Eksport tizimlarining boshqaruvdagi o`rni va ularni iqtisodiyot tarmoqlarida qo`llash
EKSPORT TIZIMLARINING BOSHQARUVDAGI O`RNI VA ULARNI IQTISODIYOT TARMOQLARIDA QO`LLASH
REJA;
1.Eksport nima o`zi?
2. O`zbekistonda eksportga bo`lgan tovarlarining sifati qay darajada?
3.Eksport tizimlarini kuchaytirish chora tadbirlari.
Eksport (ing., lot. — olib chiqaman, chetga chiqaraman) — tovarlar, xizmatlar, investitsiya, qimmatli qogʻozlar, texnologiyalar va boshqalarni tashqi bozorga chiqarish. Tovarlarni bir mamlakat orqali olib oʻtish (tranzit) va bir mamlakatdan olib kelingan tovarlarni boshqa mamlakatlarga sotish uchun chiqarqsh (reeksport) ham E.ga kiradi.
Mamlakatning oʻzida ishlab chiqarilgan moddiy boyliklar E. tarkibi (koʻrinma E.) milliy iqtisodiyotning oʻziga xos xususiyatlari, uning xalqaro mehnat taqsimotidagi oʻrni bilan bogʻliq. Sanoati rivojlangan mamlakatlarga sanoat mahsulotlari, ayniqsa, mashinasozlik mahsulotlari va texnologiyalar E. qilish xos boʻlsa, qoloq agrar iqtisodiyotga ega boʻlgan mamlakatlar E.ida xom ashyo va oziq-ovqat asosiy rol oʻynaydi. Yakka ziroatchilik xoʻjaliklari hukmron boʻlgan mamlakatlar E.ida 1—2 tovar turi asosiy oʻrinni egallaydi.
Yuklarni tashish, vositachilik operatsiyalari, turizm, ilmiytexnika aloqalaridan va boshqalar xizmatlarni sotishdan olinadigan daromadlar koʻrinmas E.ni tashkil etadi va iqtisodiyoti rivojlangan koʻpgina mamlakatlarda uning ahamiyati ortib bormoqda.
Har qanday davlat uchun E. import va chet ellarda boshqa xarajatlarni toʻlash uchun zarur boʻlgan chet el valyutasining asosiy manbai. Davlatning tashqi iqtisodiy siyosatida (qarangTashqi iqtisodiy siyosat) E.ni kengaytirish muhim masala hisoblanadi va davlat eksport uchun moʻljallangan ishlab chiqarishni qoʻllabquvvatlashning turli shakllarini keng qoʻllaydi (soliq imtiyozlari va boshqalar moliyaviy koʻmaklar; E.ni davlat tomonidan kreditlash).
E.ni cheklash (qarang Kvota) aksariyat hollarda muayyan mamlakatlar bilan olib boriladigan savdoga embargo joriy etish yoʻli bilan siyosiy maqsadlarda amalga oshiriladi. Ayrim tovarlar E.i baʼzan iqtisodiy yoki ekologik sabablarga koʻra cheklanadi (mazkur tovarning mamlakat iqtisodiyoti uchun muhimligi, yoʻqolib borayotgan hayvonlar yoki oʻsimliklar turlarini, milliy madaniybadiiy boyliklarni asrash va boshqalar). Oʻzbekiston Respublikasining Bojxona kodeksiga muvofiq, tovarlar E.i bojxona rejimida, bojxona toʻlovlari toʻlanganidan keyin, iqtisodiy siyosat tadbirlariga rioya etilgan va qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa talablar bajarilgan hollarda Oʻzbekiston Respublikasining bojxona hududidan chetga chiqariladi.
2003-yilda Oʻzbekiston Respublikasi E.i 3725,0 mln. AQSH dollaridan iborat boʻldi (import 2964,2 mln. AQSH dollari). Uning tovarlar tarkibida paxta tolasi (19,8%), oziq-ovqat tovarlari (2,7%), kimyo mahsulotlari, plastmassa va ulardan yasalgan buyumlar (3,1%), energiya manbalari (9,8%), qora va rangli metallar (6,4%), mashina va uskunalar (5,9%), xizmatlar (14,4%) va boshqalar asosiy oʻrinda turadi.
Koʻpgina mamlakatlarda E. tovarlari qoʻshilgan qiymat soligʻidan va shunga oʻxshash soliqlardan ozod qilinadi. O‘zbekiston prezidentining 20 dekabrdagi eksportga ko‘maklashish va uni rag‘batlantirishni kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi qarori asosida Eksportni qo‘llab-quvvatlash milliy tizimi yaratiladi.
