Ekonemetrik modellashtirishda qo'llaniladigan
amaliy dasturlar paketlarining xususiyatlari
REJA
1.Ekonometrikafaniningmohiyati,vazifalarivapredmeti
2.Modellashtirishtushunchasi,turlari 3.Amaliy paketlar
Ekonometrika-fanda juda tez rivojlanuvchi soha bo’lib, uning maqsadi iqtisodiymunosabatlargamiqdoriyo’lchamlarniberishdaniborat.“Ekonometrika”iborasi(so’zi)1910yilda(Avstro-Vengrya)buxgalterP.Tsemptomonidankiritilgan(u“ekonometriya”degan).Tsemp,“Agarbuxgalteriyahisobima’lumotlarigaalgebriya va geometriya usullarini qo’llansa, u holdaxo’jalik faoliyatinatijalarito’g’risidayanadachuqurroqtasavvurgaegabo’lishmumkin”debta’kidlagan.Ushbuiborako’pvaqtdavomidaishlatilmaganbo’lsada,“ekonometrika”iborasiiqtisodilmidayangiyo’nalishniyuzagakelishidajudaqulaykeldi.
Iqtisodfanidayangiyo’nalish-“ekonometrika”1930yildapaydobo’ldi.“Ekonometrika”(grekcha“metron”)so’ziikkita“ekonomika”va“metrika”so’zlariningbirlashmasidantashkiltopgan.Shundayqilib,iboraningo’zidaekonometrikanifansifatidauningxususiyativamazmuniifodalanadi.Uningmazmuni:iqtisodiyotnazariyasitomonidanochilganvaasoslanganaloqavamunosabatlarnimiqdoriyifodalashdaniborat.Demakekonometrikaiqtisodiyhodisalarnio’lchashvatahlil qilishhaqidagifandir.
Ekonometrikaning yuzaga kelishi iqtisodiyotni o’rganishda bir nechta fanlarnibirlashtirgan yondashuv natijasi bilan bog’liq. Bu fan iqisodiyot nazariyasi, statistikavamatematikusullarnibirlashtirishvao’zaroto’ldirishnatijasidayuzagakelgan.
Keyinchalik ekonometrikani rivojlantirish uchun ushbu usullarga hisoblash texnikasitadbiq etilgan.
1933yildaR.Fishertomonidan“Ekonometrika”jurnaligaasossolindi.Jurnaldauekonometrikagaquyidagichata’rifbergan:“Ekonometrika-buo’shaiqtisodiystatistika emas. Ko’p qismi miqdoriy xususiyatga ega bo’lgan iqtisodiy nazariyaningham o’zi emas. Ekonometrika matematikani iqtisodga qo’llash ham emas. Tajribashuniko’rsatadikiharuchchalastatistika,iqtisodiyotnazariyasivamatematikafanlariningkomponentalarizamonaviyiqtisodiyxayotnimiqdoriytomonlarinianglash uchun zaruriy, lekin etarli bo’lmagan shartlaridir. Bu-uchta fanning birligidir.Bu birlikekonometrikanitashkil etadi”.
Shundayqilib,ekonometrika-buiqtisodiyjarayonvahodisalarnio’zarobog’lanishinimiqdorjihatdanifodalovchifandir.
Ekonometrikusullaroliystatistikadebnomlanuvchijuftvako’po’lchovliregressiya, juft, xususiy va ko’p o’lchovli korrelyatsiya, trendlarni ajratish va boshqadavriy qatorlar komponentalari, statistik baholash usullari asosida yuzaga kelgan varivojlangan.
R.Fishershundaydebyozgan:“Statistikusullarijtimoiyfanlardamuhimelementhisoblanadivaaynanshuusullaryordamidaijtimoiybilimlarfandarajasigachako’tarilishimumkin”.
Birinchidan –ekonometrika o’ziga xos bo’lgan usullar tizimi sifatida iqtisodiyo’zgaruvchilar va ular orasidagi bog’lanishlarning xususiyatlarini tasvirlagan xoldao’zining masalalarini aniqlashtirish bilan rivojlana boshladi. Regressiya tenglamasiganafaqatbirinchidarajalio’zgaruvchilarnikiritildibalkinatijagamaksimalyokiminimal (ozmi-ko’pmi) darajada ta’sir etuvchi qiymatlarni akslantiruvchi iqtisodiyo’zgaruvchilarningoptimalxususiyatlariniifodalashmaqsadida,ikkinchidarajalio’zgaruvchilarnihamkiritilaboshlandi.Masalan:Ekinlarnio’g’itlantirishninghosildorlikkata’siriniko’radiganbo’lsak,ekinlarnima’lumbirdarajadao’g’itlantirish uning xosildorligini oshiradi; lekin o’g’itlantirish me’yor darajasidanortishihosildorlikniortishigaolibkemaydibalki,hosildorliknipasayishigaolibkelishimumkin.Xuddishundayko’plabijtimoiy-iqtisodiyo’zgaruvchilarningta’siri
haqidagapirishmumkin(masalan, ishchilarsoniniortishini mehnatunumdorligiga,daromadlarniayrimoziq-ovqat mahsulotlariniiste’moligata’sirivah.k.).
Ikkinchidan-regressiyatenglamasidamustqilkomponentalarsifatidaqaraluvchiijtimoiy-iqtisodiyo’zgaruvchilarningo’zarota’siri aks etadi.
Masalan,quyidagiregressiyaniko’raylik,
Albattabutenglamadao’zarota’sireffekti( b3-parametri) statistikanuqtainazaridan qiymatga ega bo’lmasligi ham mumkin. Ammo iqtisodiy nuqtai nazardanma’noga ega.
Iqtisodiytadqiqotlardaregressiyatenglamalario’zlarima’nogaegabo’la
boshladilar. Masalan,tannarxniyishlabchiqarishhajmigax(mahsulot birligimiqdori)bog’liqligi quyidagichaifodalanishimumkin:
Ishlabchiqarish Ishlabchiqarish Ishlabchiqarishhajmigaxarajatlari
bo'lmagan xarajatlar
(doimiyxarajatlari)
(o'zgaruvchi xarajatlar)
Tenglikniikkalaqisminiishlabchiqarishharajatlarihajmixbo’lsak,quyidaginiolamiz:
|
