Davlatning korporativ sektorda
qatnashishi
Fan: Korparativ boshqaruv
Mek 87 guruh talabalari
Tayorladi
A.nabijonov
J otaqoziyev
B nosirov
B raximov
Reja
1.Davlatning Korparativ boshqaruvda qatnashishi
2.Davlat aksiyalar paketlarini boshqarishning maqsad va tamoyillari
1.Davlatning Korparativ boshqaruvda
qatnashishi
Davlatning korporativ boshqaruvda qatnashishi Davlat korporativ
boshqaruvda ikki yoqlama ishtirok etadi. Birinchidan, zaruriyatga qarab
korporativ boshqaruvning me'yoriy-huquqiy negizini hosil qilish va
takomillashtirish hamda aksioner jamiyatlari (AJ) tomonidan qonunchilik
me'yorlariga rioya qilinishi ustidan nazorat qilishda qatnashadi.Ikkinchidan,
davlat ulushi mavjud aksiyadorlik jamiyatlar korporativ boshqaruvida
bevosita ishtirok qilish va «oltin aksiya» qo'llanilishi haqida hukumat qarori
qabul qilingan AJni boshqarishda qatnashish.Rivojlangan bozor iqtisodiyoti
mamlakatlarida ba'zi bir AJlar ma'lum bir miqdordagi aksiyasiga davlatning
egalik qilishiga yagona sabab «bozordagi yo'qotishlar»ning (market failure)
mavjudligidir. Bu bozorlarda jamiyat manfaatlari va yo'qotishlari xususiy
manfaat va yo'qotishlardan ustun bo'ladi. Bunday holat, masalan, bozor
tuzilmasining monopollashtirish holida ro'y beradi.
Bunda xususiy mulkdorning intilgan foydani imkoni qadar oshirish maqsadi jamiyat uchun (erkin
raqobatchilik modeliga nisbatan) mahsulot miqdorining pasayishiga va nisbatan yuqori narxlarda
sotilishi shaklida zararni anglatadi.Davlat korxonalari va davlat ishtirokidagi korxonalarni
boshqarish bo'yicha jahon amaliyotida eng keng tarqalgan modellar mavjuddir. Shular jumlasiga:
Amerika modeli - bu model, odatda, ishlab chiqarish
sektorida davlatning ulushi kichik bo'lgan
mamlakatlarda qo'llaniladi. Ularda davlat aksiya
paketlarini shartnoma asosida xususiy boshqaruvchi
kompaniyalariga berishi xususiyatlidir. Mazkur modelda
«jamoatchilik uchun ochiq korporatsiyalar»mavjud
bo'lib, ular mos ravishda tarmoq departamentlari va
vazirliklarga bo'ysunadilar.
Italiya modeli - korxonalarda davlat
ulushi katta bo'lgan davlatlarga xosdir.
Davlat korxonalarini va davlat aksiya
paketlarini boshqarish.Uchun davlat
mulki vazirligiga qarashli ko’p tarmoqli
xolding kompaniyalari tashkil qilinadi.
Aralash model – yuqorida sanab o’tilgan ikki
modelning xususiyat-Larini o’zida birlashtiradi.
Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya va Boshqa
mamlakatlarda qo’llaniladi.Iqtisodiyoti rivojlangan
mamlakatlardan farqli o’laroq O’zbe-Kistonda davlat
mulki iqtisodiyotning «bozor kamchiliklariga»
duchorBo’lgan qismiga nisbatan kengroq sohasining
ishlashiga ta’sir qiladiki,
Bu davlat mulkini xususiylashtirish jarayonining
tugallanmaganligi Bilan bog’liqdir.Oqibatda, aksiyalari to’liq
yoki qisman davlat ixtiyorida bo’lganAksiyadorlik jamiyatlar
bilan birgalikda, ustav fondida davlatningIshtiroki
vaqtincha bo’lgan korxonalar soni ham ko’p.
Masalan, xususiylashtirilishi kerak bo’lgan ko’pchilik korxonalar
Ularni rekonstruksiya qilish uchun katta hajmdagi investitsiyalarga
Muhtojdir. Ularning aksiyalari, nafaqat aksiyalarni sotib olishga,
balki Ishlab chiqarishni rivojlantirishga ham investitsiya kiritishga
tayyor Bo’lgan strategik investorlarga sotilishi nazarda tutiladi.
Bunday investorlarni topish oson bo’lmaydi va ma’lum bir vaqtTalab
qilinadi.01.01.2008-yil holatiga ko’ra O’zbekiston Markaziy depozitariyHisobida ikki
mingga yaqin aksiyadorlik jamiyatlar qayd qilingan bo’lib,Shulardan 536 tasida
davlat ulushi bor edi. 565 ta aksiyadorlik Jamiyatlaridagi davlat ulushi aksiyalari
xolding, davlat aksiyadorlik vaAksiyadorlik kompaniyalari ustav fondlariga berildi.