Quyidagilar uning asosiy vazifalari etib belgilandi:
eksportni rivojlantirish va qo‘llab-quvvatlash sohasida davlat siyosatini takomillashtirish, eksport salohiyatini rivojlantirish bo‘yicha davlat dasturlarini amalga oshirishda ko‘maklashish;
marketing, narx shakllanishi, transport logistikasi, sertifikatlash, standartlashtirish va sifat nazorati, soliq hamda bojxona ma’muriyatchiligi (shu jumladan, xorijdagi) masalalari, «yagona darcha» tamoyili asosida tashqi bozorlarga kirish sharoitlari bo‘yicha eksport qiluvchilarga va ularning chet eldagi hamkorlariga axborot va maslahat ko‘magini ko‘rsatish;
xorijiy xaridorni izlashga va eksport shartnomasini tuzishga qadar muzokaralar jarayoniga, shu jumladan, ularning loyihalarini tayyorlashga ko‘maklashish;
respublika vazirliklari va idoralari, viloyatlar hamda tuman hokimliklari bilan milliy mahsulotlarni chet elga eksport qilish, eksport qiluvchilarni eksportni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha chora-tadbirlar, mavjud imtiyozlar va preferensiyalar, vakolatli davlat organlarining vazifalari va funksiyalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan ta’minlashda tizimli hamkorlikni ta’minlash;
hududlarda axborot-maslahat markazlari tarmog‘ini tashkil etish;
mahalliy eksport qiluvchilar, ishlab chiqariladigan mahsulotlar va xizmatlar bazasini ta’minlash orqali elektron tashqi savdo maydonchalarini yuritish, ishlab chiqarish va eksport faoliyati bilan shug‘ullanadigan tadbirkorlik sub’ektlariga yetakchi xalqaro elektron tijorat maydonchalariga kirish uchun yordam ko‘rsatish;
ishonchli sifatli mahsulot yetkazib beruvchi sifatida mahalliy ishlab chiqaruvchilarning halolligini isbotlash uchun, shu jumladan, har yili «Made in Uzbekistan» milliy ko‘rgazmasini, tarmoq va mintaqaviy tovarlar ko‘rgazmalari va savdo yarmarkalarini o‘tkazish, xalqaro ko‘rgazmalar va taqdimotlarda ishtirok etish yo‘li orqali o‘zbek brendlari va mahsulotlarini xorijda ilgari surish bo‘yicha «Made in Uzbekistan» dasturini amalga oshirish;
eksport qilishni boshlayotganlar uchun o‘quv seminarlari va treninglar, tadbirkorlar uchun xorijiy mamlakatlarga tashqi savdo masalalari bo‘yicha savdo missiyalari tashkil etish va o‘tkazish.
Tizim faoliyatini Tashqi savdo vazirligi (TSV) muvofiqlashtiradi.
Bundan tashqari, Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki huzuridagi Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining eksportini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi negizida TSV huzuridagi Eksportni rag‘batlantirish agentligi tashkil etiladi. Agentlik faoliyati, jumladan davlat byudjetidan moliyalashtiriladi — 2019 yildan boshlab har yili Davlat byudjeti parametrlarini shakllantirishda 15 million AQSH dollaridan kam bo‘lmagan miqdordagi mablag‘ni agentlikka ajratish ko‘zda tutiladi.
Hujjatda «O‘zbekinvest» eksport-import milliy sug‘urta kompaniyasiga eksport kreditlari va operatsiyalarini sug‘urtalash vazifasi yuklandi. Sug‘urtachining uning o‘zi TSVga o‘tkazildi.
Tashqi savdo vaziri «O‘zagroeksportbank» aksiyadorlik tijorat banki Kuzatuv kengashiga raislik qiladi.
O‘zbekistonning xorijdagi elchixonalari qoshida savdo vakolatxonalari tashkil etiladi.
Zamonaviy jamiyatda tobora o‘sib borayotgan axborot oqimi, axborot texnologiyalarining turli-
tumanligi, kompyuterda yechiladigan masalalarning murakkablashuvi ushbu texnologiyalardan
foydalanuvchining oldiga bir qator vazifalarni qo‘ydi. Kerakli variantlarni tanlash va qaror qabul qilish
ishlarini insondan EHMga o‘tkazish masalasi yuzaga keladi. Bu vazifani yechish yo‘llaridan biri — bu
ekspert tizimlarini yaratish va foydalanish sanaladi. Ekspert o‘zidan kelib chiqib sharoitni tahlil etadi va
nisbatan foydali axborotni aniqlab oladi, chorasiz yo‘llardan voz kechgan holda qaror qabul qilishning
eng maqbul yo‘llarini vujudga keltiradi.
Ekspert tizimida ma’lum bir predmet sohasini ifodalaydigan bilimlar bazasidan foydalaniladi.
Ekspert tizimi — bu ayrim mavzu sohalarida bilimlarni to‘plash va qo‘llash, uyushtirish usullari
hamda vositalari majmuidir. Ekspert tizimi mutaxassislarning yuqori sifatli tajribasiga suyangan holda
qarorni tanlash chog‘ida muqobil variantlar ko‘pligi uchun yanada yuqori samaraga erishadi.
Strategiyani tuzish paytida yangi omillarni baholab, ularning ta’sirini tahlil etadi.
Ekspert tizimlari sun’iy intellektdan foydalanishga asoslangan.
Sun’iy intellekt deganda aqliy xatti-harakatlarga nisbatan kompyuter tizimining qobiliyati
tushuniladi. Ko‘pincha bunda inson fikrlashi bilan bog‘liq qobiliyat anglanadi.
Ekspert tizimlarini axborot tizimlari sinfi sifatida ko‘rib chiqish mumkin. U foydalanuvchining
roziligidan qat’iy nazar ma’lumotlarni tahlil va tahrir eta oluvchi, qarorni tahlil etib qabul qiladigan,
tahliliy-tasnifiy vazifalarni bajara oladigan ma’lumotlar va bilimlar bazasiga ega. Jumladan, ekspert
tizimlari keladigan axborotlarni guruhlarga bo‘lib tashlay oladi, xulosa chiqaradi, identifikatsiyalaydi,
tashxis qo‘yadi, bashoratlashga o‘rgatadi, sharhlab beradi va hokazo.
