Elektr isitish va elektrotexnologiya
I. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishda elektrik isitish qurilmalari tobora keng ko’lamda joriy etilmoqda. Ular qator afzalliklarga ega: ismtish jarayonini to’la avtomatlashtirish mumkin, asosiy harajatlar kam bo’iadi, ishlab chiqarish maYdonlari katta bo’lmaydi, sanitariya gigiepa sharoitlari yaxshilanadi, isitish jarayonlarini yuqori texnikaviy darajada bajarish mumkin bo’ladi. Amalda shtmday jarayoniar borki, bunda elektr isitish iqtisodiy foydali bo’libgina qolmay, yagona eng rasion usuS bo’lib hisoblanadi: tuxumlarni inkubasiya qilib, yosh mollarni va parrandalarni .elektr bilan mahalliy isitish, elektrik payvandlash va boshqalar.
Isitish elementlarining issiqligi isitiladigan jism yoki muhitlarga issiqlik o’tkazuvchanlik, konveksiya, nurlanish hisobiga yoki aralash usulvda beriiadi. Ularning tuzilishi ish sharoitiga, vazifasiga, quwatiga va boshqa faktorlarga qarab aniqlanadi, Tuzilishga qarab ochiq, berk, va gemetik isitish elementlari bor. Germstik naychali elektr yasitkichlar TEN metall trubkadan iborat bo’lib uning ichiga elektr izoiyasion to’ldirgichga nixrom spiral presslab kiritilgan spiralning uchlari kontakt sterjenlariga payvandlangan. (TEN) larni tashqi dizmetri 7 da 20 mm bo’lgai choksiz prokatiangan trubkalar ishlatiladi, Trubkalarning materiali isitgichning vazifasiga qarab tanianadi (po’lat, qizil mis, jez yoki XlSNYuT markali eanglamas po’latdan). To’ldirgich sifatida - kvars qurai, periklaz ishlatiladi.
Elektr energiyasi issiqlik energiyasiga aylantiripgaing aoosiy lisullari quyidagicha tasniflanadi. Bevosita va bilvosita elektrik isitish bor. Elektrik qizitish uskunalarnini tasnifi.
Qizitish usuli bo’yicha:
1. Qarshilik a) bevosita yordamida 6) bilvosita yordamida
|
Elektr energiyasini o’tkazgich materialidan tok o’tgaida issiqlikka aylanadi.
|
2. Elektr yoyi yordamida
a) bevosita va 6) bilvosite
|
Elektr znergiyasi eysimon razryadda issiqlikka aylanadi
|
3. o’zgaruvchan magnit maydoni yordamida (induksshn) a) bevosita b) bilvosita
|
Elektr energiyasi o’zgaruzchan magnit maydoni va uni energiyasiga ayianadi va shu maydonda joylashgan material qiziydi.
|
4. o’zgaruvchan elektr maydoni yordamida (misol keltirish) a) bevosita (dizlektrik)
|
Elektr energiyasi o’zgaruvchan elektr maydoniga aylantiriladi, keyin esa dielektrik yarim o’tkazgichlarda issrtikka aylanadi.
|
5. Elektron oqimi erdamqda (misollar keltkrish) a)bevosita
|
Elektr' energiyasi elektron oCjiii energiyasiga keyin esa materialni bombardimon qilish natijasida issiqlikka aylanadi.
|
6. K"antlar yordamida
a) bevosita IFK nurlar va lazerlar
|
Elektr energiyasi nur energiyasiga keyin.
esa materialga nur tushiish katijasida issiqlikka' aylanadi
|
Hozirgi vaqtda sanoatimiz POSXV va POSXP tipdagi isitish simlarini ishlab chiqmoqda. Ularning isituvchi tolasi diametri 0. 85 - 1. 2 mm ruxlangan po’lat simdan tayyorlanib, sirtqi plastmassa izolyasiya bilan qoplagan. Yuklanish toki katta va ishchi harorati yuqori bo’lganda isitish simlar o’rniga isitish kabellaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo’lar edi. Ular ko’pincha uch tolali simlardan qilib yasaladi (nixrorn, konstantan). Kabellar parrandaxona, molxona, cho’chqaxonalarning isitishda elektrokolori-fer qurilmalarida, elektr inkubatorlarda ishlatiladi.
1. Elektr energisining toki, kuchlanish elektr razryadlari, elektr va magnit maydonlarining tirik organizm, o’simlik, tuproq, mahsulot va boshqa materiallarga bevosita ta'sir etib, ularda turli ijobiy o’zgarishlar hosil etishi elektro texnologiya deyiladi. Elektro texnologiya bilan foydalannshda mahsulot mivdori unumdorligi va iqtisodiy samaradorligi ortadi. QishloCf xo’jaligi ishlab chiqarishning yangi istiqbolli sohasi ustida jiddiy ishlar olib borilmoqda.
