faylning o'z ichiga olgan ma'lumotlar miqdorini ko'rsatadi. Fayl hajmi, faylni saqlash uchun kerak bo'lgan joy miqdorini ham aniqlashga yordam beradi.

4. Fayl turi: Fayl turi, faylning ma'lumotlar turi va shaklini ko'rsatadi. Fayllar matnli, rasmlar, videolar, musiqalar va boshqa turdagi ma'lumotlar bo'lishi mumkin.

Fayllar himoyasi, fayllarning o'zgartirilishi yoki o'chirilishi, yoki fayllarga ruxsat berish va boshqa amallar bilan bog'liq. Fayllar himoyasi, fayllarni yolg'iz foydalanuvchilarga yoki guruhlar bilan bo'lishini ta'minlaydi. Fayllar himoyasi, fayllarga parol qo'yish, fayllarni faqat o'qishga ruxsat etish yoki fayllarni o'chirishga ruxsat etish kabi amallarni bajarish imkoniyatini beradi. Fayllar himoyasi, fayllarni o'zgartirish, o'chirish yoki yo'q qilishning tasodifiy ravishda amalga oshirilmaguncha, fayllarning himoyalanganligini ta'minlaydi.

37. Fayl tizimiga murojaat darajalari (foydalanuvchi, tizim, administrator).

Fayl tizimiga murojaat darajalari quyidagilardan iborat:

1. Foydalanuvchi: Fayl tizimiga foydalanuvchi sifatida kirishda, fayllarni o'qish va yozish, fayllarni ko'chirish yoki o'chirish, fayllarni yaratish va boshqa amallarni bajarish imkoniyatiga ega bo'ladi. Foydalanuvchilar bir nechta fayllarni ko'rish va ular ustida amallar bajarish huquqiga ega bo'ladi.

2. Tizim: Fayl tizimi, fayllarni saqlash va tahrirlash uchun tuzilgan tizimdir. Fayl tizimi, foydalanuvchilarga fayllarga murojaat qilish huquqini beradi. Fayl tizimining asosiy vazifalari, fayllarni saqlash, fayllarni ko'chirish, fayllarni o'chirish, fayllarni nusxalash, fayllarni qidirish va boshqa amallarni bajarishdir. Tizim, foydalanuvchilarga fayllarga murojaat qilish imkoniyatini beradi, ammo foydalanuvchilar administratorlik huquqlariga ega emaslar.

3. Administrator: Fayl tizimi administratori, fayllarni barcha foydalanuvchilar uchun boshqarish huquqiga ega bo'ladi. Fayl tizimining administratori, tizimni boshqarish uchun kerakli huquqlarga ega bo'ladi. Administrator, fayllarni yaratish, o'chirish, ko'chirish, foydalanuvchilarning huquqlarini o'zgartirish va boshqa amallarni bajarish huquqiga ega bo'ladi. Administrator, tizim xatolarini aniqlash va tuzatish, tizimni yaxshilash va tizim xavfsizligini ta'minlash uchun kerakli amallarni bajarish huquqiga ega bo'ladi.

38. Tizim ma‟lumotlari. Fayllarni xeshlash.

Avtomatik fayllar tizimi, fayllarni saqlash va ularga murojaat qilish uchun xizmat qiladi. Bu tizimlar, fayllarni topish, ochish, saqlash, ko‟chirish, o‟chirish va boshqa amallarni bajarish uchun qulay interfeyslar taqdim etadi.

Fayllar, ma‟lumotlarni saqlash uchun xizmat qiladi va ularning turli xususiyatlariga ega bo‟ladi, masalan, fayl nomi, kengaytmasi, hajmi va turkumi. Fayllar odatda matn, rasm, video, audio va boshqa turlarga bo‟linadi.

Fayllarni xeshlash, ularni topish va ularga murojaat qilishning asosiy usullari tizimlar orqali amalga oshiriladi. Fayllar tizimlar orqali kataloglarda yig‟iladi, bu esa ularni topishni osonlashtiradi. Fayllarni xeshlash uchun, fayl nomi, kengaytma, hajm va turkumiga asoslangan so‟rovlar yuboriladi.

Fayllarni o‟chirish, ko‟chirish yoki saqlash uchun, faylni tanlang va kerakli amalni bajarish uchun mos tugmani bosing. Faylni o‟chirishdan oldin, o‟sha faylni saqlagan joydan olib tashlang. Faylni ko‟chirish uchun, o‟sha faylni olib tashlangan joydan boshqa joyga ko‟chiriladi. Faylni saqlash uchun, faylni saqlash joyini tanlang va faylni nomlang.

Fayllarni xeshlash va ularga murojaat qilishning boshqa usullari mavjud bo‟lishi mumkin, masalan, fayl nomi, kengaytma, hajm va turkumiga asoslangan so‟rovlar orqali, yoki faylning turiga asoslangan so‟rovlar orqali.

39. Fayl nomlarini qisqartirish algoritmlari. Fayllar katalogi.

Fayl nomlarini qisqartirish algoritmlari, fayllarni oson topish va tahrir qilish uchun foydalaniladigan qulay usullardir. Fayl nomlarini qisqartirishda amalga oshiriladigan eng oddiy usul, fayl nomlaridagi bo'shliq belgilarini olib tashlashdir.

Bunday qisqa nomlar, fayllarni topishni osonlashtiradi va fayllarni nomlashda ham qulaylik yaratadi. Masalan, fayl nomi "MyResume2022.docx" bo'lishi kerak, lekin uni qisqa nom "myres22.docx" ga o'zgartirish mumkin.

Fayllarni qisqa nomlashda, faylning turiga, maqsadiga va qo'llaniladigan dastur yoki ilovalarning nomiga e'tibor berilishi kerak. Faylning turiga qarab, qisqa nomlarga mos kengaytmalar qo'shilishi mumkin, masalan, ".txt" fayllari uchun "text", ".jpg" fayllari uchun "image" kabi.

Fayllar katalogi, fayllarni tizimlash uchun foydalaniladigan kataloglar yig'indisi hisoblanadi. Fayllar katalogida, fayllar nomlari asosida tashkil etilgan kataloglar mavjud bo'ladi. Bunday kataloglar, fayllarni turli turdagi guruhlariga bo'lib, ularni topish va tahrir qilishni osonlashtiradi.

Fayllar kataloglari odatda tizim fayllari tarkibiga kiradi va ularning nomlari tizim fayllarini aniqlash uchun mos qo'llaniladi. Fayllar katalogi, foydalanuvchiga fayllarni topish va ularga murojaat qilish uchun qulay interfeyslar taqdim etadi.

40. Tizimli dasturlashda resurslarni taqsimlash.

Tizimli dasturlashda, resurslar (masalan, protsessorni ishlatish, xotira yoki internet trafik) taqsimlanishi kerak, shuning uchun har bir dasturga kerakli resurslar taqsimlangan va boshqarilishi kerak.

Bu, tizimli dasturlashning asosiy prinsipi hisoblanadi, chunki tizim ishlashining samarali bo'lishi uchun, bir necha dasturlarning bir xil vaqtda kerakli resurslarni ishlatib, bir-biriga ta'sir qilmaydi.

Resurslar taqsimlanishining bir qismi, operatsion tizim (OS) tomonidan bajariladi. OS, dastur va resurslar orasida aloqani boshqaradi, dasturlar uchun kerakli resurslarni ajratadi va ularga qanchalik resurs ajratilishi kerakligini boshqaradi.

Boshqa bir qismi esa, dastur tomonidan bajariladi. Dastur, kerakli resurslarni o'zida saqlaydi va ularga qanchalik resurs ajratilishi kerakligini boshqaradi. Masalan, dastur, protsessorning qanchalik vaqtni ishlatishi kerakligini aniqlaydi va ishlatishni tugatgandan so'ng, protsessorni boshqa dastur uchun bo'shatadi.

Resurslar taqsimlanishida, boshqa bir qo'llanma hisoblanadigan "Task Manager" yoki "Activity Monitor" kabi vositalar ham foydalanilishi mumkin. Ular, foydalanuvchiga tizimdagi protsesslarni ko'rsatadi va ularga ajratilgan resurslarni ko'rsatadi.

Resurslar taqsimlanishining samarali bajarilishi tizimning ishlashini tezlashtiradi va xatoliklarni kamaytiradi.

41. Tizimli dasturlashda jarayonlar bajarilishini rejalashtirish.

Tizimli dasturlashda, jarayonlar bajarilishini rejalashtirish, dasturlar va tizimlar orasida ish biriktirish uchun muhimdir. Jarayonlar bajarilishini rejalashtirish, dasturlarning bir-biri bilan hamkorlik qilishini, resurslarni samarali ishlatishini va tizimning ishlashini tezlashtirishini ta'minlaydi.

Jarayonlar bajarilishini rejalashtirish uchun, tizimlarda qo'llaniladigan bir qator usullar mavjud. Bunda eng muhim usul, dasturlar orasida kerakli resurslarni ajratish va ularga qanchalik resurs ajratilishi kerakligini aniqlashdir.

Bu usulda, dastur resurslarni kerakli vaqtda ishlatish uchun to'g'ri kelishadi. Masalan, bir dasturda xotira ishlatish kerakligi aniqlanadi va o'sha dastur tomonidan ishlatilishi kerak bo'lgan xotira miqdori aniqlanadi. Boshqa dasturlar ham o'sha resurslarni o'zida saqlab turadi va ularga qanchalik xotira ajratilishi kerakligi aniqlanadi.

Jarayonlar bajarilishini rejalashtirish uchun boshqa usullar ham mavjud. Masalan, bir dastur bajarilishi kerak bo'lgan vaqtni aniqlash, dasturlar orasida ish biriktirishni o'zgartirish, dasturlarni qo'shimcha ko'rsatuvlari bilan bajarish, tizimlarning xatoliklarini aniqlash va ularga javob berish, jarayonlarni bajarish vaqti vaqtinchalik to'xtatish kabi usullar.

Jarayonlar bajarilishini rejalashtirish, tizimli dasturlashning muhim prinsiplaridan biridir va dasturlarning samarali bajarilishini ta'minlaydi.

