|
I BOB. ONLAYN SAVDOLARNI TASHKIL ETISH BOSQICHLARI VA JARAYONLARINING TAHLILI
|
| bet | 3/10 | | Sana | 26.07.2024 | | Hajmi | 2,55 Mb. | | #268679 |
Bog'liq BMI 1.1. O‘zbekistonda onlayn savdo va uning ahamiyati.
O‘zbekistonda onlayn savdo so‘nggi yillarda sezilarli darajada rivojlanmoqda va bu jarayon mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Onlayn savdoning ahamiyati bir qator omillar bilan belgilanadi:
Onlayn savdo platformalari foydalanuvchilarga o‘z uylaridan chiqmasdan turib turli xil mahsulotlarni xarid qilish imkonini beradi. Bu ayniqsa band bo‘lgan shaxslar va uzoq joylarda yashovchilar uchun katta qulaylikdir. Xarid qilish jarayoni tez va oson bo‘lib, vaqtni sezilarli darajada tejaydi. Onlayn do‘konlar keng turdagi mahsulotlarni taklif etadi. Mahalliy va xalqaro brendlar, turli xil tovarlar va xizmatlar orasidan tanlash imkoniyati oshadi. Bu esa iste’molchilar uchun katta afzallikdir, chunki ular bir joyda turib ko‘plab mahsulotlar orasidan tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Iste’molchilar onlayn do‘konlarda turli mahsulotlarning narxlarini solishtirishi mumkin, bu esa eng maqbul narxlarni tanlash imkoniyatini beradi. Shuningdek, onlayn do‘konlar doimiy ravishda aktsiyalar va chegirmalar o‘tkazadi, bu esa xaridorlarga qo‘shimcha rag‘bat bo‘ladi. Onlayn savdo platformalari orqali xaridorlar boshqa mijozlarning sharh va baholarini o‘qish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa mahsulot sifatini baholash va to‘g‘ri tanlov qilishda yordam beradi. Shuningdek, o‘z tajribalarini baham ko‘rish orqali boshqa xaridorlarga yordam berish imkoniyati mavjud. Onlayn do‘konlar mahsulotni mijozlarning uylariga yoki ish joylariga yetkazib beradi. Bu esa xarid jarayonini yanada qulaylashtiradi. Yetkazib berish xizmatlari ko‘pincha tez va ishonchli bo‘lib, mijozlarning mahsulotni qabul qilish vaqtini sezilarli darajada kamaytiradi. Onlayn savdo platformalari kichik va o‘rta biznes uchun yangi imkoniyatlar ochadi[]. Mahalliy tadbirkorlar o‘z mahsulotlarini keng auditoriyaga taqdim etish va sotish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa iqtisodiyotni rivojlantirishga va yangi ish o‘rinlarini yaratishga yordam beradi. Onlayn savdo raqamli texnologiyalarni rivojlantirishga turtki beradi. Elektron to‘lov tizimlari, logistika xizmatlari va boshqa texnologik yangiliklar iste’molchilar va biznes uchun katta qulaylik yaratadi(1.1-rasm). Bu esa mamlakatning raqamli infratuzilmasini rivojlantirishga yordam beradi. Onlayn savdo platformalari orqali mahalliy tadbirkorlar o‘z mahsulotlarini xalqaro bozorga chiqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa eksport salohiyatini oshiradi va mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. COVID-19 pandemiyasi davrida onlayn savdo ayniqsa muhim bo‘ldi. Karantin choralari va cheklovlar davrida odamlar uylaridan chiqmasdan zarur mahsulotlarni xarid qilish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Bu esa sog‘liqni saqlash xavfsizligini ta’minlashda va iqtisodiy faollikni saqlab qolishda muhim rol o‘ynadi. O‘zbekistonda onlayn savdoning rivojlanishi iste’molchilar va biznes uchun yangi imkoniyatlar ochadi, iqtisodiyotni rivojlantirishga yordam beradi va kundalik hayotni yanada qulaylashtiradi. Onlayn savdo platformalarining ahamiyati va roli kelgusida yanada ortib borishi kutilmoqda.
1.1-rasm. Onlayn savdo elementlari
2016-yilning yanvar holatiga ko‘ra, O‘zbekiston aholisi 31,5 million nafar kishidan oshgan va shu yilning sentabr oyida o‘zbekistonlik internet foydalanuvchilari 13 milliondan ortiqligi qayd etilgan. UZ domenidagi saytlar ko‘rsatayotgan ma’lumotlar O‘zbekistonda internetdan faol foydalanadiganlarning o‘rtacha yosh ko‘rsatkichi 25-34 ekanligini ma’lum qilinadi. Undan keyingi o‘rinlarda 35-50 yoshlilar o‘rin egallagan. Bu esa tadbirkorlik tilida ayni xaridni amalga oshiradiganlar yoshi hisoblanadi. Demak, O‘zbekiston bozorida onlayn savdo uchun yaxshi muhit paydo bo‘lib ulgurgan.
Onlayn savdo deganda, internet tarmog‘i orqali mahsulotlarni sotish yoki xizmat ko‘rsatish tushuniladi. Bugungi kungacha, onlayn savdoning eng ommabop ko‘rinishi internet-do‘konlar hisoblanardi. Hozirda esa messenjerlardagi botlar ham bu yo‘nalishdan muhim o‘rin egallamoqda.