Ekspert tizimining boshqa axborot tizimlaridan afzalliklari quyidagicha:
•
yaqin davrlargacha EHMda yechish qiyin yoki umuman yechib bo‘lmaydigan deb sanaluvchi
murakkab masalalarning yangi sinfini yechish, optimallashtirish va (yoki) bahosini olish imkoniyati;
•
dasturchi bo‘lmagan foydalanuvchiga (eng oxiridagi foydalanuvchilar) o‘z tilida suhbat yuritish
va kompyuterdan samarali foydalanish uchun axborotni vizualizatsiyalash usullarini qo‘llash
imkoniyatini ta’minlash;
•
yanada ishonchli va malakali xulosa chiqarish yoki qaror qabul qilish uchun ekspert tizimini
mustaqil o‘rganish, bilimlardan foydalanish qoidalari, ma’lumotlar, bilimlarning to‘planishi;
• foydalanuvchi axborot yo‘qligi tufayli yoki axborotning haddan ziyod rang-barangligi, yoki hatto
kompyuter yordamida ham odatdagi qarorni qabul qilishning cho‘zilib ketilishi tufayli yecha
olmaydigan savollar yoki muammolarni hal etish;
• takomillashgan asboblar va ushbu tizimdagi foydalanuvchi mutaxassisning shaxsiy tajribasidan
foydalanish hisobiga yakka tartibdagi ixtisoslashgan ekspert tizimlarini yaratish imkoniyati;
35
• ekspert tizimining asosi qaror qabul qilish jarayonini shakllantirish maqsadida tuzilgan bilimlar
majmui (bilimlar bazasi) sanaladi.
Bilimlar bazasi — bu ayrim predmet sohalari murakkab vazifalar yechimini topish uchun tahlil va
xulosalarni yuzaga keltiruvchi model, qoida, omillar (ma’lumotlar) majmuidir.
Axborot ta’minotining alohida yaxlit strukturasi ko‘rinishida yaqqol ko‘zga tashlangan va tashkil
etilgan predmet sohasi haqidagi bilim boshqa bilim turlaridan, masalan, umumiy bilimdan ajratib turadi.
Bilimlar bazasi asosiy ekspert tizimi sanaladi. Bilimlar fikrlash va vazifalarni hal etish usuliga imkon
beruvchi aniq ko‘rinishda ifodalanadi va qaror qabul qilishni soddalashtirishga ko‘maklashadi. Ekspert
tizimining asosligini ta’minlovchi bilimlar bazasi tashkilotning bo‘linmalaridagi mutaxassislar bilimini,
tajribasini o‘zida mujassamlashtiradi va institutsional bilimlarni (ixtisoslashganlar majmuini,
yangilanayotgan strategiyalar, qarorlar uslublari) ifodalaydi.
Bilim va qoidalarni turli aspektlarda ko‘rib chiqish mumkin:
•
chuqur va yuzaki;
•
sifat va miqdoriy;
•
taxminiy (noaniq) va aniq;
•
muayyan va umumiy;
•
tavsifiy va ko‘rsatma (yo‘l-yo‘riq) beruvchi.
•
Foydalanuvchilar bilim bazasini samarali boshqaruv qarorlarini olish uchun qo‘llashlari mumkin.
Ekspert — bu muayyan predmet sohasida samarali yechim topa oluvchi mutaxassis.
Bilimlarni o‘zlashtirish bloki ma’lumotlar bazasining to‘planishini, bilim va ma’lumotlar
modifikatsiyasi bosqichini aks ettiradi. Bilimlar bazasining fikrlash darajasidagi yuqori sifatli tajribadan
foydalanish imkoniyatini aks ettiradi.
Mantiqiy xulosalar bloki qoidalarni faktlar bilan qiyoslagan holda xulosalar mantiqini yuzaga
keltiradi. Unchalik ishonchli bo‘lmagan ma’lumotlar bilan ishlash chog‘ida noaniq mantiq, zaif ishonch
yuzaga keladi.
Tushuntirish (izohlash) bloki foydalanuvchining texnologiyada bilimlar bazasidan foydalanish
ketma-ketligini aks ettiradi va «nima uchun?» degan savolga javob beruvchi xulosaga keladi.
Hozirgi vaqtda bilimlar bazasining joriy etilishi kasbiy bilimlarning to‘planish sur’ati bilan
belgilanadi.
Kasbiy faoliyatning shakllantiruvchi, ya’ni EHM bazasida avtomatlashtiradigan qismi — bu inson
tomonidan to‘plangan bilimlarning uncha katta bo‘lmagan qismidir. To‘plangan bilimlarning kattagina
qatlamini yakka tartibda yig‘iladigan bilimlar tashkil etadi.
Bilimlarni strukturalashtirish yoki rasmiylashtirish bilimlarni taqdim etishning turli usullariga
asoslangan. Zamonaviy axborot tizimlarida eng ko‘p faktlar va qoidalar usulidan foydalaniladi. Ular
ayrim predmet sohalaridagi jarayonlarni bayon etishning tabiiy usulini bayon etadi.