42. Tizimli dasturlashda resurslarni taqsimlash strategiyasi.

Tizimli dasturlashda resurslarni taqsimlash strategiyasi ish faoliyatini optimallashtirish va tizim nosozliklarining oldini olish uchun xotira, protsessor vaqti va kiritish-chiqarish operatsiyalari kabi tizim resurslarini boshqarish va taqsimlash jarayonini nazarda tutadi. Tizimli dasturlashda foydalaniladigan resurslarni taqsimlashning bir necha umumiy strategiyalari:
1. Statik ajratish: Bu kompilyatsiya vaqtida tizim resurslarini taqsimlashni o'z ichiga oladi va odatda massivlar kabi qat'iy o'lchamdagi ma'lumotlar tuzilmalari uchun ishlatiladi.
2. Dinamik taqsimlash: Bu tizim resurslarini ish vaqtida taqsimlashni o'z ichiga oladi va odatda bog'langan ro'yxatlar kabi o'zgaruvchan o'lchamdagi ma'lumotlar tuzilmalari uchun ishlatiladi.
3. Axlat yig'ish: Bu dastur tomonidan foydalanilmayotgan xotirani avtomatik ravishda bo'shatish uchun dinamik xotira ajratish shaklidir.
4. Vaqtni ajratish: Bu protsessor vaqtini bir nechta jarayonlar yoki oqimlar oʻrtasida taqsimlashni oʻz ichiga oladi, bu har qanday jarayon yoki oqim protsessorni monopollashtirishning oldini oladi.
5. I/Uni rejalashtirish: Bu ishlashni optimallashtirish va manbalar nizosining oldini olish uchun kiritish/chiqarish operatsiyalarini rejalashtirishni o'z ichiga oladi.

43. Tizimli dasturlashda taqsimlanadigan resurslar va ularga murojaat.

Taqsimlangan resurslar deganda turli tizimlar yoki tarmoqlar boʻylab tarqalgan resurslar nazarda tutiladi. Tizim dasturlashda ushbu resurslarga kirish va ularni boshqarish qiyin bo'lishi mumkin. Biroq, taqsimlangan resurslar o'rtasida aloqa va muvofiqlashtirishni osonlashtirish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan turli xil texnika va protokollar mavjud. Bularga masofaviy protsedura qo'ng'iroqlari (RPC), xabarlarni uzatish interfeysi (MPI) va taqsimlangan umumiy xotira (DSM) kiradi. Har bir yondashuv oʻzining kuchli va zaif tomonlariga ega va tizimning oʻziga xos talablariga qarab qoʻllanilishi mumkin.

44. Tizimli dasturlashda parallel jarayonlarni oʻzaro ta‟siri va ularni sinxronlash.

Tizim dasturlashda parallel jarayonlar resurslarni almashish yoki xabar almashish orqali bir-biri bilan o'zaro ta'sir qilishi mumkin. Biroq, bir vaqtning o'zida bir nechta jarayonlar bir xil manbaga kirsa, bu nizolar va ma'lumotlarning nomuvofiqligiga olib kelishi mumkin. Ushbu muammolarni oldini olish uchun parallel jarayonlarning bajarilishini muvofiqlashtirish uchun sinxronizatsiya mexanizmlari qo'llaniladi.
Ba'zi bir umumiy sinxronlash usullari semaforlar, qulflar va to'siqlarni o'z ichiga oladi. Semaforlar umumiy resurslar mavjudligi haqida signal berish uchun ishlatiladi, qulflar esa bir vaqtning o'zida bir nechta jarayonlarning bir xil manbaga kirishiga to'sqinlik qiladi. To'siqlar barcha jarayonlar davom etishdan oldin bajarilishining ma'lum bir nuqtasiga etib borishini ta'minlash uchun ishlatiladi.
To'g'ri sinxronizatsiya parallel dasturlarning to'g'ri ishlashi uchun juda muhim va poyga sharoitlari, boshlanishlar va boshqa parallellik bilan bog'liq muammolarni oldini olishga yordam beradi.

45. Jarayonlarni oʻzaro ta‟sirini tashkil etishning asosiy vositalari.

Tizim dasturlashda jarayonlarning oʻzaro taʼsirini tashkil qilishning bir qancha vositalari mavjud. Eng keng tarqalgan yondashuvlardan biri bu jarayonlarga ma'lumotlar almashish va o'z faoliyatini muvofiqlashtirish imkonini beruvchi jarayonlararo aloqa (IPC).
IPC ga quvurlar, rozetkalar, xabarlar navbatlari, umumiy xotira va masofaviy protsedura chaqiruvlari (RPC) kabi turli mexanizmlar orqali erishish mumkin. Quvurlar va rozetkalar bir xil yoki turli tizimlardagi jarayonlar o'rtasidagi aloqa uchun ishlatiladi, xabarlar navbatlari va umumiy xotira bir xil tizimdagi jarayonlar o'rtasidagi aloqa uchun ishlatiladi. RPC jarayonlarga masofaviy tizimlardagi protseduralar yoki funksiyalarni mahalliy kabi chaqirish imkonini beradi.
Jarayonlarning o'zaro ta'sirini tashkil qilishning yana bir usuli - qulflar, semaforlar va to'siqlar kabi sinxronizatsiya mexanizmlari. Bu mexanizmlar jarayonlarning birgalikdagi resurslarga muvofiqlashtirilgan tarzda kirishini taʼminlaydi va nizolar va maʼlumotlar nomuvofiqliklarining oldini oladi.
Umuman olganda, jarayonlarning o'zaro ta'sirini tashkil qilish uchun vositalarni tanlash tizimning o'ziga xos talablariga va jarayonlarning tabiatiga bog'liq.

46. Tizimli dasturlashda xotirani boʻlaklarga boʻlib taqsimlash

Tizim dasturlashda xotirani qismlarga ajratish tizimning mavjud xotira resurslarini alohida bo'limlarga yoki bo'limlarga bo'lish jarayonini anglatadi. Bu turli sabablarga ko'ra foydali bo'lishi mumkin, masalan, xotira boshqaruvini yaxshilash, turli jarayonlarni izolyatsiya qilish orqali xavfsizlikni oshirish yoki muayyan vazifalar uchun resurslarni taqsimlashni optimallashtirish. Xotirani qismlarga ajratish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan turli xil texnika va algoritmlar mavjud, masalan, qattiq bo'linish, dinamik bo'linish va virtual xotira. Har bir yondashuvning oʻziga xos afzalliklari va kamchiliklari bor va texnikani tanlash ishlab chiqilayotgan tizimning oʻziga xos talablariga bogʻliq boʻladi.

47. Xotirani segmentlarga boʻlish orqali taqsimlash.

Xotirani segmentlarga bo'lish tizimda xotirani ajratish usullaridan biridir. Ushbu yondashuvda xotira qat'iy yoki o'zgaruvchan o'lchamdagi segmentlarga bo'linadi, ularning har biri muayyan jarayon yoki vazifaga ajratilishi mumkin. Har bir segment mustaqil ravishda boshqarilishi mumkin, bu xotiradan foydalanishni yaxshilashga va parchalanishni kamaytirishga yordam beradi.
Segmentatsiyani protsessor tomonidan apparat yordami yoki dasturiy ta'minot algoritmlari orqali amalga oshirish mumkin. Operatsion tizim jarayon uchun yangi segment yaratib, so‘ngra jarayonni shu segmentga solishtirib, xotirani jarayonga ajratishi mumkin. Segment hajmini o'zgartirish yoki kerak bo'lganda ajratilishi mumkin.
Segmentatsiyaning afzalligi shundaki, u boshqa usullarga, masalan, peyjingga qaraganda ko'proq moslashuvchan xotira ajratish imkonini beradi. Biroq, uni boshqarish ancha murakkab bo'lishi mumkin, ayniqsa o'zgaruvchan o'lchamdagi segmentlar bilan ishlashda.

48. Tizimli dasturlashda segment-saxifa taqsimoti.

Segment-sahifalarni ajratish - bu xotirani jarayonlarga ajratish uchun operatsion tizimlarda qo'llaniladigan xotirani boshqarish usuli. U segmentatsiya va peyjingning afzalliklarini birlashtiradi, bunda jarayonning mantiqiy manzil maydoni segmentlarga bo'linadi va har bir segment yana sahifalarga bo'linadi. Bu xotiradan samaraliroq foydalanish imkonini beradi, chunki ma'lum bir vaqtda xotiraga faqat kerakli sahifalar yuklanadi. Yana savollaringiz boʻlsa, menga xabar bering!

49. Virtual xotira nima va u operatsion tizimlarda qanday amalga oshiriladi?

Virtual xotira - bu operatsion tizimlar tomonidan jismoniy mavjud bo'lgandan ko'ra ko'proq hajmdagi mavjud xotira xayolini ta'minlash uchun foydalaniladigan xotirani boshqarish usuli. U maʼlumotlar sahifalarini tasodifiy kirish xotirasidan (RAM) disk xotirasiga vaqtincha oʻtkazish orqali dasturlarga jismoniy mavjud boʻlganidan koʻproq xotiradan foydalanish imkonini beradi.
Virtual xotira apparat va dasturiy ta'minot kombinatsiyasi yordamida amalga oshiriladi. Uskuna komponenti virtual manzillarni jismoniy xotira manzillari bilan taqqoslaydigan xotira boshqaruv bloki (MMU). Dasturiy ta'minot komponenti operatsion tizimning xotira menejeri bo'lib, u xotirani jarayonlarga taqsimlashni boshqaradi va RAM va disk o'rtasida sahifalarni almashtirishni boshqaradi.
Jarayon xotirani talab qilganda, operatsion tizim unga MMU tomonidan jismoniy xotira manzillari bilan taqqoslanadigan bir qator virtual manzillarni tayinlaydi. Agar kerakli ma'lumotlar RAMda bo'lmasa, operatsion tizim boshqa sahifalarni diskka almashtiradi va kerakli sahifalarni diskdan RAMga yuklaydi. Bu jarayon jarayon uchun shaffof bo‘lib, xotiraga xuddi jismonan mavjud bo‘lganidek kirish imkonini beradi.