Deylik, tadbirkorning oflayn odatiy, ko‘cha yoki bozorlardagi do‘koni mavjud. Agar u ishini internetda ham boshlasa, nimalar bo‘ladi:
katta bino yoki savdo majmuasini qurish, ijaraga olish kerak bo‘lmaydi;
yaxshi loyiha va mavjud mahsulot bilan qisqa fursatda qo‘shimcha daromad manbaiga ega bo‘ladi;
ayni paytda onlayn savdoda raqobat juda sust. yaxshi servis bilan top kompaniyaga aylanib olish mumkin;
hududiy chegaralar yo‘q, nafaqat tuman, balki viloyat, qo‘shni viloyatlar hamda butun respublika bo‘ylab mijozlarni topish mumkin;
kuniga 24 soat, haftasiga 7 kun ishlay olish;
onlayn savdo orqali xaridorlar vaqtining tejalishi va katta assortimentni ko‘ra olish muhim rol o‘ynaydi;
bunda ko‘p xodimlar ishga yollanmaydi;
internetdagi mahsulotlar soniga hech qanday chegara yo‘q;
maxsus onlayn xizmatlar yordamida ma’lum hudud uchun savdoni yo‘naltirish mumkin.
Yuqorida sanab o‘tilganlar onlayn savdoning asosiy xislatlari. Shuningdek, agar oflaynda do‘kon bo‘lmasa, uni onlaynda ochish tavakkal qilish darajasini ancha kamaytiradi. Chunki internetda do‘kon ochish va yuritishda kam mablag‘ sarflanadi.
Onlayn savdoni tashkil qilish narxi:
Masalan, nashriyot tashkil qilib, jurnal yoki gazeta sotmoqchi. Buning uchun “O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi”da ro‘yxatdan o‘tish kerak bo‘ladi va bunda eng kam ish haqining 25 barobaridagi (3.744.375,0 so‘m) to‘lovni amalga oshiradi. Shu nashriyotni onlaynda tashkil qilsa, eng kam ish haqining 25 foizi (37.443,75 so‘m) miqdorida to‘lov qiladi. Bundan tashqari bosma ishlari uchunqurilmalarga sarflanadigan xarajatlarni ham tejab qoladi. Xuddi shu kabi onlayn loyihalar qilish uchun O‘zbekistonda katta imkoniyat va chegirmalar mavjud.
Avval ta’kidlanganidek, eng ommabop va odatiy onlayn savdo usuli bu sayt ochish. Bunday saytlar o‘rtacha 2-3 million so‘mga tayyorlab beriladi. Hatto 500 ming so‘mga ham onlayn do‘kon qilib beradigan dasturchilarni topish mumkin. Saytdan tashqari, hozirda, rivojlanib ulgurgan ijtimoiy tarmoqlar orqali ham savdoni amalga oshirish mumkin. Bugungi kunda, ijtimoiy tarmoqlarda sahifalar ochib, onlayn savdo bilan shug‘ullanayotgan va yaxshi daromad qilayotganlarni uchratish mumkin. Ammo yirik kompaniyalarning internet orqali savdoni amalga oshirishida ijtimoiy tarmoqlar qo‘shimcha bo‘lib xizmat qiladi. So‘nggi paytlarda ommalashayotgan onlayn savdo platformasi esa messenjerlar. Ularda botlar qilinmoqda. Bot - internetdagi robot. U sizning o‘rningizda savdoni amalga oshirishi, mahsulotlarni taklif qilishi mumkin. Biroq dam olmay, ovqatlanmay, maosh so‘ramay ishlaydi. Shunchaki uni tekshirib turish lozim. Masalan, Telegram messenjerida botlar yordamida savdo qilish ancha ommalashmoqda. Shu bilan birga, dunyodagi eng ommabop Facebook ijtimoiy tarmog‘ining messenjerida ham botlar ishga tushirilgan.
So‘nggi paytlarda samarali onlayn savdoni amalga oshirayotganlar:
Uzum Market
Yandex Eats
Texnomart.uz
Asaxiy.uz
Alif Shop
hm.uz
Bu ro‘yxatni hali davom ettirish mumkin. Ammo ularning hammasi ham eng yuqori bosqichda, ya’ni juda zo‘r faoliyat olib borayapti deb bo‘lmaydi. Biroq ularning daromadi hozircha yaxshi. Vaqt o‘tib, internetdan foydalanish yuqorilagani sari ularning ham daromadi o‘sishini oson taxmin qilish mumkin. Kelajakda ishi yaxshi bo‘lishini xohlaganlar bugundanoq harakatni boshlashgan. Bu esa maqtovga loyiq.
UzCard - onlayn plastik kartalari orqali to‘lovlarni amalga oshirish imkoniyatlari yaratilgan. Bu sohada yetakchi kompaniya Click hisoblanadi(1.2-rasm). Bugungi kunda ushbu kompaniya xizmatlaridan 2,2 milliondan ortiq o‘zbekistonliklar foydalanmoqda va bu katta raqam. Bundan tashqari, PayMe, PayCom, UPay, MBank, WoyWoo kabi onlayn to‘lov tizimlari samalarali faoliyat olib bormoqda. Ular bilan turli biznes vakillari hamkorlikni yo‘lga qo‘yishmoqda, foydalanuvchilari uchun qulaylik yaratishmoqda.