Qoidalar odatda tavsiya, ko‘rsatma, strategiyalarni taqdim etishning formal (rasmiyatchilik)
usulini ta’minlaydi. Ular agar predmet bilimlari biror sohadagi masalani yechish bo‘yicha to‘plangan
amaliy tasavvurlardan paydo bo‘lgandagina to‘g‘ri keladi. Qoidalar ko‘pincha «Agar bu...» xilidagi
tasdiq ko‘rinishda ifodalanadi. Bilimlar bazasida predmet sohasini bayon etish ma’lumotlarni tashkil
etish va taqdim etish, vazifalarni shakllantirish, qayta shakllantirish va yechish usullarini ishlab
chiqishni nazarda tutadi. Predmet sohasi tushunchasi (obyektlari) ramzlar yordamida tasavvur qilinadi.
Masalan, bu ramz bank tizimi uchun mijoz, jamg‘arma vositasi, operatsiya, vazifa va shu kabilar
bo‘lishi mumkin. Tushunchalarni manipulyatsiya qilish uchun munosabatlar aniqlanadi, turli
strategiyalar (mantiqiy yoki tajriba natijasida olingan) qo‘llaniladi. Bilimlarni taqdim etish, ularni
tarkiblashtirish tushunchalarni, murakkab, oddiy bo‘lmagan vazifalarni nazarda tutadi. Shuning uchun
qoidalar ham bilimlar bazasida murakkab yoki ko‘p miqdorda va hajmda bo‘ladi.
Ekspert tizimlari shunday ishlab chiqiladiki, bunda yechim tanlash mantiqini asoslash va o‘rgatish
hisobga olinadi. Ko‘pgina ekspert tizimlarida tushuntirish (izohlash) mexanizmi bo‘ladi. Mazkur
mexanizm qanday qilib tizim ushbu qarorga kelganini tushuntirish uchun zarur bo‘lgan bilimlardan
foydalanadi. Bunda ekspert tizimini qo‘llash, undan foydalanish va harakat chegarasini aniqlash juda
muhimdir.
Axborot texnologiyasining ekspert tizimida foydalaniladigan asosiy komponentlari (tarkibiy
qismlari) quyidagilar: foydalanuvchining interfeysi, bilimlar bazasi, interpretator, tizimni yaratish
moduli.
36
Foydalanuvchining interfeysi. Foydalanuvchi ekspert tizimiga buyruq va axborot kiritish hamda
uning buyrug‘i orqali chiqadigan axborotni olish uchun foydalaniladi. Komanda (buyruq)lar o‘z ichiga
bilimlarni qayta ishlash jarayoni boshqarmaydigan parametrlarini oladi.
Foydalanuvchi axborotni kiritishning to‘rtta uslubidan foydalanishi mumkin: menyu, buyruq
(komanda), tabiiy til, shaxsiy interfeys.
Ekspert tizimining texnologiyasi chiqadigan axborot sifatida nafaqat qarorni, shuningdek zarur
tushuntirishni olish imkoniyatini ham ko‘rib chiqadi.
Odatda ikki xil tushuntirish farqlab ko‘rsatiladi. Ya’ni:
•so‘rov bo‘yicha beriladigan tushuntirish. Bunda foydalanuvchi har qanday paytda ekspert
tizimidan o‘z xatti-harakatlarini izohlashni talab etishi mumkin;
•muammolarni hal etishdan olgan tushuntirish. Foydalanuvchi yechimni olgandan so‘ng, u qanday
olingani to‘g‘risida izoh talab qilishi mumkin. Tizim esa masalani yechishdagi har bir qadamini
tushuntirib berishi kerak.
To‘g‘ri, ekspert tizimi bilan ishlash texnologiyasi oddiy emas. Mazkur tizimlarning foydalanish
interfeysi do‘stona munosabatda bo‘ladi. Ya’ni, u siz bilan «suhbatlashish» chog‘ida qiyinchiliklar
tug‘dirmaydi.
Bilimlar bazalari. Ular muammoli sohalarni, shuningdek, faktlar oralig‘idagi mantiqiy
bog‘liqlikni bayon etadi. Bazada markaziy o‘rinni qoidalar egallagan. Qoida muayyan bir sharoitda
nima qilish kerakligini belgilaydi va u ikki qismdan iborat bo‘ladi:
Birinchisi, bajarilishi mumkin bo‘lgan yoki bo‘lmagan shart-sharoit. Ikkinchisi, agar sharoit
bajariladigan bo‘lsa, amalga oshirilishi kerak bo‘lgan xatti-harakat.
Ekspert tizimi foydalaniladigan barcha qoidalar tizimini tashkil etadi. Bu tizim oddiy tizimga
qiyoslaganda ham bir necha minglab qoidalarni o‘z ichiga oladi.
Barcha bilim turlari, predmet sohasi xususiyati va loyihaning (bilim bo‘yicha mutaxassisning)
malakasiga bog‘liq holda u yoki bu darajada o‘xshashlik bilan bir yoki bir necha semantik modellar
yordamida ifodalanishi mumkin.
Interpretator. Bu ekspert tizimining bir qismi bo‘lib, bazadagi bilimlarni ma’lum bir tartibda
qayta ishlaydi. Interpretatorning ish texnologiyasi qoidalar majmuining ketma-ketligini ko‘rib chiqishga
olib boradi. Agar qoidadagi shartlarga rioya etilsa, ma’lum xatti-harakatlar bajarilsa foydalanuvchiga
ham uning muammolarini yechish variantlari taqdim etiladi.