50. Tizimli dasturlashda xotirani buferlash amali.

Xotirani buferlash - tizim dasturlashda kiritish/chiqarish (I/U) operatsiyalari unumdorligini oshirish uchun foydalaniladigan usul. Bu qurilmalar oʻrtasida yoki qurilma va dastur oʻrtasida uzatilayotgan maʼlumotlarni vaqtincha saqlash uchun xotiraning bir qismidan foydalanishni oʻz ichiga oladi.
Qurilma yoki dastur ma'lumotlarni o'qishi yoki yozishi kerak bo'lganda, u birinchi navbatda ma'lumotlarni xotiradagi buferga yoki buferdan uzatadi. Bufer qurilma va dastur o'rtasida vositachi bo'lib, dasturni kiritish-chiqarish jarayoni tugashini kutmasdan ishlashni davom ettirishga imkon beradi. Maʼlumotlar buferda boʻlgandan soʻng, dastur kerak boʻlganda unga qoʻshimcha kiritish/chiqarish operatsiyalarini kutmasdan kirishi mumkin.
Xotirani buferlash, ayniqsa, sekin yoki ishonchsiz qurilmalar bilan ishlashda, kiritish/chiqarish operatsiyalari ish faoliyatini sezilarli darajada yaxshilaydi. Xotiradagi maʼlumotlarni buferlash orqali tizim talab qilinadigan kiritish-chiqarish operatsiyalari sonini kamaytirishi mumkin, shuningdek, dasturning bajarilishiga taʼsir qilmasdan, muvaffaqiyatsiz operatsiyalarni qaytadan urinib koʻrishi mumkin.
Umuman olganda, xotirani buferlash tizim dasturlashning muhim usuli boʻlib, kiritish-chiqarish operatsiyalarining samaradorligi va ishonchliligini oshirishga yordam beradi.

51. Xotirani keshlash qanday amalga oshiriladi?

Xotira keshlash - bu tez-tez foydalaniladigan ma'lumotlar tezroq kirish uchun tezkor xotira joyida saqlanadigan usul. Bu odatda ma'lumotlarning nusxasini keshda saqlash orqali amalga oshiriladi, bu asosiy xotiraga nisbatan kichikroq va tezroq xotira joyidir. Ma'lumotlar qayta so'ralganda, uni sekinroq asosiy xotiradan olish o'rniga keshdan tezda olish mumkin. Kesh odatda keshlash algoritmi tomonidan boshqariladi, qaysi ma'lumotlar keshda saqlanishi va yangi ma'lumotlar uchun joy ochish uchun qaysi biri chiqarib tashlanishi kerakligini aniqlaydi.

52. Tizimli dasturlashda oqimlarni boshqarish

Tizim dasturlashda oqimni boshqarish ma'lumotlar oqimini boshqarish va tizimning turli qismlari o'rtasidagi nazoratni anglatadi. Bu ma'lumotlarni kiritish va chiqarishni boshqarish, xatolar va istisnolar bilan ishlash, tizimning turli qismlarini bajarish ketma-ketligini nazorat qilishni o'z ichiga oladi.
Oqimlarni boshqarishning keng tarqalgan usullaridan biri bu tizimga ma'lum o'zgaruvchilar yoki shartlar qiymatlari asosida qaror qabul qilish imkonini beruvchi shartli bayonotlardan foydalanishdir. Yana bir usul - tizimga ma'lum bir shart bajarilgunga qadar ma'lum bir ko'rsatmalar to'plamini takrorlash imkonini beruvchi halqalardan foydalanish.
Bundan tashqari, tizimni dasturlash ko'pincha uzilishlardan foydalanishni o'z ichiga oladi, ular ma'lum bir voqea sodir bo'lganligini bildirish uchun tizimga yuboriladigan signallardir. Uzilishlar tizimga foydalanuvchi kiritishi yoki apparat o‘zgarishlari kabi tashqi hodisalarga doimiy ravishda so‘rov o‘tkazmasdan tez javob berish imkonini beradi. Umuman olganda, tizimning toʻgʻri va samarali ishlashini taʼminlash uchun oqimni samarali boshqarish zarur.

53. Dasturlash tilini translyatsiya bosqichlari. Leksik tahlil.

Dasturlash tilini tarjima qilish odatda leksik tahlil, sintaksis tahlili, semantik tahlil, kod yaratish va optimallashtirish kabi bir necha bosqichlarni o'z ichiga oladi.
Leksik tahlil tarjimaning birinchi bosqichi boʻlib, skanerlash deb ham ataladi. Bu manba kodini tokenlar deb ataladigan eng kichik mazmunli birliklarga ajratishni o'z ichiga oladi. Keyinchalik bu tokenlar kalit so'zlar, identifikatorlar, operatorlar va harflar kabi turiga qarab aniqlanadi va toifalarga bo'linadi.
Leksik tahlil jarayoni lekser yoki skaner deb ataladigan asbob yordamida amalga oshiriladi. Lekser manba kodini belgilar bo'yicha o'qiydi va dasturlash tili grammatikasida ko'rsatilgan qoidalarga muvofiq ularni tokenlarga guruhlaydi. Natijada tokenlar ketma-ketligi tarjima jarayonining keyingi bosqichiga, ya’ni sintaktik tahlilga o‘tadi.
Umuman olganda, leksik tahlil tarjima jarayonida hal qiluvchi qadamdir, chunki u kompilyator yoki tarjimonning keyingi bosqichlarida osonlik bilan qayta ishlanishi mumkin boʻlgan manba kodining tuzilgan koʻrinishini taʼminlaydi.

54. Regulyar grammatika uchun chekli avtomat dastursini yaratish

Bu vazifa uchun quyidagi qadamlarni bajaring:

1. Grammatikani tahlil qiling va uni formal yozilgan qoidalarga aylantiring.

2. Qoidalarni bitta jadvalda to'plang va har bir qoida uchun qaysi holatda o'zgarishi kerakligini aniqlang.

3. Jadvalni asosida chekli avtomat dasturini yaratish uchun, har bir holat uchun kerak bo'lgan kirish belgilari va chiquvchi holatlarini aniqlang.

4. Chekli avtomat dasturini yaratish uchun, har bir holat uchun qoidalarni tekshiruvchi funksiyalarni yozing.

5. Dasturni yaratishdan keyin, uning to'g'ri ishlashi uchun test ma'lumotlarini kiriting va dasturni sinovdan o'tkazing.

6. Dasturning xatoliklarni aniqlash uchun, dasturni qayta tekshirib ko'ring va xatoliklarni to'g'rilang.

7. Dasturning ishga tushirilishi uchun, uni test ma'lumotlari bilan birga ishlatishingiz mumkin.

55. Tizimli dasturlashda Rekursiv tushish usuli

1. Grammatika tahlili:
Bu vazifada, grammatikani tahlil qilish kerak. Bu qoidalarni formal yozilgan qoidalarga aylantirishga imkon beradi. Bu esa, chekli avtomat dasturini yaratishda yordam beradi.

2. Qoidalarni jadvalda to'plash:

Qoidalarni bitta jadvalda to'plang va har bir qoida uchun qaysi holatda o'zgarishi kerakligini aniqlang. Bu, dasturning ishlashi uchun kerakli bo'lgan ma'lumotlarni to'plashga yordam beradi.

3. Kirish belgilari va chiquvchi holatlar:

Jadvalni asosida chekli avtomat dasturini yaratish uchun, har bir holat uchun kerak bo'lgan kirish belgilari va chiquvchi holatlarini aniqlang. Bu, dasturning ishlashi uchun kerakli bo'lgan ma'lumotlarni tayyorlashga yordam beradi.

4. Qoidalarni tekshiruvchi funksiyalar:

Chekli avtomat dasturini yaratish uchun, har bir holat uchun qoidalarni tekshiruvchi funksiyalarni yozing. Bu, dasturning to'g'ri ishlashi uchun kerakli bo'lgan funksiyalarni tayyorlashga yordam beradi.

5. Test ma'lumotlari va sinovdan o'tkazish:

Dasturni yaratishdan keyin, uning to'g'ri ishlashi uchun test ma'lumotlarini kiriting va dasturni sinovdan o'tkazing. Bu, dasturning to'g'ri ishlashi uchun kerakli bo'lgan ma'lumotlarni sinovdan o'tkazishga yordam beradi.

6. Xatoliklarni aniqlash va to'g'rilash:

Dasturning xatoliklarni aniqlash uchun, dasturni qayta tekshirib ko'ring va xatoliklarni to'g'rilang. Bu, dasturning to'g'ri ishlashi uchun kerakli bo'lgan xatoliklarni aniqlash va to'g'rilashga yordam beradi.

56. Teskari polyak yozuviga oʻtkazish

Teskarisi polyak yozuviga o'tkazishning asosiy maqsadi, dastur yoki funksiya ishlashining samarali va to'g'ri bo'lishini ta'minlashdir. Bu usulda, dasturning biror qismi yoki funksiyasi to'g'ri ishlamasa, uni qayta ishga tushirib, xatoliklarni aniqlash va to'g'rilash imkonini beradi. Bunday usulda, kodning tuzilishi ham osonlashadi va kodni boshqarish ham osonlashadi.

57. Teskari polyak yozuvidagi ifodani hisoblash

Teskari polyak yozuviga o'tkazish, dastur yoki funksiya ishlashining samarali va to'g'ri bo'lishini ta'minlash uchun foydalaniladigan usuldur. Bu usulda, dasturning biror qismi yoki funksiyasi to'g'ri ishlamasa, uni qayta ishga tushirib, xatoliklarni aniqlash va to'g'rilash imkonini beradi. Bunday usulda, kodning tuzilishi ham osonlashadi va kodni boshqarish ham osonlashadi.

58. Dizassembler nima?

Dizassembler, bir dastur yoki faylni, o'z ichidagi kodlarni (assembly code) ko'rishga imkon beruvchi dasturiy vosita. Bunday usulda, dastur yoki faylning tuzilishi va ishlash prinsiplari haqida tushuncha berish mumkin. Dizassembler, kodni qayta ishlab chiqish va o'zgartirishga imkon beradi. Bunday usul, kodni tahlil qilishda va xatolarni aniqlashda ham foydalaniladi.