1.2-rasm. Onlayn savdo va onlayn to‘lov
Ta’kidlab o‘tish joiz, MBank kompaniyasining Telegram messenjerida boti ham mavjud. Kompaniya bergan ma’lumotga ko‘ra, yaqin orada ushbu bot orqali messenjerning o‘zida to‘lovlarni amalga oshirish mumkin bo‘ladi. Buni esa O‘zbekiston onlayn savdosida yana bir qadam yuqoriga ko‘tarilish, deb tushunish mumkin.
Katta muammoning o‘zi onlayn savdoning keng hajmda emasligi. Takliflar qancha ko‘p bo‘lsa va targ‘ibot to‘g‘ri qilinsa, unga talab ham ortishi aniq. Chunki, onlayndagi o‘zbekistonliklar soni juda ko‘p. Bu esa erkin savdoni amalga oshirish imkonini beradi. Bundan tashqari, ko‘pchilikda onlayn tushunchalar haqida bilimning kamligi ham katta kamchilik. Bugungi kunda StartupMix loyihasi tashkil qilinmoqda. Unda onlayn biznesni yo‘lga qo‘yayotganlar o‘z loyihalari haqida so‘zlashadi. Biroq bu loyiha kichik va faqat Toshkentda o‘tkaziladi. Uni kengroq, tezroq va butun Respublika bo‘ylab tashkil qilish kerak. Yana bir qiziq platformalardan biri Startup Factory bo‘lib, unda onlayn loyihalarni tashkil qilishda maslahatlar beriladi. Ammo u ham yirik hajmda emas. Agar onlayn savdo loyihalari soni oshsa, undagi muammolar ham hal qilinaveradi.
1.2. Tez tayyorlanadigan taomlar onlayn savdosini tashkil etish va jarayonlari.
Tez tayyor bo‘luvchi taomlar onlayn savdosini tashkil etish bir nechta bosqichlardan iborat bo‘lib, har bir bosqichda muayyan jarayonlarni amalga oshirish talab etiladi. Quyida ushbu jarayonlarning asosiy bosqichlari va ularning tavsifi keltirilgan:
Bozor tadqiqoti va strategiyani ishlab chiqish(1.3-rasm).
Bozor tadqiqoti:
mahalliy va xalqaro raqobatchilarni tahlil qilish;
mijozlarning talablari va afzalliklarini o‘rganish;
potensial mijozlar va ularning xarid qilish odatlari haqida ma’lumot yig‘ish.
1.3-rasm. Bozor tadqiqoti va strategiya
Strategiyani ishlab chiqish:
maqsadli bozorni aniqlash;
mahsulotlar assortimentini belgilash;
narx belgilash strategiyasini ishlab chiqish;
marketing va reklama strategiyasini ishlab chiqish.
Platforma tanlash va ishlab chiqish:
Veb-sayt yoki Mobil ilova:
veb-sayt yoki mobil ilovani yaratish va rivojlantirish;
foydalanuvchilarga qulay interfeys yaratish;
onlayn to‘lov tizimlarini integratsiya qilish.
Elektron tijorat platformalari:
tayyor elektron tijorat platformalaridan foydalanish (Shopify, WooCommerce va boshqalar.
Mijozlar xizmati va qo‘llab-quvvatlash:
Mijozlar xizmatlari:
mijozlar bilan aloqa qilish uchun ko‘plab kanallarni tashkil etish (telefon, email, chat);
mijozlarning savollari va muammolarini tezkor hal qilish.
Qo‘llab-quvvatlash:
mijozlar fikr-mulohazalarini yig‘ish va tahlil qilish;
mijozlarning talab va ehtiyojlariga mos xizmatlarni rivojlantirish.
Mahsulotlarni tayyorlash va omborxona menejmenti:
Mahsulot tayyorlash:
sifatli ingredientlar tanlash;
taomlarni tayyorlash jarayonlarini standartlashtirish;
sifat nazoratini yo‘lga qo‘yish.
Omborxona menejmenti:
mahsulotlarni to‘g‘ri saqlash va inventarizatsiya qilish;
tez buziluvchi mahsulotlar uchun maxsus saqlash sharoitlarini yaratish.
Yetkazib berish va Logistika:
Yetkazib berish hamkorlari:
yetkazib berish xizmatlari bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yish (kurerlar, yetkazib berish kompaniyalari);
yetkazib berish jarayonlarini optimallashtirish.
Logistika:
mahsulotlarni yetkazib berish jarayonlarini boshqarish va kuzatish;
yetkazib berish vaqtini va mijozlar qoniqishini oshirish(1.4-rasm).
1.4-rasm.Yetkazib berish xizmati
Marketing va reklama(1.5-rasm).:
1.5-rasm. Marketing va reklama strukturasi
Digital marketing:
ijtimoiy tarmoqlarda reklama kampaniyalarini o‘tkazish (Facebook, Instagram, TikTok);
qidiruv tizimlari orqali reklama (Google Ads);
influenser marketing va blogerlardan foydalanish.
Promokodlar va aksiyalar:
maxsus takliflar va chegirmalarni taqdim etish;
promo kodlar va sodiqlik dasturlari orqali mijozlarni rag‘batlantirish.
