O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
Foziljon Abidovich Xoshimov Abduraxim Dexqonovich Taslimov Ikromjon Usmonovich Raxmonov
ELEKTR TA’MINOTI TIZIMIDA ENERGIYA NAZORATI VA HISOBI
5310200 - «Elektr energetikasi (elektr ta’minoti)» ta’limyo’nalishi
talabalari uchun
Toshkent – 2014
KIRISH
So„nggi yillarda energiya resurslarining yuqori narxi sanoatda va boshqa ko„p energiya iste’mol qiladigan sohalarda (transport va uy-joy kommunal xo„jaligi) iste’mol qilingan energiyani hisobga olish tizimida tubdan o‘zgarishlarni amalga oshirishga sabab bo„ldi. Iste’molchilar energiya resurslarini yYetkazib beruvchilar bilan elektr energiyani hisobga olishni qandaydir shartli me’yorlar, eskirgan va noaniq o’lchash asboblari orqali emas, balki zamonaviy, yuqori aniqlikda hisobga oluvchi asboblar asosida hisoblash zarurligini tushuna boshladilar. Korxonalar o„zining “kechagi kun” energiya iste’moli hisobini bugungi kun talabiga mos ravishda qayta tashkil etishga urinmoqdalar. Iste’molchilar energiya resurslarini tejash va moliyaviy xarajatlarini kamaytirishda dastlabki qadam - energiya iste’molini yuqori aniqlikdagi hisoblash asboblari yordamida hisobga olishni amalga oshirishdan boshlash kerekligini tushindilar.
Energiya resurslarining rivojlangan savdosi ma’lumotlarni o„lchash, yig„ish va qayta ishlash bosqichlarida inson ishtirokini minimumga olib keladigan va energiya resurslarini yYetkazib beruvchi tomonidan ham, iste’molchi tomonidan ham turli tarif tizimlariga ishonchli, aniq va ixcham moslashtirilishini ta’minlaydigan energiyani hisobga olishda avtomatlashtirilgan tizimlarni tatbiq etishni talab qilmoqda. Shu maqsadda iste’molchilar ham, energiya ta’minotchilari ham o„z obyektlarida elektr energiyasini nazorat qilish va hisoblashning avtomatlashtirilgan tizimlari (ENHAT) ni tashkil qilmoqda. Zamonaviy ENHAT lar korxonalarning energiya iste’molini to„liq nazorat qiladi va energiya yYetkazib beruvchilar bilan kelishuv asosida energiya sarflarini me’yorlashtirish bilan turli tariflar tizimlariga o„tish imkoniyatiga ega bo„ladilar.
AVTOMATLASHTIRILIGAN POG’ONALARI TIZIMLARI (ENHAT) TUSHUNCHASI VA ELEKTR ENERGIYASINI NAZORAT QILISH VA HISOBLASHNING
Hozirgi kunda keng tarqalgan ENHAT tushunchasi, turlicha talqin qilinadi. Masalan, “Energiya resurslari iste’molini hisobga olishning avtomatlashtirilgan tizimi”, “Energiya resurslarini nazorat qilish va hisobga olishning avtomatlashtirilgan tizimi”, “Energiyadan foydalanishni nazorat qilish va boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi” ma’nolarida ifodalandi. Keltirib o’tilgan tushunchalarning barcha o„xshashliklarida ularga mutlaqo turli “falsafiy” ma’no qo„yilgan. Chunki hisobga olish - bu ko„proq faqat “qaydnomalarni bosmadan chiqarish” ma’nosida tushuniladi. Shu bilan bir vaqtda “boshqarish” vazifasiga hamda parametrlarni o„lchash, tizimlarning texnik yaroqlililiklarini baholash, ularning ish rejimlarini tahlil qilish va asosiysi energiya ta’minoti va energiyadan foydalanishni optimallashtirish bo„yicha yechimlarni qabul qilish va amal qilish vazifalari kiradi.
Bu yerda va keyinchalik ENHAT tushunchasi “elektr energiya iste’molini nazorat qilish va hisobga olishning avtomatlashtirilgan tizimlari” sifatida tushunish kerak. Shunday qilib, ENHAT - bu elektr energiya iste’molini avtomatik nazorat qilish va energiyadan foydalanish jarayonini avtomatlashtirilgan hisobga olish tizimini tashkil etish uchun mo„ljallangan texnik va dasturiy vositalar majmui hisoblanadi.
Elektr energiya iste’molini hisobga olishning qo’llanilishi elektr energiya va quvvat sarflari haqida oshkora va tezkor axborotlarni olish imkonini beradi. Bu energiyani tejash texnologiyalarini joriy etish uchun asos hisoblanadi. Bundan tashqari, ENHAT ning mavjud bo„lishi elektr energiyaga bo’lgan to„lovning sifat jihatdan yangi shakllariga o„tish imkonini beradi.
Umumiy holda ENHAT tuzilmasini quyidagi to„rtta pog„onaga ajratish mumkin (1.1 -rasm):