59. Dekker algoritmi.

Dekker algoritmi, iki yoki undan ko'p ishchi tizimlarida, bir xotira bo'limiga bitta resursni kiriting yoki o'qiting uchun qarshilik ko'rsatishni ta'minlash uchun ishlatiladigan bir sinxronizatsiya protokolidir.

Algoritm, iki ishchi (yoki undan ko'p) o'rtasida resursni qaysi biri band qilsa ham, bitta ishchining resursga kirishiga ruxsat beradi. Buning uchun, har bir ishchi o'zining o'zgartiruvchisini (flag) borligini anglatadi va boshqa ishchi uchun eslatma qiladi. Keyin, bitta ishchi boshqa ishchiniki flagni tekshiradi. Agar boshqa ishchi ham flagga ega bo'lsa va band qilgan bo'lsa, u holda resursni ishchining o'zi band qilgan bo'lishi mumkin emas va unga ruxsat beriladi.

Dekker algoritmi, resursni qo'llashda xatolarni kamaytiradi va sinxronizatsiyani ta'minlashda juda samarali bo'ladi. Uning asosiy muammolari esa, katta miqdordagi ishchilar uchun juda murakkab bo'lishi va sinxronizatsiya jarayonini tezlashtirish uchun optimallashtirishni talab qilishi mumkin.

60. Bankir algoritmi.

Bankir algoritmi, bir nechta protsesslarning birlikda ishlashini ta'minlash uchun ishlatiladigan bir sinxronizatsiya protokolidir. Bu algoritm, protsesslarning bitta resursni bir vaqtning o'zida ishlatishiga ruxsat beradi va bu resursni qanday vaqt ishlatishiga qarshilik ko'rsatadi.

Algoritm, protsesslar tomonidan talab qilingan resurslar va ularning miqdorini biladi. Har bir protsess, resurslarni ishlatish uchun talab qiladi. Bankir algoritmi, har bir talabni qabul qiladi va ularning to'g'ri ishlashi mumkinligini tekshiradi. Agar talab to'g'ri bo'lsa, resursni berishga ruxsat beriladi. Aks holda, protsessning talabi to'g'ri ishlashi uchun kerak bo'lgan barcha resurslar band qilinadi va protsessning ishini tugatishiga qaror qabul qilinadi.

Bankir algoritmi, resurslar bilan ishlashda xatolarni kamaytiradi va sinxronizatsiyani ta'minlashda juda samarali bo'ladi. Uning asosiy muammolari esa, katta miqdordagi protsesslar uchun juda murakkab bo'lishi va sinxronizatsiya jarayonini tezlashtirish uchun optimallashtirishni talab qilishi mumkin.

61. Kod generatsiyasi usullari: kodni ichki tasvirlash usullari, teskari polyak yozuvi

Kod generatsiyasi usullari, dasturlash tilida yozilgan kodni avtomatik ravishda yaratish uchun ishlatiladigan usullardir. Bu usullar, dastur yozish jarayonini tezlashtiradi va xatolarni kamaytiradi.

Kodni ichki tasvirlash usullari, kodni yaratish uchun ishlatiladigan asosiy usullardan biridir. Bu usulda, yozilgan kodning o'zini boshqa dasturlash tillariga o'tkazishga to'g'ridan-to'g'ri imkon beradi. Kodni ichki tasvirlash usullari quyidagi xilma-xilliklardan foydalanadi:

1. Abstract Syntax Tree (AST) - Kodni sintaksisini o'z ichiga olgan dastur strukturasini ifodalaydi.

2. Control Flow Graph (CFG) - Kodning barcha yo'nalishlarini ifodalaydi.
3. Three Address Code (TAC) - Kodni o'qimini yaxlitlab, har bir operatsiya uchun bitta yoki undan ko'p manzil belgilab ko'rsatadi.

Teskari Polyak yozuvi (Reverse Polish Notation) esa, matematik amallarini bajarishda ishlatiladigan bir usuldur. Bu usulda, operatorlar operandlardan oldin keladi. Misol uchun, 2 + 3 ni teskari polyak yozuvi shu ko'rinishda bo'ladi: 2 3 +. Bu usul, kodni yozishda ham ishlatiladi va operatorlar va operandlar qatorga yoziladi. Misol uchun, a = b + c ni teskari polyak yozuvi shu ko'rinishda bo'ladi: b c + a =.

62. Kod optimizatsiyasining mashinaga bogʻliq boʻlgan usullari: jarayonlar registrlarini taqsimlanishi, xisoblashlarni parallel taqsimlash

Kod optimizatsiyasining mashinaga bog'liq bo'lgan usullari quyidagi xilma-xilliklardan foydalanadi:

1. Jarayonlar registrlarini taqsimlanishi - Bu usul, kodni bitta jarayonga bo'lgan ishlarini bir vaqt ichida bajarganda, jarayonlar registrlaridan foydalanishni kamaytiradi. Bu usul, dastur tezligini oshiradi.

2. Xisoblashlarni parallel taqsimlash - Bu usul, dasturda bir nechta xisoblashlarni bir vaqt ichida bajarganda, ularni parallel ravishda bajargan holda, dastur tezligini oshiradi.

3. Loops unrolling - Bu usul, dasturdagi to'plamlarni (loops) kengaytirib, ularni bir vaqt ichida bajarganda, dastur tezligini oshiradi.

4. Common Subexpression Elimination - Bu usul, bir nechta joyda qaytariladigan ifodalarni, bir marta hisoblashga yoki saqlashga yordam beradi. Bu usul, dastur tezligini oshiradi.

5. Dead Code Elimination - Bu usul, dasturda ishlatilmaydigan kod qatorlarini o'chirib tashlaydi. Bu usul, dastur tezligini oshiradi.

6. Function Inlining - Bu usul, funksiyalarni chaqirishni avtomatik ravishda o'z ichiga oladi va funksiyalarni chaqirish vaqti kamaytiradi. Bu usul, dastur tezligini oshiradi.

63. UNIX va WINDOWS operatsion sistemalarining qiyosiy tahlili

UNIX va WINDOWS operatsion sistemalari, kompyuterlar va boshqa qurilmalar uchun dasturlash tili, fayl tizimi va boshqa qurilmalar bilan ishlashni osonlashtiruvchi xizmatlar ko'rsatishda bir-biridan farq qiladi.

UNIX, 1969 yilda Bell Labs tomonidan yaratilgan va katta serverlar, superkompyuterlar va mobil qurilmalar uchun juda yaxshi bo'lgan operatsion tizimdir. UNIX, o'zining ko'p yillik tarixi bilan, dasturlash sohasidagi keng ko'lamli ishlar uchun mo'ljallangan va o'zining yuqori darajadagi xavfsizlikni ta'minlash uchun ma'lumotlar tizimlari uchun juda yaxshi.

WINDOWS, Microsoft tomonidan yaratilgan va asosan personal kompyuterlar uchun mo'ljallangan operatsion tizimdir. WINDOWS, o'zining grafikali interfeysi bilan, foydalanuvchilarga oson va qulay ish qilish imkoniyatini beradi. WINDOWS, o'zining yuqori darajadagi uyali qurilmalar uchun yaxshi bo'lgan interfeys va dasturlash tili bilan ham ajralib turadi.

UNIX va WINDOWS operatsion tizimlari, bir-biridan farqli xususiyatlarga ega bo'lsa ham, ularning har biri katta serverlar, superkompyuterlar va personal kompyuterlar uchun yaxshi bo'lishi mumkin. UNIX, o'zining yuqori darajadagi xavfsizligi va ishlab chiqarish sohasidagi keng ko'lamli ishlar uchun mo'ljallangan. WINDOWS esa, foydalanuvchilarga oson va qulay ish qilish imkoniyatini beradi va uyali qurilmalar uchun yaxshi bo'lgan interfeys va dasturlash tili bilan ham ajralib turadi.

64. Mobil operatsion sistemalar va ularning dasturiy ta‟minoti

Mobil operatsion sistemalar, mobil qurilmalar uchun mo'ljallangan operatsion tizimlardir. Bu tizimlar, mobil qurilmalar uchun xususiy interfeys va imkoniyatlarni taqdim etish uchun o'zining dasturiy ta'minoti bilan ajralib turadi.

Android, Google tomonidan yaratilgan va dunyoda eng ko'p foydalaniladigan mobil operatsion tizimidir. Bu tizim, Android Studio dasturlash muharriri orqali dasturlarni ishlab chiqish imkoniyatini taqdim etadi.

iOS, Apple tomonidan yaratilgan va iPhone, iPad va iPod Touch qurilmalari uchun mo'ljallangan mobil operatsion tizimidir. Bu tizim, Xcode dasturlash muharriri orqali dasturlarni ishlab chiqish imkoniyatini taqdim etadi.

Windows Phone, Microsoft tomonidan yaratilgan va Windows Phone qurilmalari uchun mo'ljallangan mobil operatsion tizimidir. Bu tizim, Visual Studio dasturlash muharriri orqali dasturlarni ishlab chiqish imkoniyatini taqdim etadi.

Mobil operatsion sistemalar, o'zlarining dasturiy ta'minoti orqali foydalanuvchilarga oson va qulay ish qilish imkoniyatini taqdim etish uchun ko'p xil dasturlarni o'z ichiga oladi, masalan, o'yinlar, musiqa va video ijro etish dasturlari, xaritalar va navigatsiya dasturlari, ijtimoiy tarmoq dasturlari va boshqalar.

65. Tizimli dasturlash nima va u qanday vazifalarni hal qiladi?

Tizimli dasturlash, kompyuter tizimlarini yaratish va ulardagi muammo va kamchiliklarni hal qilishni maqsad qilgan dasturlash shaklidir. Ushbu usulda dasturchilar tizimni yaratishda kerak bo'lgan barcha elementlarni (masalan, operatsion tizim, yordamchi dasturlar, interfeys, o'zgaruvchilar va funksiyalar) o'z ichiga oladi va ularga mos keladigan algoritmlar yozadi. Tizimli dasturlash quyidagi vazifalarni hal qiladi:

1. Kompyuter tizimlarini yaratish: Tizimli dasturlash, kompyuter tizimlarini yaratishda eng muhim usullardan biridir.

2. Muammo va kamchiliklarni hal qilish: Tizimli dasturlash, kompyuter tizimida yuzaga kelgan muammo va kamchiliklarni hal qilishga yordam beradi.