Mijozlar xizmati va qo‘llab-quvvatlash:
Mijozlar xizmatlari:
mijozlar bilan aloqa qilish uchun ko‘plab kanallarni tashkil etish (telefon, email, chat);
mijozlarning savollari va muammolarini tezkor hal qilish.
Monitoring va tahlil:
Savdo va trafik tahlili:
onlayn platformaning trafik va savdo ma’lumotlarini kuzatish;
mijozlarning xarid qilish odatlari va afzalliklarini tahlil qilish.
Doimiy takomillashtirish:
tahlil natijalari asosida xizmat va mahsulotlarni doimiy ravishda takomillashtirish;
raqobatchilar bilan solishtirib, yangi imkoniyatlarni aniqlash.
Tez tayyor bo‘luvchi taomlar onlayn savdosini tashkil etish kompleks jarayon bo‘lib, har bir bosqichda ehtiyotkorlik va aniqlik talab etiladi. Muvaffaqiyatli onlayn savdo platformasini yaratish uchun yuqoridagi barcha bosqichlarni o‘zaro integratsiya qilish va doimiy ravishda takomillashtirish zarur.
Tez tayyor bo‘luvchi taomlar onlayn savdo platformalari mijozlarga tez va oson tayyor bo‘luvchi taomlar uchun xizmat ko‘rsatishda juda qulaydir. Bu platformalar odamlarga o‘zlarining tanlagan taomni tez tayyorlab berish, yetkazib berish va xizmat ko‘rsatish imkonini taqdim etadi.
Onlayn tez tayyor bo‘luvchi taomlar savdo platformalarining afzalliklari quyidagicha:
Tezlik va qulaylik: Mijozlar, o‘zlarining tanlagan taomlarni qulay va tez tayyorlab berilgan shaklda sotib olishlari mumkin. Bu ularga vaqt va energiyalaridan tejashlariga imkon beradi;
Turli xil taomlar: Onlayn platformalar, bir nechta taom turlarini taqdim etadi, shunday qilib, mijozlar o‘zlariga qulay bo‘lgan taomni tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladi;
Maxfiylik va xavfsizlik: Platformalar, mijozlar uchun maxfiy to‘lov tizimi va shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilishni ta’minlash uchun xavfsizlikni e’tirof etadi;
Sozlamalar va tarixni saqlash: Mijozlar, o‘z buyurtmalari tarixini va sozlamalarini saqlab qolish orqali, turli xil taomlar va ularning ta’riflari haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lishlari mumkin;
Tezkor yetkazib berish: Onlayn platformalar, mijozlarga taomlarini tezkor yetkazib berish imkonini taqdim etadi, shuningdek, ba’zi platformalar mijozlar uchun tezkor tezlashtirish xizmatini ham taqdim etishadi;
Reyting va sharhlar: Mijozlar, boshqa mijozlar tomonidan qoldirilgan sharhlar va reytinglardan foydalanishi mumkin, shuningdek, taomlar va restoranlar haqida ma’lumotlar olishlari ham.
Bu kabi onlayn tez tayyor bo‘luvchi taomlar savdo platformalari, mijozlarga taomlarini tez va oson tayyorlab berish va yetkazib berish jarayonlarini sodda va tezlashtiradi. Ular, mijozlarga qulaylik, tezlik va turli xil taomlar uchun keng imkoniyatlar taqdim etadi, shuningdek, taomlar sotib olish jarayonini sodda va qulay qiladi.
1.3. Onlayn savdo tizimlarini yaratish dasturiy vositalari va texnologiyalari.
Onlayn savdo tizimlarini yaratishda turli dasturiy vositalar va texnologiyalar qo‘llaniladi. Quyida eng ko‘p ishlatiladigan vositalar va texnologiyalar keltirilgan:
Frontend texnologiyalari:
HTML/CSS: Veb-sahifalarning tuzilishi va uslubini belgilash uchun asosiy texnologiyalar.
JavaScript: Interaktivlikni ta’minlash uchun foydalaniladigan dasturlash tili.
JavaScript frameworklari and kutubxonalari:
React: Facebook tomonidan ishlab chiqilgan, foydalanuvchi interfeyslarini yaratishda keng qo‘llaniladigan kutubxona;
Angular: Google tomonidan ishlab chiqilgan, bir nechta sahifali ilovalar yaratish uchun qulay platforma;
Vue.js: Foydalanuvchi interfeyslarini yaratish uchun yana bir mashhur kutubxona.
Backend Texnologiyalari:
Dasturlash tillari:
JavaScript (Node.js): Server tomonida JavaScript ishlatish imkonini beradi;
Python (Django, Flask): Tez rivojlanish uchun qulay bo‘lgan yuqori darajadagi dasturlash tili;
PHP (Laravel): Veb rivojlantirish uchun keng qo‘llaniladigan dasturlash tili.
Ruby (Ruby on Rails): Tez va samarali veb-ilovalar yaratish uchun mashhur bo‘lgan dasturlash tili;
Java (Spring): Korporativ darajadagi ilovalar yaratish uchun kuchli va xavfsiz platforma.