Bundan tashqari ko‘pgina ekspert tizimlarida quyidagi qo‘shimcha bloklar kiritiladi: ma’lumotlar
bazalari, hisob-kitob bloki, ma’lumotlarni kiritish va tuzatish bloki.
Hisob-kitob bloki boshqaruv qarorlarini qabul qilish bilan bog‘liq holatlarda zarur bo‘ladi. Ayni
paytda reja, jismoniy, hisob-kitob, hisobot va boshqa doimiy hamda tezkor ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga
olgan ma’lumotlar bazalari muhim rol o‘ynaydi. Ma’lumotlarni kiritish va tuzatish blokidan
ma’lumotlar bazasidagi joriy o‘zgarishlarni tezkor va o‘z vaqtida aks ettirish uchun foydalaniladi.
Tizimni yaratish moduli. U qoidalar to‘plamini yaratish uchun xizmat qiladi.
Tizimni yaratish modulining asosi bo‘lgan ikkita yondoshuv mavjud: dasturlashtirishning
algoritmik tilidan foydalanish va ekspert tizimi qobig‘idan foydalanish.
Bilimlar bazasini tasavvur etish uchun maxsus lisp va prolog tillari ishlab chiqilgan, garchi bundan
boshqa har qanday ma’lum algoritmik tildan foydalanish mumkin bo‘lsa ham.
Ekspert tizimi qobig’i. Tegishli bilimlar bazasini yaratish orqali ma’lum bir muammoni hal
etishga moslashgan tayyor dasturiy muhitni ifodalaydi. Ko‘pgina hollarda qobiqdan foydalanish
dasturlashdan ko‘ra tezkor va osonroq tarzda ekspert tizimini yaratish imkonini beradi.
Ekspert tizimining afzalliklarini tajribali mutaxassislarga qiyoslab shunday bayon etish
mumkin:
•erishilgan puxta bilim, asos yo‘qolmaydi, u hujjatlashtirishi, uzatilishi, ijro etilishi va ko‘payishi
mumkin;
•nisbatan mustahkam natijalarga erishiladi, insondagi hissiy va shu kabi boshqa ishonchsiz omillar
bo‘lmaydi;
•tizimning ishlab chiqish qiymati yuqori, lekin ekspluatatsiya qiymati past. Umuman qiyoslaganda
esa u yuqori malakali mutaxassislardan ko‘ra arzonroq tushadi.
Yangi qoida va konsepsiyalarga, ijodkorlik va ixtirochilikka unchalik moslashmaganligi hozirgi
ekspert tizimining kamchiligidir. Ko‘p hollarda bu tizim yuqori malakali mutaxassislar o‘rnini bosa
oladi, ammo ba’zan past malakali ekspertga muhtojli joylar ham bo‘lib turadi. Ekspert tizimi
37
eng oxiridagi foydalanuvchining kasb imkoniyatlarini kengaytirish va ko‘paytirshi vositasi bo‘lib
xizmat qiladi.
Ochig‘i, bu tizim muayyan bir predmet sohasida mutaxassis-ekspertlar darajasidagi bilimni
namoyish etmog‘i kerak. Tizim yaxshi yechimlarni kerakli darajada topa olmaydi, lekin predmetni keng
anglaydi.
Rejalashtiruvchi ekspert tizimlari ma’lum bir maqsadlarga erishish uchun zarur bo‘lgan
dasturlarni ishlab chiqishga mo‘ljallangan.
Bashoratlovchi ekspert tizimlari o‘tmish va bugunning voqealariga asoslanib kelajak
ssenariysini oldindan aytib bermog‘i, ya’ni berilgan vaziyatdan ishonchli natijalar chiqarishi kerak.
Buning uchun bashoratlovchi ekspert tizimlarida dinamik parametrik modellar qo‘llaniladi.
Tashxislovchi ekspert tizimlari kuzatiladigan hodisalarning normal emasligi sabablarini topish
xususiyatiga ega. Ma’lumotlar to‘plami tahlil uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Ular yordamida etalon
xatti-harakatdan chetlanish aniqlanadi va tashxis qo‘yiladi.
O‘rgatuvchi ekspert tizimlari foydalanuvchilarga berilgan sohada tashxis qo‘yish va tahlil etish
imkoniyatini berishi lozim. Bunday tizimdan bilim va xatti-harakat to‘g’risidagi farazni yaratish,
tegishli ta’lim uslubini va harakat usullarini aniqlash talab etiladi.
Ekspert tizimini yaratishda kamida uchta muammo yuzaga keladi:
•
xotiraga kiritiladigan axborotning yetarli darajada to‘liq bo‘lishini ta’minlash. Bu eng asosiy
bilimlarini ajratish va ma’lumotlar tuzilmasida ularning o‘zaro aloqasini o‘rnatish, shuningdek,
kodlashtirishning bunday tizimini yaratish va foydalanishni talab etadi;
•
ekspert tizimi faoliyati sifatining samarali bahosini olish va tegishli mezonlarni ishlab chiqish.