3. Tizimni optimallashtirish: Tizimli dasturchilar, tizimni optimallashtirish uchun kerakli o'zgaruvchilarni va funksiyalarni yozishadi.

4. Tizimni monitoring qilish: Tizimli dasturchilar, tizimni monitoring qilish uchun kerakli dasturlarni yaratishadi.

5. Tizim xavfsizligini ta'minlash: Tizimli dasturchilar, tizim xavfsizligini ta'minlash uchun kerakli o'zgaruvchilarni va funksiyalarni yozishadi.

66. Tizimli dasturlashda eng koʻp ishlatiladigan dasturlash tillari qaysilar? Javobingizni tavsiflang

Tizimli dasturlashda eng koʻp ishlatiladigan dasturlash tillari quyidagilardir:

1. C++: Bu til tizimli dasturlashda eng ko'p ishlatiladigan tillardan biridir. Ushbu til orqali operatsion tizimlar, yordamchi dasturlar va o'yinlar yaratish mumkin.

2. Java: Java tili ham tizimli dasturlashda ko'p ishlatiladigan tillardan biridir. Ushbu til orqali mobil ilovalar, veb-saytlar va boshqa tizimlar yaratish mumkin.

3. Python: Python tilidan foydalanish tizimli dasturchilar uchun ham juda qulaydir. Ushbu til orqali tizimlar, yordamchi dasturlar va ma'lumotlar analizi dasturlari yaratish mumkin.

4. C#: Bu til Microsoft kompaniyasi tomonidan yaratilgan va Windows ilovalari yaratishda keng ishlatiladi. Ushbu til orqali mobil ilovalar va o'yinlar ham yaratish mumkin.

5. Ruby: Ruby tilidan foydalanish web-dasturlar va tizimlar yaratishda ko'p ishlatiladi. Ushbu tilning qulay sintaksisi va keng qo'llanilishi bilan mashhur.

6. Swift: Bu til iOS ilovalari yaratishda ishlatiladi. Ushbu til orqali mobil ilovalar yaratish juda oson.

7. PHP: PHP tilidan foydalanish veb-saytlar va tizimlar yaratishda ko'p ishlatiladi. Ushbu til orqali dinamik veb-saytlar va ma'lumotlar bazalari yaratish mumkin.

67. Tizimli dasturlashda qanday testlash usullari qoʻllaniladi?

Tizimli dasturlashda testlash usullari quyidagilardan foydalaniladi:

1. Qoʻllanuvchi interfeysini testlash: Bu usulda dastur qoʻllanuvchiga koʻrsatiladi va qoʻllanuvchi interfeysidagi barcha funksiyalar tekshiriladi.

2. Funksiyalar testi: Bu usulda har bir funksiya alohida tekshiriladi va uning toʻgʻri ishlashi taʼminlanadi.

3. Birlashgan funksiyalar testi: Bu usulda barcha funksiyalar birlashgan holatda tekshiriladi va tizimning toʻliq ishlashi taʼminlanadi.

4. Kengaytirilgan testlar: Bu usulda tizimning yaxshi ishlashi uchun kengaytirilgan testlar yaratiladi va ular tizimni har doim tekshirishga qodir.

5. Avtomatik testlar: Bu usulda avtomatik testlar yaratiladi va tizimning har doim ishlashi tekshiriladi.

6. Manual testlar: Bu usulda dastur qoʻllanuvchiga beriladi va uning toʻgʻri ishlashi tekshiriladi.

7. Stress testi: Bu usulda tizimning yuqori miqdordagi ma'lumotlar bilan yaxshi ishlashi tekshiriladi.

68. Tizimli dasturlashda qanday parallel dasturlash tamoyillari qoʻllaniladi?

Tizimli dasturlashda parallel dasturlash tamoyillari quyidagilardan foydalaniladi:

1. Concurrent Programming: Bu tamoyilga asosan, bir nechta dasturlar yoki protsesslar bir vaqtda ishlaydi. Bu, tizimni tezroq va samarali qilishga yordam beradi.

2. Multithreading: Bu tamoyilga asosan, bir dastur ichida bir nechta oʻzaro bogʻliq vazifalar yaratiladi va ular bir vaqtda ishlaydi. Bu, dasturning ish rejimini tezroq qilishga yordam beradi.

3. Distributed Computing: Bu tamoyilga asosan, bir nechta kompyuter yoki serverlar orasida vazifalar boʻlinadi va ular bir vaqtda bajariladi. Bu, tizimning ishlashining tezligini va samaradorligini oshirishga yordam beradi.

4. GPU Programming: Bu tamoyilga asosan, grafik protsessorlari yordamida parallel ishlash amalga oshiriladi. Bu, tizimning tezligini oshirish uchun yaxshi variantdir.

5. MapReduce: Bu tamoyilga asosan, katta ma'lumotlar toʻplamlarini parallel tarzda qayta ishlanishi mumkin boʻlgan kichik hisob-kitob vazifalariga boʻlinadi. Bu, katta ma'lumotlar bilan ishlashni tezroq qilishga yordam beradi.

69. Tizimli ilovalar ishlash samaradorligi monitoringi va tahlili uchun qanday metodlardan foydalaniladi?

Tizimli ilovalar ishlash samaradorligi monitoringi va tahlili uchun quyidagi metodlardan foydalaniladi:

1. Performance Monitoring: Bu, tizimning ish rejimini va samaradorligini yaxshiroq koʻrish uchun tizimni monitoring qilishni oʻz ichiga oladi. Bu, tizimning ish rejimini va xatolarini aniqlashga yordam beradi.

2. Log Analysis: Bu, tizimdagi xatolarni aniqlash uchun tizim loglarini tahlil qilishni oʻz ichiga oladi. Bu, tizimdagi xatolarni aniqlashda yordam beradi.

3. Tracing: Bu, tizimda sodir boʻlgan voqealarni aniqlash uchun tizimda ishlayotgan har bir protsessni kuzatishni oʻz ichiga oladi. Bu, tizimdagi xatolarni aniqlash va tizimning ishlashini yaxshiroq koʻrishga yordam beradi.

4. Profiling: Bu, tizimdagi dasturlarning ish rejimini va samaradorligini oʻrganish uchun dasturlarning ish rejimini kuzatishni oʻz ichiga oladi. Bu, dasturlarning ish rejimini optimallashtirishga yordam beradi.

5. A/B Testing: Bu, tizimdagi yangiliklarni test qilish uchun foydalaniladi. Bu, tizimni yangilash uchun qanday oʻzgarishlarni kiritish kerakligini aniqlashga yordam beradi.

70. Tizimli dasturlashda qanaqa kutubxona va frameworklardan foydalaniladi?

Tizimli dasturlashda koʻp xil kutubxonalar va frameworklar mavjud. Baʼzi kutubxonalar biror maqsadga xizmat qilish uchun yaratilgan, masalan, tizimni monitoring qilish uchun Prometheus va Grafana kutubxonalarini foydalanish mumkin. Boshqa kutubxonalar esa tizimli dasturlash uchun umumiy kutubxonalar hisoblanadi, masalan, Python uchun NumPy, pandas, Django va Flask frameworklari kabi. Bu kutubxonalar va frameworklar tizimli dasturchilar uchun kod yozishni osonlashtiradi va tizimni optimallashtirishga yordam beradi. Tizimli dasturchilar kutubxonalar va frameworklardan foydalanib, tizimni qisqa vaqt ichida yaxshiroq ishlatishga yordam beruvchi dasturlar yaratishadi.

71. Tizim dasturlarining ishlashini optimallashtirish uchun qanday algoritmlardan foydalaniladi?

Tizim dasturlarining ishlashini optimallashtirish uchun quyidagi algoritmlardan foydalaniladi:

1. Memory management: Tizimli dasturchilar tizimda ishlatiladigan xotirani yaxshi boshqarish uchun memory management algoritmlaridan foydalanishadi. Bu algoritmlar tizimda ishlatiladigan xotirni kengaytirish, kamaytirish va yangilashni bajarishda yordam beradi.

2. Multithreading: Multithreading algoritmi tizimni bir nechta ishlarni bir vaqt ichida bajarishga imkon beradi. Bu algoritmdan foydalanib, tizimni tezroq ishlatish va ish jarayonlarini paralel yuritish mumkin.

3. Caching: Caching algoritmi tizimda oftadan foydalaniladigan ma'lumotlarni xotiradan olishni tezlashtiradi. Bu algoritmdan foydalanib, tizimni tezroq va samarali ishlatish mumkin.

4. Load balancing: Load balancing algoritmi tizimda ishlayotgan serverlarning yukini tenglashtiradi. Bu algoritmdan foydalanib, tizimni tezroq va samarali ishlatish va serverlar orasida yukni tenglashtirish mumkin.

5. Profiling: Profiling algoritmi tizimning ishlash jarayonlarini tahlil qiladi va tizimni optimallashtirish uchun kerakli o'zgarishlarni aniqlaydi. Bu algoritmdan foydalanib, tizimni tezroq va samarali ishlatish va tizimni yaxshiroq optimallashtirish mumkin.

72. Kodni xatolar va potentsial zaifliklarga avtomatik tekshirish uchun qanday vositalardan foydalaniladi?

Kodni xatolar va potentsial zaifliklarga avtomatik tekshirish uchun quyidagi vositalardan foydalaniladi:

1. Static code analysis tools: Bu vositalar kodni avtomatik ravishda tekshirib, xatolarni aniqlab chiqadi. Misol uchun, Pylint Python uchun va SonarQube Java uchun avtomatik tekshiruv vositalari.

2. Unit testing frameworks: Bu vositalar kodni bitta qismni (unit) tekshirib chiqish uchun ishlatiladi. Misol uchun, JUnit Java uchun va pytest Python uchun unit testing frameworks.

3. Code coverage tools: Bu vositalar kodni qanchalik test qilganligimizni ko'rsatadi. Misol uchun, Jacoco Java uchun va coverage.py Python uchun code coverage tools.