Web frameworklari:
Express.js: Node.js uchun minimal va moslashuvchan veb-framework;
Django: Python uchun yuqori darajadagi veb-framework, tez rivojlantirish uchun qulay;
Flask: Python uchun mikroframework, kichik ilovalar va API’lar uchun mos.
Ma’lumotlar bazasi texnologiyalari:
Ma’lumotlar bazalari:
MySQL: Tez va ishonchli ochiq manbali ma’lumotlar bazasi.
PostgreSQL: Keng imkoniyatlar va yuqori ko‘rsatkichlarga ega ochiq manbali ma’lumotlar bazasi.
SQLite: Yengil va ko‘chma ma’lumotlar bazasi, kichik ilovalar uchun qulay.
NoSQL ma’lumotlar bazasi:
Redis: Kesh va tezkor ma’lumotlar uchun foydalaniladigan yuqori samarali ma’lumotlar bazasi;
Cassandra: Katta hajmdagi ma’lumotlarni taqsimlangan tarzda saqlash uchun mo‘ljallangan ma’lumotlar bazasi.
Elektron tijorat platformalari:
Shopify: Tayyor platforma, oson sozlanadi va kengaytiriladi;
WooCommerce: WordPress uchun bepul plagin, kichik va o‘rta bizneslar uchun mos;
Magento: Katta bizneslar uchun mo‘ljallangan ochiq manbali platforma;
BigCommerce: Bulut asosida elektron tijorat platformasi, oson boshqariladi va kengaytiriladi.
To‘lov tizimlari integratsiyasi:
PayPal: Dunyo bo‘ylab keng qo‘llaniladigan to‘lov tizimi;
Stripe: Ishlab chiquvchilar uchun qulay API va kengaytirilgan funksiyalar;
Square: To‘lovlarni qabul qilish va boshqarish uchun zamonaviy tizim;
Braintree: PayPal kompaniyasiga tegishli, keng ko‘lamli to‘lov echimlari.
Bulut xizmatlari va xosting:
Amazon Web Services (AWS): Keng qamrovli bulut xizmatlari, ilovalarni kengaytirish va boshqarish uchun mos;
Microsoft Azure: Korporativ darajadagi bulut xizmatlari va vositalar;
Google Cloud Platform (GCP): Keng imkoniyatlarga ega bulut xizmatlari;
Heroku: Tez va oson ilovalarni joylashtirish va boshqarish uchun platforma.
Versiya nazorati va hamkorlik vositalari:
Git: Dasturiy kodni boshqarish uchun keng qo‘llaniladigan versiya nazorati tizimi;
GitHub: Git repositolarini boshqarish va hamkorlik qilish uchun platforma;
GitLab: Git repositolari va CI/CD jarayonlarini boshqarish uchun platforma;
Bitbucket: Git va Mercurial repositolari uchun bulut xizmati.
API’lar va mikroservislar:
GraphQL: Ma’lumotlar so‘rovlarini samarali boshqarish uchun API tili;
REST: Ko‘pchilik veb-xizmatlar uchun standart bo‘lgan arxitektura uslubi;
Kubernetes: Mikroservislarni boshqarish va kengaytirish uchun ochiq
manbali platforma;
Docker: Ilovalarni konteynerlarda joylashtirish va boshqarish uchun ochiq manbali platforma.
Ushbu vositalar va texnologiyalar yordamida onlayn savdo tizimlarini yaratish va boshqarish imkoniyati mavjud bo‘lib, ularning kombinatsiyasi loyihaga qarab tanlanadi. Har bir vosita va texnologiya o‘ziga xos afzallik va kamchiliklarga ega bo‘lib, loyiha talablariga mos keladigan eng optimal variant tanlanishi kerak.
Visual Studio - bu Microsoft tomonidan ishlab chiqilgan integratsiyalashgan rivojlanish muhiti (IDE). U veb-saytlar, veb-ilovalar, veb-xizmatlar va mobil ilovalarni o‘z ichiga olgan kompyuter dasturlarini ishlab chiqish uchun ishlatiladi(1.6-rasm).
1.6-rasm. Visual Studio Codes imkoniyatlari
Visual Studio Microsoft dasturiy ta’minot ishlab chiqish platformalaridan foydalanadi, jumladan Windows API, Windows Forms, Windows Presentation Foundation (WPF), Windows Store va Microsoft Silverlight. U mahalliy kodni ham, boshqariladigan kodni ham ishlab chiqishi mumkin. Visual Studio 36 xil dasturlash tillarini qo‘llab-quvvatlaydi va kod muharriri va tuzatuvchiga tilga xos xizmat mavjud bo‘lsa, deyarli har qanday dasturlash tilini (turli darajada) qo‘llab-quvvatlashga imkon beradi. O‘rnatilgan tillarga C, C++, C++/CLI, Visual Basic.NET, C#, F#, JavaScript, TypeScript, XML, XSLT, HTML va CSS kiradi. Python, Ruby, Node.js kabi boshqa tillarni qo‘llab-quvvatlash plaginlari orqali mavjud.
Sublime Text - bu Windows, macOS va Linux uchun mavjud bo‘lgan umumiy matn va manba kodi muharriri(1.7-rasm). Ko‘pgina dasturlash tillari va belgilash tillarini qo‘llab-quvvatlaydi. Foydalanuvchilar uni mavzular bilan sozlashi va funksiyalarini odatda hamjamiyat tomonidan yaratilgan va bepul dasturiy taʼminot litsenziyalari ostida qoʻllab-quvvatlanadigan plaginlar yordamida kengaytirishi mumkin.