Qiyinchilik shundaki, mutaxassislar bilimi — bu shunchaki ma’lumot va faktlar yig‘indisi emas. Ayrim
elementlar munosabatini tasavvur etish uchun aloqalar qonuniyatlarini hisobga olishga formal urinish
tizimni o‘ta darajada «keskin» qilib qo‘yadi va u yangi elementlarni qo‘shish uchun «yopiq» bo‘lib
qoladi;
• yechiladigan masala tuzilmasining ehtimollik xususiyati va bilimlarning uyg‘unlashuvi tufayli
ishonchsiz natijalar olish mumkinligi.
Ekspert tizimini yaratish quyidagi talablar mavjud holatda maqsadga muvofiqdir:
•tizimga o‘z bilimini berishni istagan ekspertlar mavjudligi;
•ekspertlar vazifani hal etishning o‘z uslublarini bayon etishi mumkin bo‘lgan muammoli
sohaning mavjudligi;
•ko‘pchilik ekspertlarning mazkur muammoli sohada yechimlar o‘xshashligining bo‘lishi;
•muammoli sohadagi vazifaning ahamiyati, ya’ni ular yoki murakkab bo‘lishlari, yoki mutaxassis
bo‘lmagan foydalanuvchi hal eta olmasligi yoki hal etish uchun ancha vaqt talab qilishi;
•masalani yechish uchun katta hajmdagi ma’lumot va bilimning bo‘lishi;
•predmet sohasida axborotning to‘liq bo‘lmasligi va o‘zgaruvchanligi tufayli evristik uslublarni
qo‘llash.
Yuqorida qayd etilgan uchta muammoni hal etish va sanab o‘tilgan talablarni bajarish ekspert
tizimini qo‘llashning zarur hamda yetarli sharti sanaladi.
Ekspert tizimini yaratish bosqichlari. Ekspert tizimini yaratishning nisbatan muhim
bosqichlariga quyidagilarni kiritish mumkin: konsepsiyalash, realizatsiya, testdan o‘tkazish, joriy etish,
kuzatib borish, modernizatsiyalash.
Konsepsiyalash bosqichida ekspert tizimini ishlab chiqish bo‘yicha mutaxassis ekspert bilan
hamkorlikda tanlangan predmet sohasidagi muammoni yechishning uslublarini bayon etish uchun
qanday tushuncha, munosabat va proseduralar zarurligini hal etadi. Bosqichdagi asosiy vazifa masalani
yechish jarayonida yuzaga keluvchi vazifa strategiyasi va cheklovlarni tanlashdan iborat.
Konsepsiyalash muammoni to‘liq tahlil etishni talab etadi.
Identifikatsiya bosqichida vazifa turi, tavsifi, o‘lchami, ishlanma jarayonidagi ishtirokchilar
tarkibi aniqlanadi. Modelning yaroqliligi ko‘rib chiqiladi, talab etiladigan «vaqt — mashina» resurslari
baholanadi, ekspert tizimini yaratish maqsadi belgilanadi.
Formallashtirish bosqichida asosiy tushunchalar va munosabatlar bilimlarni ifodalashning o‘ziga
xos rasmiy tiliga o‘tkaziladi. Bu yerda ko‘rib chiqilayotgan vazifa uchun modellar yoki ma’lumotlarni
taqdim etishning o‘xshash usullari tanlanadi.
Amalga oshirish bosqichida yuklatilgan vazifalarni bajarishga qodir bo‘lgan ekspert tizimining
jismoniy «qobig‘i», yuzasi yaratiladi.
38
Ekspert tizimi faoliyatining to‘g’riligini testdan o‘tkazish bosqichida tekshirish mumkin.
3. Boshqaruv faoliyatida axborot texnologiyalari
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, rahbar intellektual ish uchun o‘z ish vaqtining 29%ini sarflar ekan,
qolgan qismidan esa (71%) samarasiz foydalanadi. Boshqaruv qarorini qabul qilish uchun katta
hajmdagi ma’lumotlarni (faktografik, statistik, iqtisodiy, ilmiy, siyosiy va hokazo) qayta ishlash natijasi
bo‘lgan axborot zarur. O‘sib kelayotgan axborot oqimi tufayli va murakkab boshqaruv mexanizmining
elementi sifatida muassasa xodimining strategik qarorlarni tayyorlash va qabul qilishga vaqti qolmaydi.
70-yillar o‘rtalarida avtomatlashtirilgan tizim qiyofasi shakllangan vaqtda (korxonalar, tarmoqlar
uchun ABTlar kabi) tashkiliy boshqaruv uchun xos bo‘lgan axborotni birinchi marta qayta ishlash bilan
ma’lumotlarni yig‘ish vazifasi avtomatlashtirilgan. Odatda kichik ma’muriy xodimga yuklatiladigan
reglamentlashtirilgan ommaviy eski operatsiyalar avtomatlashtirilgan. Maxsus bilim talab etiladigan
o‘rta va katta boshqaruv xodimining ishi esa avtomatlashtirilmay qoldi.
Bu shu bilan bog‘liq ediki, qaror qabul qilish ishi nisbatan moslashuvchan va kuchli dasturiy
ta’minot va qat’iy vaqtinchalik cheklashlarni talab qiladi. Yangi axborot texnologiyalari, jumladan
kuchli hisoblash resurslariga ega personal kompyuterlar ma’lum ma’noda mavjud sharoitni o‘zgartiradi.