4. Continuous integration tools: Bu vositalar kodni avtomatik ravishda tekshirib, test qilish va integratsiya qilish uchun ishlatiladi. Misol uchun, Jenkins va Travis CI.

5. Code quality tools: Bu vositalar kodni yaxshi ko'rinishda yozish va kodni optimallashtirish uchun kerakli o'zgarishlarni aniqlashda yordam beradi. Misol uchun, SonarQube va Code Climate.

73. Tizimli dasturlashda hujumlardan himoya qilishning qanday usullari qo'llaniladi?

Tizimli dasturlashda hujumlardan himoya qilish uchun quyidagi usullar qo'llaniladi:

1. Authentication va Authorization: Foydalanuvchilar tizimga kirishda o'z identifikatorlarini va parolini kiriting. Tizim administratori foydalanuvchilar uchun ro'yxat yaratadi va ularga kerakli huquqlarni beradi.

2. Input validation: Foydalanuvchidan olingan ma'lumotlar tekshiriladi va faqat to'g'ri ma'lumotlar qabul qilinadi. Bu XSS (Cross-site scripting) va SQL injection kabi hujum turlaridan himoya qiladi.

3. Encryption: Tizimdagi ma'lumotlar shifrlanadi, shuningdek, foydalanuvchi parollari ham shifrlanadi. Bu ma'lumotlar uchun himoya qilishni ta'minlaydi.

4. Firewall: Tizimni hujumlardan himoya qilish uchun, tizimda o'rnatilgan xavfsizlik devorlari (firewall) bilan tizimni himoya qilish mumkin.

5. Regular updates: Tizimni hujumlardan himoya qilish uchun, tizimning barcha komponentlari va dasturlari doimiy yangilanishlari ko'rsatilishi kerak. Bu yangilanishlar xavfsizlik yopiqchi yoki bo'shlig'i aniqlangan bo'lsa, ular tez-tez yangilanishi kerak.

6. Access control: Tizimdagi ma'lumotlarga faqat kerakli foydalanuvchilar kirishi mumkin. Bu ma'lumotlarni himoya qilish uchun kerakli huquqlar va ro'yxatlar yaratiladi.

7. Logging: Tizimda amalga oshirilgan har qanday operatsiyalar haqida ma'lumotlar log fayllariga yoziladi. Bu ma'lumotlar hujumlarni aniqlash va tizimni himoya qilish uchun foydali bo'ladi.

74. Tizimli dasturlashda dasturiy ta‟minot tizimini loyihalashning qanday tamoyillari mavjud

Tizimli dasturlashda, dasturiy ta'minot tizimini loyihalashning bir necha tamoyillari mavjud. Bu tamoyillar, tizimni qanday ishga tushirish va uni qanday yuritilishiga oid ma'lumotlar olishni o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, dasturiy ta'minot tizimini loyihalashda quyidagi tamoyillar ham mavjud:

1. Tizimni qanday ishga tushirish - Loyihalash jarayonida, tizimning qanday ishga tushirilishi haqida fikir olish juda muhimdir. Bu, tizimning qanday muammo yechishini va foydalanuvchilarga qanday imkoniyatlar berishini tushunishga imkon beradi.

2. Obyektlar va interfeyslar - Tizimdagi obyektlar va interfeyslar, tizimning boshqa qismlari bilan qanday aloqada bo'lishi kerakligini aniqlash uchun muhimdir.

3. Ma'lumotlar bazasi - Tizimdagi ma'lumotlar bazasi, tizimning foydalanuvchilarga qanday ma'lumotlarni ko'rsatishini aniqlash uchun muhimdir.

4. Tizimning tarkibi - Tizimning tarkibi, undagi barcha qismlarni aniqlash uchun muhimdir. Bu, tizimning modullarini, paketlarini va boshqa qismlarini tushunishga imkon beradi.

5. Test - Tizimni test qilish, undagi xatolarni aniqlash uchun muhimdir. Bu, tizimni yaxshi sinash va qanday yaxshi ishlayotganligini aniqlash uchun muhimdir.

6. Tizimning xavfsizligi - Tizimning xavfsizligi, undagi muammo yechish va foydalanuvchilarga ma'lumotlarni xavfsiz saqlash uchun muhimdir.

Bu tamoyillar, tizimli dasturchilar tomonidan loyihalash jarayonida amalga oshiriladi va tizimning yaxshi ishlashini ta'minlash uchun muhimdir.

75. Tizimli dasturlashda qanday protokollar va standartlar qo'llaniladi?

Tizimli dasturlashda protokollar va standartlar, tizimning qanday ishlashini va muvaffaqiyatli bo'lishini ta'minlash uchun muhimdir. Bu protokollar va standartlar, tizimning bir nechta qismlarida qo'llaniladi, masalan:

1. HTTP va HTTPS - Bu protokollar, tizimning internet orqali ma'lumot almashishini va yuborishini ta'minlaydi. HTTP (HyperText Transfer Protocol), veb sahifalarni ko'rish va yuborish uchun qo'llaniladi, HTTPS (HyperText Transfer Protocol Secure) esa tizimning xavfsizligini ta'minlash uchun ishlatiladi.

2. TCP/IP - Bu protokollar, tizimning tarmoq orqali ma'lumot almashishini va yuborishini ta'minlaydi. TCP (Transmission Control Protocol) ma'lumotlarni qabul qilish va yuborish jarayonini nazorat qiladi, IP (Internet Protocol) esa ma'lumotlarni tarmoqda yo'naltirishni ta'minlaydi.

3. XML va JSON - Bu standartlar, tizimning ma'lumot almashishini va yuborishini ta'minlaydi. XML (eXtensible Markup Language) va JSON (JavaScript Object Notation) ma'lumotlarni strukturlash va almashish uchun qo'llaniladi.

4. SQL - Bu standart, tizimning ma'lumotlar bazasini boshqarish uchun qo'llaniladi. SQL (Structured Query Language), ma'lumotlar bazasidan ma'lumotlarni olish va qo'shish, o'zgartirish va o'chirish uchun ishlatiladi.

5. Unicode - Bu standart, tizimning matnli ma'lumotlarini kodlash uchun qo'llaniladi. Unicode, harf, belgi va belgilarni raqamli kodlar bilan ifodalashni ta'minlaydi.

Bu protokollar va standartlar, tizimning muvaffaqiyatli bo'lishini ta'minlash uchun muhimdir. Tizimli dasturchilar, tizimni loyihalash va yaratish jarayonida bu protokollar va standartlardan foydalanishadi.

76. Operatsion tizim jarayonlar bilan qanday ishlaydi?

Operatsion tizimlar, yoki OS, jarayonlarni boshqarish uchun yordam beradigan muhim dasturlash tizimlari hisoblanadi. Bu tizimlar, tizimga o'rnatilgan dasturlarni boshqarish va foydalanuvchilar bilan interfaolarni ishga tushirishni o'z ichiga oladi.

OS jarayonlar bilan ishlab chiqilgan dasturlarni boshqarish uchun turli imkoniyatlarni taqdim etadi, jumladan xotirani boshqarish, tarmoq bilan ishlash, fayllarni boshqarish, grafik interfeysni ishga tushirish va boshqa ko'plab funksiyalar. OS dasturlarni ishga tushirish va bajarish uchun zarur bo'lgan hamda kiritilgan ma'lumotlarni saqlash uchun xotirani boshqaradi.

OS har qanday tizimlarda ishlatiladi, jumladan kompyuterlar, smartfonlar, planshetlar, smart hodisalar va boshqa qurilmalar. OS-lar turli kompaniyalar tomonidan ishlab chiqiladi, masalan, Microsoft Windows, Apple MacOS, Linux va Android.

77. Koʻpmasalalilik nima va u operatsion tizimlarda qanday amalga oshiriladi?

Koʻpmasalalik (Concurrency) - bu bir nechta jarayonlarni yana bir nechta jarayonlar bilan bir vaqtning oʻzida boshqarish imkoniyatini anglatadi. Bu, bir nechta dasturlarni yana bir nechta oʻzaro aloqalar bilan boshqarishga imkon beradi.

Operatsion tizimlarda, koʻpmasalalik dasturlarning bir vaqtning oʻzida ishlashiga imkon beradi. Bu jarayonlar bir-biridan mustaqil ishlaydi va biri boshqa jarayonning ishini toʻxtatmaydi. Koʻpmasalalik tizimlar bilan bir qatorda bir nechta foydalanuvchi bir vaqtning oʻzida ishlash imkoniga ega boʻlishi mumkin.

Koʻpmasalalik, tizimlarda boshqa jarayonlar ishlayotgan vaqtda dasturlarni bajarishga imkon beradi. Masalan, bir foydalanuvchi bir dasturni ishga tushirgan paytda, boshqa foydalanuvchilar ham oʻzlarining dasturlarini ishga tushirishlari mumkin. Buning uchun, operatsion tizimlar koʻpmasalalikni boshqarish uchun turli xil asboblar va tizimlar qoʻllanadi.

Koʻpmasalalikni boshqarish uchun koʻplab xil usullar mavjud, jumladan, protsesslar, oʻzaro aloqalar, virdlar, mutexlar, semaforlar, monitorlar va boshqa qurilmalar. Bu usullar dasturlarni bajarishda bir-biriga qarshi boʻlmaydigan oʻzaro aloqalar bilan ishlashiga imkon beradi.

78. Operatsion tizim xotira bilan qanday ishlaydi?

Operatsion tizimlar (OS) xotira boshqarishni o'z ichiga oladi. Xotira, tizimdagi dasturlar va ma'lumotlar uchun saqlash joyi hisoblanadi. OS xotirasini boshqarish uchun, tizim foydalanuvchilari va dasturlari uchun xotirani yig'ib, uni majburiy fayllardan va tizim dasturlaridan farqli saqlash uchun alohida joy ajratadi.

Xotira boshqarish tizimlari (Memory Management Systems) tizimdagi xotira yig'ish va qaytarishni boshqarish uchun ishlatiladi. Bu tizimlar, xotirani bajarish uchun turli qurilmalarni qo'llaydi, masalan, RAM (random access memory) va hard disk. Xotirani boshqarish, xotiradagi ma'lumotlarni o'qish, yozish, o'chirish va saqlashni o'z ichiga oladi.