2. Hozirgi vaqtda "elektrotexnologiya tuproqning nurini ketkazishda, don tazolash hamda urug'larga ishlov berishda, elektr ko’ralarda, parnik va issiqxonalarda tuproQni sterilizasiyalashda, havoni eiektr ta'sirida ionlashish va boshqa sohalarda ishlatiladi. Sho’riangan tuproq shrini ketkazishning amalda qo’llanilayotgan yagona usuli uni suv bilan yuvishdir. Bu ish ko’p mehnat, suv va vaqt talab etadi, Hozirgi vaqtda tuproq sho’rini elektr toki yordamida ketkazish usuli ishlab chiqarmoqda. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, tuzlar erigan suvdan o’zgarmas tok o’tkazilganda, bu tok ta'sirida elektr osmos elektroliz hodisalari ro’y berib, tuproqni tuzdan tozalanishi tezlashadi. Parnyak va issiqxonalarning tupropshi tez-tez sterilizasiya qilib turishga to'g'ri keladi. Buning uchun kimyoviy, bug', olov va elektr tokidan foydalanish usullari qo’llaniladi. Elektr toki usulinyang mohiyati shundan iboratki, tuprog'i elektr energiyasi yordamida isitiladigan himoyalangan tuproq inshootlari qizdirish elementlari surunkasiga 6-8 kun ishlatib qo’yiladi. Tuproq elektr toki ta'sirida ma'lum haroratgacha qiziydi, so’ngra qurilmalar boshqa erga ko’chiriladi. Qishloq xo’jaligida ko’pchilik hollarda magnit maydonining temir zarralari o’ziga tortish xususiyatidan foydalaniladi. Donni magnit vositasida saralash usulida begona o’tiarning gadir-budir sirtli uruglarai dondan ajratiiadi. Bundan avval don poroshogi aralashtiriiadi shunda poroshok begona o’tlarni g'adir-budir sirtyaga yopishib qoladi, silliq don yuzasidan dumalab ketadi. Em-xashak sexlarida emlarni temir zarralarndan elektromagnit tozaiash keng ko’lamda ishlatiladi. Qozonlarda va bug' hosil qiluvchilarda suv quyqasining hosil bo’lmasligi uchun suvni magnit bilan 'ishlash usuii ham qo’llaniladi. Donlarning ajratish (separasiyalash) va elektrik maydondan foydalanish diqqatga" sazovor. Don tozalash mashinaning ishlash prinsipi don tozalash jarayonida elektr maydonidan foydalanishga asoslangan. Don urugi elektr maydoni ta'sirida zaryadlanadi. Bu zaryadning niiqdori ob'ektning dielektrik singdiruvchanligi, o’tkazuvchanligi, shuningdek, ob'skt-ning shakl va o’lchamlariga bogliq bo’ladi. Elektr-don tozalovchi -mashinalar uch xil-reshetoli, kamerali va barabanli bo’ladi. Elektr don tozalash mashinalari asosan urug'lik donki navlarga ajratishda ishlatiladi. Engil manfiy ionlar ma'lum miqdorlarda inson va hayvon organizmga ijobiy ta'sir etadi. Musbat engil ionlarda esa bu xususiyat ko’zatilmagan. Ogir ionlar, xususan musbat og'ir ionlar salbiy ta'sir etadi. Yopiq chorvachilik va parraidachilik binolari havosining ion tarkibi tashqi havo ion tarkibidan farCf qiladi. unda odatda og'ir ionlar ko’p bo’ladi. Chorva mollarl va parrandalar eigil ionlar konientrasiyasi kamaygan havoga uzoQ muddat bo’lsa ularning kasalliklariga qarshi kurashuvchanligi susayadi va mahsuldorligi kamayadi. Bu salbiy oqibatlarni ka.chaytirish uchun bino havosi sun'iy ravishda engil ionlar biian tuyintiriladi, ya'ni aeroionyzasiya qilinadi. Havoni ionizasiyalash uchun aeroionizator qurilmalaridan foydalaniladi. / Elektr ixotalar (ko’ralar) mollarni yaylovlarda boqish ekinlar o’rab odish uchun qo’llaniladi. Elektr to’siqlar impul's generatori, izolyator o’rnatilgan ustunlar va tok o’tkazgich liniyaiaridan tashkil topgan. Elektr to’siqlarda tok o’tuvchi linyayalarga tekkan hayvoilar tanasi orqali o’tuvchi tok impul'sking qo'zg'atksh ta'siridan foydalaniladi. Generatordan tok o’tkazuvchi liniyaga kuchlanishi 2-12 kV, chastotasi 1-2 Gs impulslar davomiyligi 60 sek dan ko’p bo’lmagan, pauzasi 1 sek ga yaqin, tok kuchi 0,5-10 A bo’lgaa impulslar uzatiladi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan parametrlar tokning hayvon- tanasidan o’tuvchi cheklangan qiymatini ta'minlaydi.
