|
IQLIM TUPROQ TARQALISHIDA GEOGRAFIK OMIL SIFATIDA
|
| bet | 2/2 | | Sana | 13.05.2024 | | Hajmi | 0,52 Mb. | | #228638 |
IQLIM TUPROQ TARQALISHIDA GEOGRAFIK OMIL SIFATIDA.
Iqlim tuproq shakllanishidagi va tuproqlarning geografik tarqalishidagi eng muhim omillardan biri kosmik sabablarga ko'ra aniqlanadi bu yer yuzining quyosh tomonidan olingan enyergiya miqdoridir. Iqlim tuproq geografiyasining eng umumiy qonuniyatlarining namoyon bo'lishi bilan bog'liq.
Iqlim tuproqning shakllanishiga bevosita ta'sir qiladi, tuproqning enyergiya darajasi va gidrotyermal rejimini aniqlaydi va bilvosita tuproq shakllanishining boshqa omillariga o'simlik, organizmning hayotiy faoliyati, ona-ona tuproqlari va boshqalarga ta'sir qiladi.
Baktyeriyalarning biokimyoviy faolligi, organik qoldiqlarning parchalanish tezligi, organizmlarning hayotiy faoliyati va boshqalar harorat sharoitlari bilan shubhasiz bog'liqlikni ham ko'rsatadi. Shuning uchun har xil termal sharoitlarga ega bo'lgan dunyoning turli mintaqalarida yog'ingarchilik va tuproq hosil bo'lish tezligi, tuproq profilining qalinligi va nurash qobig'i sezilarli darajada farq qiladi.
Uzoq mavsumiy yoki doimiy abadiy muzlik zonasida joylashgan tuproqlarda past haroratlar ta'siri bilan bog'liq bo'lgan o'ziga xos jarayonlar kompleksi davom etadi. Gumus organik moddalarning koagulyatsiyasi tufayli muzlatilgan qatlam ustida to'planishi mumkin. Gumusning abadiy muzlash retinatsiyasi (lot. "retardatio" so'zidan - kechikish), kam yillik yog'ingarchilik bo'lsa ham, pyermafrostning kuchayishi tuproqda muz qatlamlarining shakllanishi kapillyarlarning yorilishiga olib keladi, natijada namlik gorizontdan ildiz o`tadigan qatlamga tortilishi to'xtaydi. Muzlatilgan qatlamning mavjudligi tuproq profilida bir qator mexanik o'zgarishlarni keltirib chiqardi, masalan krioturatsiya (yunoncha "kryos" - sovuq, muz) - harorat farqlari ta'sirida tuproq massasini aralashtirish, maydalash - tuproqning to'yingan massasini qiyalikdan siljitish. Ushbu hodisalar tundra zonasida ayniqsa keng tarqalgan. Kryogenik deformatsiyalar tundraning mayda tubyerkulyar ko'tarilish xaraktyeristikasi, shuningdek dog'li tundraning shakllanishi bilan bog'liq.
Sovuqning ta'siri ostida tuproqning kriogen tuzilishi sodir bo'ladi. Salbiy haroratlar tuproq mahsulotlarini kondensatsiyalangan shaklga aylanishini osonlashtiradi va bu ularning harakatchanligini keskin pasaytiradi. Kolloidlarning doimiy muzlatish koeffitsienti tаyga tuproqlarini temirlanishi bilan bog'liq. Kriyogenik hodisalar silikat kislonaning podzol tuproqlar profilining o'rta qismida uchrashi bilan bog'liq bo'lib, plazma va tuproq skeletining doimiy muzlashi natijasida oqartuvchi kukunni hosil qiladi deb aytishadi.
Tuproq hosil bo'lishining umumiy enyergiyasida biologik jarayonlarning ulushi tropik ferrallit tuproqlarda, savannalarning qizil tuproqlarida, qora tuproqlarda va jigarrang o'rmon tuproqlarida eng yuqori ekanligi aniqlandi yani tuproq hosil bo'lishining umumiy enyergiyasining 1 dan 5 foizigacha qismini egallaydi. Tuproqni shakllantirish jarayonida turli jarayonlar uchun energiya sarfining nisbiy hajmi alohida qiziqish uyg'onadi. Umumiy shaklda tuproqni hosil bo'lishida bug'lanish, tsiklik biologik jarayonlar va minerallarning qoldiq parchalanish reaktsiyalari uchun energiya sarflari 100: 1: 0.01 nisbatida. Shunday qilib, iste'mol qilingan umumiy energiyaning asosiy qismi 90-95% bug'lanish va transpiratsiyaga ketadi. Shunday qilib, tuproqqa kiradigan enyergiyaning o'zgarishi ikkinchisining gidratlanish darajasiga bog'liq, ya'ni suv rejimiga. Tuproqning termal rejimi suv rejimi bilan uzviy bog'liqdir.
|
| |