Xotira boshqarish tizimlari, dasturlar tomonidan ishlatiladigan xotirani boshqarishga imkon beradi. Bu tizimlar, dasturlar uchun xotirani ajratib, xotiraga yozish va o'qish imkoniyatini taqdim etadi. OS xotira boshqarish tizimlari, xotirani tozalash va xotiradagi ma'lumotlarni o'chirish uchun ham foydalaniladi.

Xotira boshqarish tizimlari, xotirani dasturlar va foydalanuvchilar orasida nisbatan samarali ishlatishga imkon beradi. Xotira boshqarish tizimi yordamida, tizim dasturlari va foydalanuvchilarining ish faoliyati samarali va tezroq amalga oshiriladi.

79. Operatsion tizim fayllar va kataloglar bilan qanday ishlaydi?

Operatsion tizimlar (OS), fayllar va kataloglar boshqarish uchun xizmat qiladi. Fayllar, ma'lumotlar yig'ish joyi hisoblanadi, va ular tizimdagi dasturlar tomonidan ishlatiladi. Fayllar oʻzlarida turli turlari boʻlishi mumkin, jumladan matn fayllari, rasmlar, musiqalar, videolar va boshqa turdagi fayllar.

Kataloglar, fayllarni tizimda tashkil etish uchun ishlatiladi. Kataloglar, fayllar va boshqa kataloglarni o'z ichiga oladi. Kataloglar tashqi kataloglar yoki ichki kataloglar bo'lishi mumkin. Fayllar va kataloglar, tizimda o'zaro aloqalar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Misol uchun, faylning katalogi, faylni joylashgan joyi va faylning kengaytmasi oʻzaro bogʻliq boʻladi.

Operatsion tizimlar, fayllar va kataloglar boshqarish uchun turli qo'llanishlar va interfeyslar taqdim etadi. Fayllar va kataloglar ochish, yaratish, o'chirish, ko'rish, ko'chirish va boshqa amallar uchun foydalanuvchilar interfeysini yordamida bajariladi. Fayllar va kataloglar, tizimga o'rnatilgan dasturlar tomonidan ham boshqarilishi mumkin. Misol uchun, fayl manzili dastur tomonidan ishlatilganida, dastur faylni ochib, uni o'qib va faylga ma'lumot yozish uchun ishlatiladi.

Fayllar va kataloglar boshqarish, tizimlarda muhim bir funksiya hisoblanadi. Fayllar va kataloglar tizimdagi dasturlar va foydalanuvchilar orasida ma'lumot almashish uchun kerakli bo'lgan ma'lumotlarni saqlash uchun foydalaniladi.

80. Tizim registri nima va u operatsion tizimda qanday ishlatiladi?

Tizim registri, kompyuter tizimining bir necha muhim elementlaridan biridir. Bu, mikroprotsessor yoki diger yongalar uchun yer joylashgan xotiradagi kichik xotira bloklaridir. Bu registrlar, ma'lumotlar (raqamlar yoki belgilar) saqlash uchun ishlatiladi va operatsion tizim tomonidan ochiladi va bajariladi. Yozma o'qishni tezlashtirish, hisoblash amallarini tezlashtirish va boshqa operatsiyalarni bajarishda ishlatiladi. Iqtisodiyatli ishlab chiqaruvchi tizimlar hamda optimallashtirilgan dasturlarda juda muhim hisoblanadi.

81. Operatsion tizim signallarni qanday boshqaradi?

81. Operatsion tizim signallarni boshqarish uchun xususiy dasturlar yoki kerakli xususiyatlar mavjud bo'ladi. Signallarni boshqarish uchun kerakli dasturlar, operatsion tizimga o'rnatilgan yoki ularga asos solingan dasturlardan foydalaniladi. Masalan, Windows operatsion tizimi Signal.exe nomli ilovani ishlatadi va Unix/Linux operatsion tizimi signal() funksiyasini ishlatadi. Bu dasturlar orqali operatsion tizimdagi signallar boshqariladi va ularning ishlashiga ta'sir ko'rsatiladi.

82. Tizim loggeri nima va u tizimli dasturlashda qanday ishlatiladi

Tizim loggeri ma'lumotlar yozish va saqlashni o'z ichiga olgan tizimli dasturiy vosita hisoblanadi. U odatda muhim xatolarni aniqlash va muvaffaqiyatsiz operatsiyalarni ko'rsatish uchun foydalaniladi. Bu loglar, tizimni monitoring qiluvchi administratorlar yoki dasturchilar tomonidan aniqlangan xatolarni topishda foydali bo'ladi. Qo'shimcha ravishda, loglardagi ma'lumotlar tuzatuvchi va analiz qiluvchi vositalar yordamida tizimni optimallashtirishga ham yordam berishi mumkin.

83. Tizim dasturlarida autentifikatsiya va avtorizatsiyani qanday ta'minlash mumkin?

Tizim dasturlarida autentifikatsiya va avtorizatsiyani ta'minlash uchun turli usullar mavjuddir. Autentifikatsiya, foydalanuvchi identifikatorini (login) va belgilangan parolni kiritingizda amalga oshiriladi. Bu parol foydalanuvchi tomonidan belgilanadi va faqatgina uning bilishi mumkin bo'ladi. Avtorizatsiya esa foydalanuvchiga huquqlarni berishga yordam beradi. Bu huquqlar, foydalanuvchi tomonidan amalga oshirilgan vazifalarni bajarish uchun kerak bo'lgan resurslarga kirish imkonini ta'minlaydi. Bu usul bilan tizimga xavfsizlik ta'minlanadi va faqatgina ma'lum bir odam yoki guruhga mos keladigan huquqlar berilishi mumkin.

84. Tizim monitori nima va u tizimli dasturlashda qanday ishlatiladi?

. Tizim monitori, tizim holatini kuzatish va xato yoki muammo hal qilishga imkoniyat beruvchi vositalardan biridir. Tizim monitorida, tizimdagi dasturlar xarakteristikalari, operatsion tizimi holati (masalan, RAM va disk bo'shligi), tarmoq xolati (masalan, internet ulanishi) kabi ma'lumotlar ko'rsatiladi. Dasturchilar bundan foydalanib, dastur hato qilganda yoki tarmoq bilan bog'liqlik muammo chiqqanda muammoga tezroq hal qilib chiqishadi.

85. Tizim ma'lumotlarini zaxiralash va tiklashni qanday ta'minlash mumkin?

Tizim ma'lumotlarining zaxiralash va tiklashi uchun xavfsizlik vositalaridan foydalanish kerak. Bunday vositalar tizimning xavfsizligini ta'minlash, ma'lumotlarni yoki tarmoq trafikini nazorat qilish va viruslarni aniqlashga yordam beradi. Ma'lumotlar ham zaxira serverlarda, bulut hizmatlarida yoki tarmoq ichidagi shifrlanish protokollari orqali saqlanishi mumkin.

86. Tizim rejalashtiruvchisi (системный планировщик) nima va u tizim dasturlashda qanday ishlatiladi?

Tizim rejalashtiruvchisi aynan hammasi bir vaqtning o'zida bajarilishi kerak bo'lgan vazifalarni bajaradi. Uning asosiy maqsadi - tizimga bog'liq vazifalar yoni bilan o'tkazilishi bilan bir xil muvaffaqiyat darajasiga ega bo'lmoqdir. Bu esa dasturchilar uchun muhimdir, chunki ularning dasturlarining samarali ishlashi uchun katta qismni tashkil etadi.

87. Tizim dasturlarida ma'lumotlarni shifrlashni qanday ta'minlash mumkin?

Tizim dasturlarida ma'lumotlarni shifrlash uchun turli usullar mavjud. Eng ko'p ishlatiladigan shifrlash usuli AES (Advanced Encryption Standard) hisoblanadi, bu usul ma'lumotlarni belgilangan kalit bilan shifrlaydi, shuningdek unshuyorlashda ham ishlatiladi. Boshqa shifrlash usullari esa DES (Data Encryption Standard), RSA (Rivest–Shamir–Adleman) kabi ishlatiladigan usullardir.

88. Tizim muharriri (system editor) nima va u tizim dasturlashda qanday ishlatiladi?

. Tizim muharriri, tizim dasturlarining asosiy qismlarini tahrirlash uchun foydalaniladigan dasturdir. U tizim konfiguratsiya fayllarini o'zgartirishga yordam beradi va tizimni sozlashda ham ishlatiladi. Muharrirga odatda terminal orqali kirish mumkin va boshqacha interfeyslar ham mavjud bo'lishi mumkin.

89. Tizim ilovalarida zararli dasturlardan qanday himoyalanish mumkin?

Zararli dasturlardan himoya qilish uchun quyidagi maslahatlarga amal qilishingiz mumkin:
- Yangilashlar va taqsimotlar uchun yasalgan barcha ilovalarni yangilang.
- O'rnatilmagan dasturlarni o'rnatmang.
- So'rov etilmagan elektron xabarlarni ochmang.
- Boshqa odamlar bilan fayl almashuvingizdan oldin ularning ehtiyojlarini aniqlang.

90. Tizim analizatori nima va u tizimli dasturlashda qanday ishlatiladi?

Tizim analizatori - bu tizimni monitoring qiladigan dasturdir, bu esa tizimdagi har qanday xatoliklarni topib chiqadi va ularga javobgarlik oladi. Bu dastur ma'lumotlar bazasini tekshiradi va yolg'on ma'lumotlarni aniqlaydi. Tizim analizatori, tizimni optimallashtirishda ishlatiladi va barcha qismlarini tekshirib chiqadi. Shuningdek, u xodimlar tomonidan ishlatiladigan protokollarni tiklashga yordam beradi va tarmoq aloqalari bo'yicha muammo yuzaga kelganda xatoliklar aniqlashda ham foydali bo'ladi

91. Mijoz-server modeli nima?

Mijoz-server modeli – bu, kompyuter tarmog'i dasturlari uchun asosiy modeldir. Bu usulda mijoz (foydalanuvchi) server bilan bog'lanadi va server mijozning buyruqlariga asoslangan vazifalarni bajaradi, javobni mijozga yuboradi. Bu usulda mijoz va server orasidagi bog'lanuvchi havola odatda "tarmoq protokoli" deb ataluvchi standartlarga muvofiq ishlaydi.