Xulosa
Elektr energiyadan bevosita texnologik jarayonda foydalanIshni elektrotexnologiya deb ataladi. Elektrenergiyasi issiqlik, mexanik, kimyoviy va boshqa turlarga aylanib o’tadigan qurilmalar va shu bilan birga texnologik jarayon xosil qiladigan qurilmalarni elektrotexnologik deb ataladi. M.Matbabaevning o’quv qo’llanmasida ta‘kidlashicha, bunday qurilmalar murakkab to’zilishga ega bo’lib, ularning tarkibiga Ishchi organ, ya‘ni plazmatron, plazmali reaktor, elektron tup, yoy va ion agregatlarining elektrodlar tizimi va belgilangan Ish tizimini avtomatik ta‘minlovchi yoki mikroprotsessorli texnika yordamida boshqariluvchan maxsus energiya manbalari kiradi. Suv, gaz ta‘minlash va vakuum xosil qilish xamda uni saklash tizimlari esa elektrotexnologik qurilmalar tarkibiga yordamchi jixoz sifatida kiradi. Elektrotexnologik qurilma qanday texnologik jarayonni bajarIsh uchun belgilangan ekanligini bilmay, uni talab doirasida montaj qilishsh, sozlash va Ishlatish mumkin emas.
Ma‘lumki moddalar to’rt xil agregat xolatida bo’lishi mumkin: kattik suyuqlik gaz va plazma xolatida. Kattik xolati o’tkazgichlar, yarim o’tkazgichlar va dielektriklar,metallar va metal bo’lmaganlar, kristalli va amorfli moddalarga xosdir
Suyuq xolati-o’tkazgichlar (metallar eritmasi, tuzlar, oksidlar) , dielektriklar (mineral va organiq) Suyuq kristallarning aloxida ko’rinIshlari.
Gaz xolati- murakkab aktiv moddalar ular odatda oddiy moddalar bilan sistemaga birlashib, boshqa moddalar xosil qiladilar, keyingi kondensatsiya usulida kerakli moddalarga aylanadi.
Plazma xolati- elektr o’tkazgichli muxit, ionli darajada almashIsh reaktsiyalar tashuvchi jarayonlar utkazIshga yordam beradi, yoritish va moddani iqizitish manbai bo’la oladi.
Elektr tokining pirovard issiqlik ta’siriga asoslangan qurilmalar. Bu guruh qurilmalariga uy ro‘zg‘or qizdirish jihozlari, bevosita va bilvosita qizdirish qarshilik pechlari, suyuqlik va gazlarni qizdirish qurilmalari - turli ko‘rinishdagi elektr qozonlari va elektrokaloriferlar, shuningdek qizdiruvchi elementlar vazifasini ishqorlar yoki oksidlar eritmalari bajaruvchi, elektrodli vannalar.
Metallarni elektroshlak usulida qayta eritish va elektroshlak usulida payvandlash qurilmalarining ishlash prinsipi, elektrodlar orasidagi muhitni (bo‘shliqni) to‘ldiruvchi shlaklarda elektr toki ta’sirida ajralib chiqadigan issiqlik energiyaisdan foydalanishga asoslanadi.
Elektr payvandlash va elektrotexnologik jarayonlarining rivojlanish tarixi, rus fiziki V.V. Petrov tomonidan 1801 yilda elektr yoyini kashf etilishi bilan boshlangan deb xisoblab kelinadi.
Foydalanilgan adabietlar.
1.Bolotov A.V.,SHepel G.A. «Elektrotexnologicheskie ustanovki» M.Vsshaya shkola. 1988god.
2.I.P.Evtyukova,L.S.Katsevich,N.M.Nekrasova,A.D.Svenchanskiy «Elektrotexnologicheskie ustanovki»pod redaktsiey A.D.Svenchanskogo,Energoatomizdat 1982 god.
3.I.I.Aliev «Spravochnik po elektrotexnike i elektrooborudovaniyu»
M.Vsshaya shkola.2000 yil.
4.M.M.Matbabaev «Elektrotexnologik qurilmalar»,o’quv qo’llanma FarPI 2002 iyl.
|