Ma’muriy boshqaruv sohasiga nafaqat qarorlar qabul qilish kiradi, shu bilan birga yangi
hujjatlarni rasmiylashtirish, boshqaruv obyektining hozirgi holati bo‘yicha hisobotlar, ma’lumotnomalar
bilan bog‘liq idora faoliyati (idora deganda har qanday tashkilot, uning bo‘limlari, muassasa, institut,
vazirlik va hokazo nazarda tutilmoqda) ham muhim o‘rin egallaydi. Mazkur faoliyatni avtomatlashtirish
yangi axborot texnologiyalari asosida ma’lumotlarni qayta ishlash, saqlash va qidiruvni amalga
oshiradigan «elektron ofis» konsepsiyasining paydo bo‘lishiga olib keldi.
Elektron ofis. Idora (ofis)ning asosiy faoliyati qaror qabul qilish maqsadida axborogai qayta
ishlashdir. Turli darajadagi idoralarda tashkilot siyosati shakllanadi va shu yerdan rahbariyat kundalik
operatsiyalarni amalga oshiradi. Idorada bo‘linmalardan, tashqi olamdan axborot yig‘iladi, yig‘ilishlar,
uchrashuvlar o‘tkaziladi, qarorlar qabul qilinadi. Chunki idora boshqaruv ishini tashkil etish shakli
bo‘lib, uning ishini takomillashtirish boshqaruv apparati ishining samaradorligini oshirish shartlaridan
biridir.
«Elektron ofis» idora faoliyatida axborot texnologiyasining turli vositalarini qo‘llash joyi sanaladi.
Zamonaviy axborot texnologiyalari idoralarga axborotni saqlash, uzatish va qayta ishlashning yangi
tamoyillariga asoslangan quyidagi vositalarini taklif etadi: zarur dasturiy ta’minotli shaxsiy kompyuter;
yuqori sifatli chop etadigan printer; nusxa ko‘paytiruvchi texnika; xotirali telefon; telekonferensiya
o‘tkazish uchun apparatura, ma’lumotlarning tashqi bazasi.
Elektron ofis boshqaruv mehnatini avtomatlashtirish va boshqaruvchilarni axborot bilan yaxshiroq
ta’minlash imkonini beradi.
Avtomatlashtirilgan ofisning axborot texnologiyasi — kompyuter tarmoqlari bazasida tashqi
muhit va tashkilot ichida kommunikatsiya jarayonlarini tashkil etish hamda qo‘llab-quvvatlashdir.
Avtomatlashtirilgan ofis texnologiyalaridan boshqaruvchilar, mutaxassislar, texnik xodimlar
foydalanadi, u ayniqsa muammolarni guruh bo‘lib hal etish uchun qulay.
Elektron ofisda deyarli har qanday turdagi — gistogramma, diagramma, sxema, jadval va hokazo
tasvirni olish imkonini beruvchi mashina grafikasidan foydalaniladi. Elektron ofis amaliyotida
shuningdek, muassasa faoliyatini nazorat qiluvchi va muvofiqlashtiruvchi vositalardan ham
foydalaniladi. Ular yordamida barcha boshqaruv faoliyati bajariladigan ishning xususiyatlarini
tavsiflovchi jarayonlar majmui sifatida aks etadi. Ayni paytda har qanday alohida xodimning
faoliyatigina emas, boshqa xodimlar bilan axborot va subordinatsiya aloqalari ko‘rib chiqiladi.
Shakllangan sxemaga muvofiq ko‘rsatilgan muddatlarda bevosita ijrochilar uchun kerakli vazifalar
avtomatik ravishda yaratiladi. Dasturlar paketlarining quyidagi funksional guruhlaridan foydalaniladi:
• matnlarni qayta ishlash;
• jadvallarni yaratish va qayta ishlash;
• ma’lumotlar bazalarini boshqarish;
• grafik axborotni qayta ishlash;
• elektron yozuv daftari.
Dasturlarning bunday paketlari ko‘pincha ixtisoslashtirilgan deb yuritiladi, chunki ular sanab
o‘tilgan funksiyalardan birini bajarish uchun mo‘ljallangan.
Ixtisoslashtirilgan
dastur
39
paketlaridan biridan (masalan, OFFICE XR, OFFICE 2007) tez-tez foydalanishning qulayligi dasturning
integrallashgan dastur paketlarini ishlab chiqishning maqsadga muvofiqligini shart qilib qo‘ydi. Shuni
hisobga olish lozimki, bitta joy bo‘lgan hollarda, faoliyatning qat’iy belgilangan turi (masalan, matnlarni
qayta ishlash) ko‘proq uning uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Shunday qilib foydalanuvchining vazifasi
faqat dastur paketini aniq bir holatlar uchun to‘g‘ri tanlash sanaladi.
Ma’lumotlar bazasi. Avtomatlashtirilgan ofisdagi ma’lumotlar bazalari tashkilotning ishlab
chiqarish tizimi, shuningdek tashqi muhit haqidagi ma’lumotlarini jamlaydi.
Ma’lumotlar bazalaridan axborot matnli protsessor, jadval protsessori, elektron pochta, kompyuter
konferensiyasi kabi kompyuter ilovalarining kirishiga kelib tushadi. Har qanday avtomatlashtirilgan
ofisning kompyuter ilovasi tashkilot xodimlarining bir-biri bilan aloqasini ta’minlaydi.