92. Operatsion tizimda vazifalarni rejalashtirish algoritmlari qanday?

. Operatsion tizimda vazifalarni rejalashtirish algoritmlari vazifa bajariladigan barcha protsesslarni yo'nalishlarini va qismlarini belgilaydi. Bu algoritmlar odatda quyidagi usullar bilan amalga oshiriladi:

- Shubhaga bo'lgan vazifalarni tanlash: Tizimda bo'sh joylar mavjud bo'lsa, yangi vazifa qabul qilinishi mumkin. Bunday holatda, tizim yangi vazifani oldindan olishni yoki birinchi kelgan vazifa ustiga qo'yishni belgilaydi.

- Vazifalar orasida prioritetingizni belgilash: Balandlik darajasiga ko'ra, har bir vazifa uchun daraja belgilanadi. Bunday holatda, operatsion tizim darajasi yuqori bo'lgan vaqtlarda balandlik darajasiga ega bo'lgan vazifalarni bajaradi.
- Vazifalar orasida tartiblash: Barcha protsesslarning turli ko'rinishlari mavjud bo'lishining mumkinligidan tashqari, ularning to'g'ridan-to'g'ri tartiblanishi kerak emas. Bunday holatda, tizim tartiblash algoritmi ishga tushiradi, chunki bu tartiblash yopiq qolmasligi va tizimning to'g'ri ishlashi uchun kerakli bo'ladi.
- Vazifalarni bajarish va bekor qilish: Tizimning vazifalarni bajargan vaqti kelayotganda, ularni bajarishdan oldin bekor qilish kerak. Bunday holatda, tizimdan bo'sh joylar mavjud bo'lsa yoki ularning ishini bajarishi mumkin emas bo'lsa, vazifani bekor qilish kerak.

93. Xotirani boshqarishning qanday algoritmlari mavjud?

Xotirani boshqarishning qanday algoritmlari mavjud?

Xotirani boshqarishning asosiy algoritmi, xotira yozuvlarini kiritish, o'qish, yozuvni o'chirish va yangilashni ta'minlashdir. Bu amallar uchun quyidagi algoritmlar mavjud:

- FIFO (birinchi kirgan birinchi chiqadi) - xotira yozuvlarini yozishda foydalaniladi.

- LRU (Eng kamroq ishlatilgan elementni tanlash) - eng kamroq ishlatilgan xotira yozuvi o'chiriladi.
- LFU (Eng kamroq foydalanilgan elementni tanlash) - eng kamroq foydalanilgan xotira yozuvi o'chiriladi.

94. Almashinuv buferi nima va u operatsion tizimlarda qanday ishlatiladi?

Almashinuv buferi yodda tutingiz elementlarni saqlagan xotira maydonidir. U operatsion tizimlarida, almashinuv buferi diskdan yoki internetdan keltiriladigan ma'lumotlarni saqlaydi va ularni operatsion tizimi tomonidan tezroq ishlash uchun xotiraga o'tkazadi. Buferda saqlangan ma'lumotlar operatsion tizimi tomonidan kiritiladi va oxirida yana diskga yoki internetga yoziladi. Bufer, fayllarni ko'chirish va saqlash paytlarini tezlashtiradi va bir necha tadbirlarni bajarish uchun qo'llaniladi, masalan, faylni nusxalash, ko'chirish, ochish va saqlash.

95. Kompyuter arxitekturasi nima va u tizimli dasturlashga qanday ta'sir qiladi?

Kompyuter arxitekturasi, kompyuter qurilmalarining boshqa qurilmalar bilan muloqot qilish usullarini belgilaydi. Bu arxitektura, mikroprotsessorlar, xotira tizimlari, muvozanatli tarmoqlar va boshqa qurilmalarni o'z ichiga oladi. Tizimli dasturlashda bu arxitektura qanday ta'sir qildigiga ko'ra dasturchilar kompyuter tizimlarini optimal yoki yaxshi ishlashi uchun sozlashlari mumkin bo'ladi. Arxitektura o'rnatilgan hisoblaganda tizimli dasturchilar yuqori darajada optimallashtirishni amalga oshirishi mumkin

96. Fayl tizimlarining qanday turlari mavjud va ular nima uchun ishlatiladi?

Fayl tizimlari ko'p turdagi fayllarni boshqarish uchun ishlatiladi. Ular quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin:

- Standart fayl tizimi (masalan, FAT32), to'g'ridan-to'g'ri saqlash uchun fayllarni struktural ravishda joylashtiradi.

- Tarmoq fayl tizimi (masalan, NFS), bir yoki bir nechta kompyuterlar orasida fayllarni almashinuvchi usullar ko'rsatadi.
- Qo'shimcha fayl tizimi (masalan, NTFS), standart tizimning qo'shimcha imkoniyatlari bilan birgalikda kengaytirilgan variantidir.
- Virtual fayl tizimi (masalan, ISO), disk imijiga o'xshash bo'lib foydalanishdan oldin, faylni o'z ichiga yuklash imkoniyatini beradi.

Fayl tizimlarining asosiy vazifalari fayllarni qidirish, ko'chirish, nusxalash va o'chirishdir. Fayl tizimlari boshqa dasturlar bilan ham hamkorlik qilishi mumkin (masalan, mediaso'zlamalar).

97. Xotira bilan ishlashda qanday xatolar mavjud va ularni qanday oldini olish mumkin?

Xotira bilan ishlashda xatolar ko'p turdagi xatolar bo'lib, ularni oldini olish mumkin:

- Fayllar yoki ma'lumotlar yo'qolishi: Bunday hollarda fayllar keltirilib chiqmaydi yoki ma'lumotlar yo'qolib qoladi.

- Faylni noto'g'ri formatda saqlash: Agar faylni noto'g'ri formatda saqlasangiz uni ochib ko'rishingiz mumkin bo'lmasligi sababli mavjud bo'lmaydi.
- Faylni noto'g'ri nom bilan saqlash: Agar faylni noto'g'ri nom bilan saqlasangiz, uni topib olganingizda yoki ishlash paytida qiyinchilik tugatishingiz mumkin.
- Faylni noto'g'ri joyda saqlash: Agar faylni noto'g'ri joyga saqlasangiz, uni topib olganingizda yoki ishlash paytida qiyinchilik tugatishingiz mumkin.

98. Virtuallashtirish mexanizmi qanday ishlaydi va u nima uchun ishlatiladi?

Virtuallashtirish mexanizmi qanday ishlaydi va u nima uchun ishlatiladi?

Virtuallashtirish mexanizmi bir necha kompyuter operatsion tizimlarini (OS) bir serverda birlashtirib, mijozlar uchun virtual mashinani yaratadi. Bu, mijozlar uchun bir operatsion tizimida birlashtirilgan turli tizimlarni ishlatish imkoniyatini yaratadi. Bu, mijozlarga ko'p qurilmalar sotib olish va ularga o'zaro qo'shimcha aloqada bo'lishni talab qilmaydi. Virtual mashinalar real tizimlarda ishlaydiganlarga o'xshash ehtiyotkorliklar va xavfsizlik sohasida kerakli bo'sh joylar uchun korroziyaga qarshi keng qamrovli diskli hujjatlar ishlatish mumkin.

Virtuallashtirishning bir necha foydalari bor, masalan:

- Qurilma xarajatlari kamayadi.

- O'zaro aloqalarni kuchaytiradi.
- Serverlarning ishlashi uchun kuchli vositalarni ishlatish imkonini beradi.
- Xavfsizlikni yaxshilash uchun muayyan turdagi xizmatlardan yoki ilovalardan foydalanishga imkon beradi.

99. Operatsion tizimlarda kiritish-chiqarish mexanizmi qanday ishlaydi?

Operatsion tizimlarda kiritish-chiqarish mexanizmi (Input-Output system) kompyuter tizimi va qurilmasiga ulanishni ta'minlaydi. Bu mexanizm to'g'ridan-to'g'ri amaldagi ma'lumotlar (to'xtatilgan fayllar yoki yangi ko'rinishdagi tashqi qurilmalar)ni olish uchun xodim tomonidan kiritilgan buyruqlarni bajargandan so'ng ma'lumotlar yo'lga chiqadi. Shuningdek, foydalanuvchi tomonidan kiritilgan ma'lumotlar operatsion tizimga keltiriladi va uni boshqarish uchun kerakli dasturlarga uzatiladi.

100. Operatsion tizimlar va dasturiy ta'minotning ishlashini optimallashtirishning qanday usullari mavjud?

Operatsion tizimlar va dasturiy ta'minotning optimallashtirish usullari quyidagilar bo'lishi mumkin:

- Ma'lumotlarni to'plam va saqlashni optimallashtirish: Bu usulda, ma'lumotlar to'plami yaxshi tuzilishi va o'zaro bog'liqliklari hisobga olingan holda tartibga solinadi.

- Tizimning ishlashini optimallashtirish: Bu usulda, tizimning barcha qismlari optimallashtiriladi, qiyinchiliklar aniqlanadi va ularni bartaraf etish uchun yechimlar topiladi.

- Tizimni avto-monitoring qilish: Bu usulda, tizimning ishlashini avtomatik ravishda monitoring qilish uchun vositalar tuziladi. Bu sayda xatolar o'z vaqtida aniqlanib, to'g'ri bilanishi uchun avtomatik jarayonlarni amalga oshiradi.

- Tizim xususiyatlarini optimallashtirish: Bu usulda, tizimning ishlashiga o'tkazadigan vazifalar yaxshi ko'rib chiqiladi va ularning bajarilishi uchun yetarli resurslar ta'minlanadi.

- Dasturiy ta'minotni kengaytirish: Bu usulda, dasturiy ta'minotning kengaytirilishi yoki yangilanishi orqali tizimning ishlashida yangi funksiyalar qo'shiladi va muammo yechimi ko'proq oson bo'ladi.

Download 49.56 Kb.