1.7-rasm.Sublime Text strukturasi
Foydalanuvchilar uni mavzular bilan sozlashi va funksiyalarini odatda hamjamiyat tomonidan yaratilgan va bepul dasturiy taʼminot litsenziyalari ostida qoʻllab-quvvatlanadigan plaginlar yordamida kengaytirishi mumkin. Plaginlarni osonlashtirish uchun Sublime Text Python API-ga ega. Tahrirlovchi minimal interfeysdan foydalanadi va dasturchilar uchun sozlanishi mumkin bo‘lgan sintaksisni ajratib ko‘rsatish, kodlarni katlama, muntazam ifodalarni qo‘llab-quvvatlaydigan qidirish va almashtirish, terminal chiqish oynasi va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Bu xususiy dasturiy ta’minot , lekin bepul baholash versiyasi mavjud.
Quyida Sublime Text xususiyatlari roʻyxati keltirilgan:
“Buyruqlar palitrasi” o‘zboshimchalik bilan buyruqlarni tezkor klaviatura chaqirish uchun moslashtirilgan moslashuvdan foydalanadi;
Bir vaqtning o‘zida tahrirlash: bir vaqtning o‘zida bir nechta tanlangan maydonlarga bir xil interaktiv o‘zgarishlarni amalga oshiring;
Python-ga asoslangan plagin API;
JSON sozlamalari fayllari, jumladan, loyihaga xos va platformaga xos sozlamalar orqali keng sozlanishi;
Oʻzaro platformalar (Windows, macOS va Linux) va oʻzaro platformalar uchun qoʻllab-quvvatlovchi plaginlar;
TextMate-dan ko‘plab til grammatikasiga mos keladi.
HTML - bu gipermatn belgilash tili veb-saytlarning old qismini yaratish uchun ishlatiladigan belgilash tilidir. U veb-sahifa tuzilishini kiritish uchun yozilgan va biz onlayn ko‘radigan veb-saytlarga veb-brauzerlar tomonidan taqdim etiladi.
1.8-rasm.HTML5 kodlari
HTML, odatda CSS yoki kaskadli uslublar jadvallari bilan birgalikda veb-saytlarga biz xohlagan tarzda Internetda ko‘rinishga imkon beradi(1.8-rasm). Bunga rang, shrift hajmi, matn tartibi va boshqalar kabi vizual elementlar kiradi. Bundan farqli o‘laroq, What You See is What You Get (WYSIWYG) dasturidan foydalanadigan veb-sayt quruvchilari foydalanuvchidan HTML yoki tavsif kodlarini kiritishni talab qilmaydi-barchasi platformaga o‘rnatilgan. HTML element va teglar bloklarida yozilgan. Ushbu teglar sahifaning tuzilishini ko‘rsatadi va tomoshabin ko‘radigan matn turini bildiradi. Ular matnni sarlavha sifatida ko‘rish kerakmi yoki sahifada rasm bo‘lishi kerakmi yoki yo‘qmi, hamma narsani anglatishi mumkin. Aslida, HTML veb-brauzerlar uchun veb-saytlarni qanday ko‘rsatishni bilishning bir usuli hisoblanadi. Ko‘pincha saytlarni qurish va loyihalashda foydalaniladi. Veb-saytlar yaratishning yana bir usuli-sudrab olib tashlash veb-sayt yaratuvchisi bo‘lib, bu veb-saytlarni HTML tilini yaxshi bilmaydiganlar uchun qulayroq qiladi.
1.9-rasm. CSS kodlarinig yozilish strukturasi
CSS - bu qisqartmasi Cascading Style Sheets tilini anglatadi va HTML kabi belgilash tilida yozilgan elementlarni stilizatsiya qilish uchun ishlatiladi. U tarkibni saytning vizual tasviridan ajratib turadi. HTML va CSS o‘rtasidagi munosabatlar bir-biriga chambarchas bog‘langan, chunki HTML saytning asosidir va CSS butun veb-saytning butun estetikasidir(1.9-rasm).
CSS ochiq vebning asosiy tillaridan biridir va W3C spetsifikatsiyalariga muvofiq veb-brauzerlarda standartlashtirilgan. Ilgari CSS spetsifikatsiyasining turi qismlarini ishlab chiqish sinxron tarzda amalga oshirildi, bu esa so‘nggi tavsiyalarning versiyalarini yaratishga imkon berdi. Siz CSS1, CSS2.1 yoki hatto CSS3 haqida eshitgan bo‘lishingiz mumkin. Hech qachon CSS3 yoki CSS4 bo‘lmaydi; aksincha, endi hamma narsa versiya raqamisiz CSS, CSS 2.1 dan so‘ng spetsifikatsiya doirasi sezilarli darajada oshdi va turli CSS modullari bo‘yicha taraqqiyot shu qadar farq qila boshladiki, har bir modul uchun alohida tavsiyalarni ishlab chiqish va chiqarish samaraliroq bo‘ldi. Endi W3C CSS spetsifikatsiyasini versiyalash o‘rniga vaqti-vaqti bilan CSS spetsifikatsiyasining so‘nggi barqaror holati va individual modullar rivojlanishining suratini oladi[7].