Ma’lumotlar bazalaridan axborot olishda uzatish, nusxalash, saqlash uchun nokompyuter texnik
vositalardan foydalanish mumkin.
Ko‘pgina shaxsiy kompyuterlar uchun integrallashtirilgan va ixtisoslashtirilgan dastur paketlari
turli funksiyalarga «menyu» (imkoniyatlar ro‘yxatlari va tanlash parametrlari) orqali kirishni
ta’minlaydi.
Muassasa faoliyatida u yoki bu hujjatlarning shakllanishigina emas, tashkilot ichi ma’lumotlar
oqimining taqsimlanishi ham katta ahamiyatga ega. Muassasa mehnatini avtomatlashtirish tizimining
rivojlanishi elektron pochta, telekonferensiya, videoteka kabi turli elektron aloqa vositalarining paydo
bo‘lishiga olib keldi. ‘zbekiston yil boshidan beri Xitoyga $1 mlrddan ortiq qiymatdagi tovarlarni eksport qildi, keyingi o‘rinlarni Rossiya ($939,4 mln) va Turkiya ($741,4 mln) egalladi. Import ko‘rsatkichida ham Xitoy ($2,7 mlrd) va Rossiya ($2,3 mlrd) mamlakatning eng samarali hamkorlari qatorida qoldi.
Кириллчада28 iyun 2022, 14:59 Iqtisodiyot
O‘zbekiston yil boshidan buyon Xitoyga 1 mlrd dollardan ko‘proq tovar eksport qildi. Mamlakatning Xitoydan tovarlar importidagi ulushi ortib bormoqda. Bu Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlarida aks etgan.
Unga ko‘ra, 2022 yilning yanvar-may oylarida O‘zbekiston eksportida eng yuqori ulushga ega bo‘lgan davlat Xitoy bo‘ldi. O‘tgan yilning dastlabki besh oyida O‘zbekiston Xitoyga 835,4 mln dollarlik tovar eksport qilgan bo‘lsa, bu yil ushbu ko‘rsatkich 216,6 mln dollarga oshib, 1 mlrd 52 mln dollarni tashkil etdi.
Shuningdek, O‘zbekiston eksportida o‘tgan yilning yanvar-may oylarida ikkinchi eng yirik hamkor davlat Turkiya (694,1 mln dollar) bo‘lgan bo‘lsa, bu yil Rossiya O‘zbekiston eksportida ikkinchi eng yirik mamlakat bo‘ldi — 939,4 mln dollar.
Quyida O‘zbekiston eksportida ulushi eng yirik 10 ta davlat ko‘rsatilgan:
Xitoy — 1 mlrd 52 mln dollar;
Rossiya — 939,4 mln dollar;
Turkiya — 741,4 mln dollar;
Qozog‘iston — 489 mln dollar;
Qirg‘iziston — 354 mln dollar;
Afg‘oniston — 307 mln dollar;
Tojikiston — 171 mln dollar;
Kanada — 71 mln dollar;
Eron — 69 mln dollar;
Turkmaniston — 63 mln dollar.
Shuningdek, Davlat statistika qo‘mitasi 2022 yilning yanvar-may oylarida O‘zbekiston importida eng yuqori ulushga ega bo‘lgan hamkor davlatlar ro‘yxatini ham e’lon qildi.
2021 yilda ham O‘zbekiston importida eng yuqori ulushga ega bo‘lgan Xitoy bu yil mamlakatga 2,7 mlrd dollarlik tovar eksport qildi. Bu o‘tgan yilning xuddi shu davriga nisbatan 858,1 mln dollarga ko‘pdir. Qolaversa, Rossiyadan ham mahsulot importi joriy yilning yanvar-may oylarida o‘tgan yilning shu davriga nisbatan sezilarli darajada oshdi — farq 552,8 mln dollar.
Quyida O‘zbekiston importida ulushi eng yirik 10 ta davlat ko‘rsatilgan:
Xitoy — 2,7 mlrd dollar;
Rossiya — 2,3 mlrd dollar;
Qozog‘iston — 1,3 mlrd dollar;
Koreya — 1,1 mlrd dollar;
Turkiya — 698,5 mln dollar;
Germaniya — 465 mln dollar;
Turkmaniston — 260 mln dollar;
Hindiston — 249 mln dollar;
AQSh — 192 mln dollar;
Braziliya — 170 mln dollar.
Avvalroq «Gazeta.uz» kolumnisti Mirkomil Xolboyev o‘z maqolasida Ukrainadagi urush Rossiyaga kuchli bog‘langan iqtisodiyotlar uchun tashqi savdo xatarlarini keltirib chiqarishini va shunga qaramay, mart-aprel holatiga ko‘ra O‘zbekiston tashqi savdosi sog‘lom ko‘rsatkichlarda o‘sganini qayd etgan edi.
U O‘zbekiston tashqi savdosi bo‘yicha to‘rt oylik hisobotlardagi raqamlarga e’tibor qaratib, import ham, eksport ham yuqori suratlarda o‘sayotganini ta’kidlagan edi. Xususan, 2022 yilning yanvar-aprel oylarida mamlakatning eksport hajmi o‘tgan yilning mos davri bilan taqqoslaganda 2 barobarga oshgan. Import hajmi esa o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 1,4 barobarga ko‘paygan.
1b-ee talabasi Annaberdiyev Xemra
http://fayllar.org
|
