Qattiq jismlarning turlari

Barcha qattiq moddalar ikki guruhga bo'linadi.

Amorf, unda alohida zarralar xaotik tarzda joylashgan. Boshqacha qilib aytganda: ular aniq (aniq) tuzilishga ega emas. Ushbu qattiq moddalar belgilangan harorat oralig'ida erishi mumkin. Ulardan eng keng tarqalgani shisha va qatronlardir.
Kristallar, o'z navbatida, 4 turga bo'linadi: atomik, molekulyar, ionli, metall. Ularda zarrachalar faqat ma'lum bir naqsh bo'yicha, ya'ni kristall panjaraning tugunlarida joylashgan. Uning geometriyasi turli moddalarda juda farq qilishi mumkin.

Kristallar - zarralari ma'lum bir tartibda joylashgan qattiq jismlar. Har bir kimyoviy moddaning o'ziga xos tuzilishi mavjud. Uning atomlari kristall panjara deb ataladigan uch o'lchovli davriy to'plamni hosil qiladi. Qattiq jismlar turli strukturaviy simmetriyalarga ega. Qattiq jismning kristallik holati barqaror hisoblanadi, chunki u minimal potentsial energiyaga ega.
Qattiq materiallarning katta qismi (tabiiy) juda ko'p tasodifiy yo'naltirilgan individual donalardan (kristallitlardan) iborat. Bunday moddalar polikristal deb ataladi. Bularga texnik qotishmalar va metallar, shuningdek, ko'plab jinslar kiradi. Yagona tabiiy yoki sintetik kristallar monokristal deb ataladi.
Ko'pincha bunday qattiq moddalar eritma yoki eritma bilan ifodalangan suyuq faza holatidan hosil bo'ladi. Ba'zan ular gazsimon holatdan olinadi. Bu jarayon kristallanish deb ataladi. Ilmiy-texnika taraqqiyoti tufayli turli moddalarni etishtirish (sintezlash) tartibi sanoat miqyosiga ega bo'ldi. Ko'pgina kristallar muntazam ko'pburchaklar shaklida tabiiy shaklga ega. Ularning o'lchamlari juda xilma-xildir. Shunday qilib, tabiiy kvarts (tosh kristalli) yuzlab kilogrammgacha, olmos esa bir necha grammgacha bo'lishi mumkin. Qattiq jismlarning atomlari tebranish harakatlarini amalga oshiradi, bu ularning issiqlik energiyasiga egaligini belgilaydi. Ular ahamiyatsiz bo'lgani uchun ularni faqat laboratoriya sharoitida kuzatish mumkin. Qattiq jismning atomlarining tashqi elektronlari harakatining tabiati uning ko'pgina xususiyatlarini aniqlaydi, masalan, elektr. Bunday jismlarning 5 klassi mavjud. Ular atomlar orasidagi bog'lanish turiga qarab o'rnatiladi:
3 Aylanma harakat- Qattiq jism aylanganda uning aylanish oʻqida yotmagan har bir nuqtasi aylana yasaydigan hara-kat. Bunda har qaysi aylana tekisligi qoʻzgʻalmas toʻgʻri chi-ziq aylanish oʻqiga tik boʻladi , aylanalarning markazi esa shu oʻqda yotadi. Aylanma harakat burchak tezligi va burchak tezlanishi bilan ifodalanadi. Aylanma harakatda ayrim kattaliklar-Ayalanma harakatni ifodalashda R va Δφ qutb koordinatalaridan foydalanish qulaydir. Bu yerda R(radius) – qutbdan moddiy nuqtagacha bo’lgan masofa-dir, φ–qutb burchagi (burilish burchagi). Kuch momenti- Kuch momenti bu jismni biror oʻq atrofida aylantiruvchi kuchning oʻlchovi.Chiziqli kine-matikada kuch jismning tezlanishi sababchisi boʻlsa, aylanma hara-katda kuch momenti burchak tezlanishning sababchisi hisoblanadi. Kuch momenti vektor kattalik. Kuch mo-mentining yoʻnalishi taʼsir etuvchi kuchning yoʻnalishiga bogʻliq. Kuch momentini hisoblash formulasi- O'qga nisbatan kuch momenti yoki oddiygina kuch momenti kuchning radiusga perpendikulyar bo'lgan va kuch qo'llash nuqtasida chizilgan to'g'ri chiziqqa proyeksi-yasi, bu nuqtadan o'qgacha bo'lgan masofa-ga ko'paytriladi. Impuls momenti- Moddiy nuqtaning impulsi р = m*v. Mazkur moddiy impulsning ixti-yoriy qo’zg’almas O nuqtaga nisbatan momenti quyidagi ko’paytma bilan aniqlanadi. Impuls momentini hisoblash formulasi- Tezlik bilan hara-katlayotgan m massa-li moddiy nuqta im-pulsga ega. Mazkur moddiy impulsning ixtiyoriy qo’zg’almas O nuqtaga nisbatan momenti quyidagi ko’pmaytma bilan aniqlanadi. Impuls momentining saqlanish qonuni- Zarrachalar yoki jismlar sistemasining impuls momentlari bu sistemaga kiruvchi barcha jismlar impuls momentlarining vektor yig’indisiga teng. Inersiya momenti-Biror m massali nuqtaviy jismning aylanish o`qiga nisbatan inersiya momenti deb uning massasini aylanish radiusining kvadratiga ko`paytmasi bilan ifodalanuvchi kattalikka aytiladi. I=m*R2 qattiq jismning inersiya mo-menti uning qismlari inersiya momentlarining yig`indisiga teng. Inersiya momenti ayrim manbalarda aylan-ma harakat inersiyasi deb ham ataladi. Shuningdek, u ikkinchi massa momenti deb ham aytiladi. “ikkinchi” soʻzi u kuch yelkasining kvadratiga toʻgʻri proporsional ekani-ni bildirish uchun ishlati-ladi. Shteyner teoremasi-Berilgan jismning ixtiyo-riy o’qqa nisbatan inersiya momenti, shu o’qqa parallel va jismlar massa markazidan o’tuvchi o’qqa nisbatan I0 inersiya momenti bilan uning massasi va aylanish o’qidan og’irlik markazigacha bo’lgan masofa kvadrati ko’paytmasining yig’indisiga teng.
Birinchidan, bu dinamik xususiyatlar. Bunga quyidagilar kiradi:

momentum L;
inersiya momenti I;
kuch momenti M.

Aylanama harakat deb shunday harakatga jism barcha nuqtalarining traektoriyalari, markazi aylanish o`qi deyiluvchi bitta chiziqda bo`lgan konsentrik aylanalardan iborat bo`ladi. Qattiq jismni aylanma harakatga keltirish uchun unga biror kuch ta’sir etishi kerak. Lekin qattiq jism har qanaday yo`nalishidagi kuch ta’sirida ham aylanavermaydi: Qattiq jismning aylanma harakatini dinamika nuqtai nazardan tekshirilganda kuch tushunchasi bilan bir qatorda kuch momenti tushunchasi, massa tushunchasi bilan bir qatorda inersiya momenti tushunchasi ham kiritiladi
Gulyamova.S,T. Asbobsozlik texnologiyalar.O’quv qo’llanma
Toshkent,Fan va texnologiyalar nashriyoti-matbaa uyi 2023 yil
Mirziyoyev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
Bilan birga quramiz –T..”O’zbekiston”NMIU,2017.-488b

Download 20.48 Kb.

1 2

Download 20.48 Kb.