JavaScript - bu interaktiv va dinamik veb-saytlarni yaratish uchun keng qo‘llaniladigan dasturlash tili. U birinchi marta 1995 yilda Brendan Eich tomonidan ishlab chiqilgan va hozirda ECMAScript standartlari organi tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi. JavaScript barcha asosiy veb-brauzerlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan yuqori darajali, talqin qilingan dasturlash tilidir
1.10-rasm. JavaScript kodlarining yozilish strukturasi
Bundan tashqari, JavaScript-dan Node.js kabi texnologiyalar yordamida server . JavaScript asosan veb-brauzerda ishlaydigan mijoz tomoni skriptlarini yaratish uchun ishlatiladi. Bu shuni anglatadiki, u serverda emas, balki foydalanuvchining kompyuterida bajariladi. Bu foydalanuvchi tajribasini tezroq va sezgirroq qilish imkonini beradi, chunki kod to‘g‘ridan-to‘g‘ri brauzerda serverga borishni talab qilmasdan ishlashi mumkin. tomonidagi skriptlarni yaratish uchun foydalanish mumkin. JavaScriptning eng mashhur qo‘llanilishidan biri bu interaktiv veb-sahifalarni yaratishdir. Masalan, JavaScriptdan ochiladigan menyular, tasvir slayderlarini yaratish va shaklni tekshirish uchun foydalanish mumkin. Bundan tashqari, animatsiyalar, qalqib chiquvchi oynalar va modal oynalar kabi dinamik effektlarni yaratish uchun ham foydalanish mumkin. Bundan tashqari, JavaScript vazifalar ro‘yxati va kalendarlar kabi veb-ilovalarni yaratish uchun ishlatilishi mumkin. JavaScript odatda HTML va CSS kabi boshqa veb-texnologiyalar bilan birgalikda ishlatiladi. HTML veb-sahifaning tuzilishini ta’minlaydi, CSS esa maket va dizaynni yaratish uchun ishlatiladi. JavaScript veb-sahifaga interaktivlik va dinamik xatti-harakatlarni qo‘shish uchun ishlatilishi mumkin. JavaScript o‘rganish uchun nisbatan oson til bo‘lib, barcha asosiy veb-brauzerlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi. Sintaksis C va Java kabi boshqa dasturlash tillariga o‘xshaydi va JavaScript-ni o‘rganish va boshlashga yordam beradigan ko‘plab manbalar mavjud. Bundan tashqari, Angular, React va Vue.js kabi ko‘plab ramkalar va kutubxonalar mavjud bo‘lib, ular ishlab chiqish jarayonini soddalashtirish va murakkab ilovalarni yaratishni osonlashtirish uchun ishlatilishi mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, JavaScript mijoz tomoni tilidir, shuning uchun u foydalanuvchi kompyuterida ishlaydi. Bu shuni anglatadiki, kod foydalanuvchiga ko‘rinadi va ular xohlasa, uni ko‘rishi va o‘zgartirishi mumkin. Bu xavfsizlik bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin, shuning uchun har qanday foydalanuvchi kiritgan ma’lumotlarni serverga yuborishdan oldin tekshirish va tozalash muhim ahamiyatga ega. JavaScript kuchli dasturlash tili bo‘lib, interaktiv va dinamik veb-sahifalar va veb-ilovalarni yaratishda keng qo‘llaniladi. Uni o‘rganish oson va barcha asosiy veb-brauzerlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi va boshlashingizga yordam beradigan ko‘plab manbalar va ramkalar mavjud. Biroq, mijoz tomonidan skript yaratish bilan bog‘liq xavfsizlik muammolarini yodda tutish kerak[6].
JavaScript bilan ishlashda quyidagi bir nechta narsalarni yodda tutish kerak. JavaScript voqealarga asoslangan tildir, ya’ni kod tugmani bosish yoki sahifa yuklanishi kabi muayyan hodisalarga javoban ishlaydi. Bu yanada interaktiv va
sezgir foydalanuvchi tajribasiga imkon beradi. JavaScript erkin terilgan tildir, ya’ni siz o‘zgaruvchini e’lon qilganingizda uning ma’lumotlar turini ko‘rsatishingiz shart emas. Bu kodni yanada moslashuvchan qilishi mumkin, lekin disk raskadrovkani ham qiyinlashtirishi mumkin. JavaScript - bu ob’ektga yo‘naltirilgan til, ya’ni siz kodingizni tartibga solish va tuzilish uchun ob’ektlar va sinflarni yaratishingiz mumkin. Bu prototiplar va konstruktorlar yordamida amalga oshiriladi. JavaScript-da turli xil o‘rnatilgan funktsiyalar va ob’ektlarni ta’minlovchi boy standart kutubxona mavjud. Bunga massivlar, satrlar va sanalar, shuningdek, muntazam ifodalar va taymerlar kabi kengaytirilgan xususiyatlar kiradi. JavaScript ko‘pincha dinamik veb-ilovalarni yaratish uchun AJAX va JSON kabi boshqa texnologiyalar bilan birgalikda ishlatiladi. AJAX asinxron veb-sahifalarni yaratishga imkon beradi, ular sahifani yangilamasdan yangilanishi mumkin. JSON - bu server va mijoz o‘rtasida ma’lumotlarni uzatish uchun tez-tez ishlatiladigan engil ma’lumot almashish formati. JavaScriptdan React Native va Electron kabi texnologiyalar yordamida platformalararo ilovalar yaratish uchun ham foydalanish mumkin.