Bundan tashqari,600 dan oshiq mas’uliyati cheklangan jamiyatlarida (MCHJ)
davlatUlushi bor edi.
Respublikamiz barcha aksiyadorlik jamiyatlari chiqargan aksiya-Larning umumiy
miqdori 2,1 mlrd. Donadan, ularning jami nominalQiymati 3,0 trin. So’mdan oshib
ketdi. Ulardan turli kompaniyalar Emissiya qilgan 2,4 trln. So’mlik (80,0%) 1,3
mlrd.dona (61,9%)Aksiyalar davlat yoki davlat tomonidan nazorat qilinadigan
turliKompaniyalar ixtiyorida edi. Strategik ahamiyatga ega bo’lgan korxonalar
hamda deyarli barchaXolding, davlat – aksiyadorlik va aksiyadorlik kompaniyalari
aksiya-Larining 51% va undan ortiq ulushlari doimiy ravishda davlat mulkchiligida
saqlab qolinadi. Ushbu AJ aksiyalarini davlat qandayBoshqarishi ko’p jihatdan
mamlakatning butun iqtisodiyoti rivojlanishi Darajasini belgilaydi
2. Davlat aksiyalar paketlarini boshqarishning
• - davlat budjetining soliqdan tashqari daromadlarini
oshirish;
• - tabiiy monopoliyalarni tartibga solish, mamlakat
mudofaa qobiliyatini va xavfsizligini oshirish, ijtimoiy
barqarorlikni saqlab qolish va boshqa dasturlarini amalga
oshirish bilan bog'liq umumdavlat vazifalarini bajarishda
xo'jalik jamiyatlarining qatnashuvini ta'minlash;
• - ishlab chiqarishning rivojlanishiga sharoit yaratish,
xo'jalik jamiyatlari faoliyatining moliyaviy-iqtisodiy
ko'rsatkichlarini yaxshilash, investitsiyalar jalb qilish;
maqsad va
tamoyillari Davlat
aksiyalar paketlarini
boshqarishning
maqsadlari,
tamoyillari va
modellari
quyidagilardir:
- iqtisodiyotda institutsional
o'zgarishlarni amalga oshirish
(korxo-nalarni, tarmoqlarni
restrukturizatsiya qilish, vertikal
integratsiyalangan korporativ
tuzilmalarni tashkil qilish). Davlat
aksiyalar paketlarini
boshqarishning asosiy tamoyillari:
- aniq AJ (AJlar guruhi, masalan,
paxta tozalash zavodlari) aksiya
paketlarining davlat egaligida
qoldirilishi zarur bo'lgan
maqsadlarning aniqlanishi va mos
ravishdagi huquqiy hujjatlarida
aniq yoritilishi;
- minimal yetarlilik, ya'ni davlat
manfaatlariga iqtisodiy tartibga
solishning (soliq, bojxona siyosatini
o'zgartirish va boshqalar) bilvosita
(indikativ) usullar bilan erishib
bo'lmaydigan korxonalardagina
aksiyalar paketiga davlatning egalik
qilishi yetarlidir;
samarali boshqarish orqali
resurslarni imkoni bor
darajada tejashga erishish
uchun korxona ustav fondida
davlat ishtirokining zaruriyati;
- boshqaruvning
professionalizmi, davlat aksiya
paketlarinip boshqarishga
yuqori malakali
mutaxassislarning jalb qilinishi
nazarda tutilishi;
- davlat aksiya paketlarini
boshqaruvchilar bilan samarali
o'zaro munosabatda bo'lish
tizimining mavjudligi.
O'zbekiston aksiyadorlik
jamiyatlaridagi davlat aksiya
paketlarini boshqarishda
jahon amaliyotida keng
tarqalgan uch variant (model)
qo'llaniladi:
aksiyadorlik jamiyatlar boshqaruv organlariga davlat xizmatchilarini saylash (tayinlash). Bu
variant O'zbekistonda 1998-yildan beri qo'llanadi. Davlat ulushi 25%dan oshadigan har bir
aksiyadorlik jamiyatlarda aksiyadorlar umumiy yig'ilishida va kuzatuv kengashi majlislarida
qatnashish uchun davlat ishonchli vakillari tayinlanadi;Davlat aksiya paketlarini shartnoma
asosida ishonchli boshqa-Ruvga berish (amerika modeli). 1998-yilgacha bu yo’l bilan barcha
Davlat aksiya paketlari boshqarilar edi. Ishonchli boshqaruvchilik Vazifasi, boshqariluvchi aksiya
paketlari ustav fondlariga berilmagan Holda, bozor islohotlarining dastlabki yillarida tugatilgan
tarmoq Vazirliklari negizida tashkil qilingan uyushmalar, korporatsiyalar va Boshqa xo’jalik
birlashmalari zimmasiga yuklatilgan edi. 1998-2002- Yillarda xo’jalik birlashmalari ishonchli
boshqaruvida 25% va undan Kam miqdordagi aksiya paketlari berilgan edi. Keyinchalik ushbu
Aksiya paketlarini professional boshqaruv kompaniyalariga ishonchli Boshqaruvga berish
boshlandi; Ishlab chiqariladigan mahsulot (xizmat)lar bir jinsliligi, koo- Peratsion aloqalar
yaqinligi va boshqa belgilar bo’yicha ustav fondida
Davlat ulushi ishtirok qilgan korxonalarni tarmoq (ko’p tarmoqli) davlat
Xolding kompaniyalariga birlashtirish (italiya modeli).
Ustav fondlari to’liq yoki deyarli to’liq
hajmda davlat aktivlaridan Shakllantirilgan
qator xolding kompaniyalar
(«O’zbekneftgaz», «O’z-Qishloqxo’jalikmash
– xolding» va boshqalar) hamda nomlanishi
Boshqacharoq bo’lsada mohiyatan xolding
kompaniyasi bo’lgan Davlat-aksiyadorlik va
aksiyadorlik kompaniyalar («O’zbekenergo»,
«O’zkimyosanoat» va boshqalar) tashkil
etildi.
«Oltin aksiya» ustav fondida davlat ulushi bo’lmagan yoki bu Ulush 25 foizdan oshmaydigan aksiyadorlik jamiyatlarida joriy
etilishi Mumkin. Davlatning «oltin aksiya»dan foydalanish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
belgilanadi. «Oltin aksiya» aksiyadorlik jamiyatining kuzatuv kengashi tarkibiga Davlat vakilini (bundan buyon matnda
davlat vakili deb yuritiladi) Tayinlash vositasida realizatsiya qilinadi. Davlat vakili aksiyadorlarning Umumiy yig’ilishida va
kuzatuv kengashi majlislarida ushbu qonunning 65-moddasi birinchi qismining ikkinchi, to’rtinchi, yettinchi, sakki- Zinchi,
o’n sakkizinchi, o’n to’qqizinchi xatboshilarida, shuningdek, 82-moddasi birinchi qismining yettinchi, yigirma ikkinchi-
yigirma To’rtinchi xatboshilarida ko’rsatilgan masalalar bo’yicha veto qo’yish
«Oltin aksiya» - ayrim aksiyadorlik jamiyatlarini boshqarishda Davlat ishtirokining maxsus huquqi bo’lib, u strategik
ahamiyatga ega Bo’lgan davlat korxonalari xususiylashtirilayotganda yoki aksiyadorlik Jamiyatlarining davlat aksiya
paketlari xususiy mulk etib realizatsiya Qilinayotganda O’zbekiston Respublikasi hukumatining qaroriga asosan Joriy qilinadi
va mamlakatning iqtisodiy manfaatlarining himoya Qilinishini ta’minlaydi. Oltin aksiya» qiymatga ega emas, boshqa
shaxsga berilmaydi Hamda garovga qo’yilmaydi, ustav fondi miqdorini belgilashda va Dividendlarni hisoblashda inobatga
olinmaydi.
Huquqi bilan majburiy tartibda ishtirok etadi. Veto qo’yish ushbu Qarorlar qabul qilingan kuni yozma
shaklda amalga oshiriladi. Boshqaruv kompaniyasining asosiy maqsadi – qaltislikning maqbul
Darajasida mulkdorning mumkin qadar yuqori daromad olishini Ta’minlash.Davlat aksiyalar paketini
ishonchli boshqarishda ushbu aktivlarni Saqlab qolish va boshqaruvdagi korxonalarning uzoq muddatli
Daromadli faoliyatini maksimallashtirish hisobiga ularning qiymatini Ko’paytirishga intilish kerak.Buning
uchun boshqa aksiyadorlar bilan tushuntirish ishlari olib Borilmoqda. Ya’ni, ular korxonaning uzoq
muddatli foydaliligi Korxonaning aksiyalari qiymatini ancha oshirishini anglab yetishlari Darkor.Strategik
investorlar va aksiyadorlar (shu jumladan davlat ham), Umuman olganda, uzoq muddatli o’sishga
yo’nalish olgan korxonalar Faoliyatini ijobiy qabul qilmoqda, vaholanki ular bugun katta foyda
Keltirmasligi ham mumkin. Ushbu omillarni hisobga olib, boshqaruv Kompaniyasi o’z faoliyatida
boshqarilayotgan korxonalarning moliyaviy Ahvolini yaxshilash va ularning foydaliligini oshirishga katta
e’tibor Berishi kerak.Davlat paketini ishonchli boshqarish bo’yicha shartnomalarni tuzishda
korxonalarda korporativ boshqaruv tizimining yuqori samaradorligini ta’minlash muhimdir. Masalan,
«Taskon Management» Boshqaruv kompaniyasi mutaxassislari tomonidan olib borilgan tahlil Shuni
ko’rsatdiki, ayrim korxonalar kuzatuv kengashlarining faoliyati
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003-yil 24-yanvardagi PF 3202 – son
Farmoni hamda Vazirlar Mahkamasining yuqorida Keltirilgan 2003-yil 19-apreldagi
189-son qarorida belgilangan korporativ Boshqaruv talablariga javob
bermaydi.Masalan, qator aksiyadorlik jamiyatlarida kuzatuv kengashlari bir Yilda bir-
ikki marta faqat rasmiyatchilik uchun yig’ilish o’tkazgan.
Kuzatuv kengashlari direktorlarning chorak yakunlari bo’yicha hisobotLarini
tinglamaydi. Ijroiya organlari biznes-rejalari korxonaning o’tgan davrdagi faoliyati
tahlil qilinmasdan qabul qilingan hamda navbatdagi Xo’jalik yilidagi rivojlanish
istiqbollarini to’liq ochib bermaydi. Shu munosabat bilan, «Taskon Management»
kompaniyasi aktivla-Rini boshqarayotgan barcha korxonalarda, qonunchilik
talablariga Muvofiq kuzatuv kengashlari faoliyati rejalarini tuzish, jamiyat ijroiya
Organlari rahbarlari tomonidan navbatdagi xo’jalik yili uchun biznes-Rejalar qabul
qilinishi va ularda aniq maqsadlar, istiqboldagi vazifalarni Belgilab, aniq muddatlar
va ijrochilarning ko’rsatilishi bo’yicha ishlar Tashkil qilgan.
Boshqarilayotgan korxonalarni texnik qayta qurollantirish va modernizatsiyalash, mol-mulkini saqlash
hamda undan samarali foyda-Lanishni ta’minlashga ham alohida e’tibor qaratilishi lozim. Kuzatuv
Kengashlarining ish rejalari va ijroiya organlarining biznes-rejalari Tuzilishi boshqarilayotgan
korxonalarda ham Kuzatuv kengashi, ham Ijroiya organining samarali faoliyat tartibini yo’lga qo’yishga
imkon beradi.Boshqaruv kompaniyasi xodimlari amaldagi qonunchilik doirasida Jamiyatlar ijroiya
organlariga moliyaviy-xo’jalik faoliyatiga bog’liq Turli masalalarning ijobiy yechimini topishga yordam
bermoqdalar. Boshqaruv kompaniyasining yuqori ish sifati har bir xodimning kasbiy Mahoratiga,
tajribasiga, boshqaruvning ilg’or usullaridan foydalanishga Hamda zamonaviy dasturiy ta’minotga
bog’liqdir.
Aksiyador aksiyadorlarning umumiy yig’ilishidagi o’z vakilini Istalgan vaqtda almashtirishga yoki yig’ilishda
shaxsan o’zi ishtirok Etishga haqlidir. Aksiyadorning vakili aksiyadorlarning umumiy yig’ilishida yozma
Ishonchnoma asosida ish ko’radi. Ovoz berishga doir ishonchnomadaVakolat bergan va vakil qilingan
shaxslar to’g’risidagi ma’lumotlar (ismi yoki nomi, turar joyi yoki joylashgan manzili, pasport ma’lu-Motlari)
aks ettirilgan bo’lishi lozim. Jismoniy shaxs nomidan berilgan ovoz berishga doir ishonchnoma Notarial
tasdiqlangan bo’lishi kerak. Yuridik shaxs nomidan beriladigan Ovoz berishga doir ishonchnoma qonun
hujjatlarida belgilangan Tartibda beriladi
O’zbekiston Respublikasi 21.12.2007-y. O’zRQ-135-son qonunida Aksiyadorlarning umumiy yig’ilishda
ishtirok etish huquqi shaxsan Aksiyador tomonidan yoki uning vakili orqali amalga oshiriladi. Davlat
Vakilining aksiyadorlarning umumiy yig’ilishida ishtirok etish huquqi Uning shaxsan o’zi tomonidan amalga
oshiriladi.
Xulosa
| 