JavaScript jonli va faol hamjamiyatga ega, ya’ni o‘rganish va boshlashga yordam beradigan ko‘plab manbalar va ramkalar mavjud. Bundan tashqari, boshqa ishlab chiquvchilar bilan bog‘lanishingiz va so‘nggi tendentsiyalar va eng yaxshi amaliyotlardan xabardor bo‘lishingiz mumkin bo‘lgan ko‘plab konferentsiyalar va uchrashuvlar mavjud. JavaScriptda juda ko‘p uchinchi tomon kutubxonalari va ramkalari mavjud bo‘lib, ular ishlab chiqish jarayonini soddalashtirish va murakkab ilovalarni yaratishni osonlashtirish uchun ishlatilishi mumkin, masalan, Jquery, Lodash, axios, Moment.js va boshqalar. Nihoyat, JavaScript doimiy ravishda rivojlanib bormoqda, yangi xususiyatlar va yangilanishlar muntazam ravishda chiqariladi. Til imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish uchun eng so‘nggi yangiliklardan xabardor bo‘lish muhim.
PHP - bu ochiq manbali server tomonidagi skript tili bo‘lib, ko‘plab ishlab chiqaruvchilar veb-ishlab chiqish uchun foydalanadilar. Bu, shuningdek, ko‘plab loyihalarni, jumladan, foydalanuvchi grafik interfeyslarini (GUI) yaratish uchun foydalanishingiz mumkin bo‘lgan umumiy maqsadli tildir(1.11-rasm).
PHP qisqartmasi dastlab Personal Homepage degan ma’noni anglatadi. Ammo endi bu Hypertext Preprocessor uchun rekursiv qisqartma. PHP ning birinchi versiyasi 26 yil oldin ishga tushirilgan. Endi u 2020-yil noyabr oyida chiqarilgan 8-versiyasida, ammo 7-versiya eng keng tarqalgan bo‘lib qolmoqda. PHP Zend dvigatelida ishlaydi, ushbu eng mashhur dastur hisoblanadi. Facebook tomonidan yaratilgan to‘tiqush, HPVM (Hip Hop Virtual Mashina) va Hip Hop kabi boshqa ilovalar ham mavjud. PHP asosan veb-serverlar yaratish uchun ishlatiladi. U brauzerda ishlaydi va buyruq satrida ham ishlashga qodir.
1.11-rasm. PHP strukturasi
Java - bu yaxshi o‘rnatilgan va keng qo‘llaniladigan dasturlash tilidir. Undan ish stoli va mobil ilovalarni yaratish, katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash, backend ishlab chiqish, o‘rnatilgan qurilmalarni dasturlash va boshqalar uchun foydalanish mumkin. Javaga egalik qiluvchi Oracle kompaniyasining ta’kidlashicha, Java butun dunyo bo‘ylab 3 milliard qurilmada qo‘llaniladi va bu uni eng mashhur dasturlash tillaridan biriga aylantiradi(1.12-rasm). Java 1991 yilda Jeyms Gosling va uning Sun Microsystems kompaniyasidagi jamoasi tilni ishlab chiqishni boshlaganida ishga tushirilgan. Ko‘p o‘tmay, jamoa o‘z e’tiborini eng yangi ixtisoslashgan bozor-World Wide Web uchun tilni rivojlantirishga qaratdi. Java 1995 yilda Internetdan tortib kompyuter dasturlashgacha bo‘lgan turli xil ilovalarda foydalanish uchun ommaga taqdim etilgan[13]. Learncodewith.me ma’lumotlariga ko‘ra, Java backend ishlab chiqish uchun dunyodagi eng yaxshi uchta dasturlash tillaridan biridir. Shuningdek, u 2022 yil uchun eng yaxshi oʻnta dasturlash tillari orasida birinchi oʻrinni egalladi. Bu tilning asosiy maqsadi ko‘p platformalar uchun mos keluvchi dasturlarni yaratish imkonini berish bo‘lgan. Unga kelajak uchun mo‘ljallangan yangi, innovatsion mahsulotlar va raqamli xizmatlar ishonishda davom etmoqda, va katta katta kompaniyalar java uchun katta investitsiyalar kiritib qo‘ygan, ya’ni bu dasturlash tili yaqin 10–20 yillikda yo‘qolib ketishini, yoki sinishini iloji yo‘q.
1.12-rasm. Java kodlarinig yozilish strukturasi
Django - bepul va ochiq manbali, Pythonga asoslangan veb-ilovani ishlab chiqishni tezlashtirishi mumkin bo‘lgan bepul, ochiq manbali freymvork. U AQSHda 501(c)(3) notijorat tashkilot sifatida tashkil etilgan mustaqil tashkilot Django Software Foundation (DSF) tomonidan yuritiladi. Djangoning asosiy maqsadi murakkab, ma’lumotlar bazasiga asoslangan veb-saytlarni yaratishni osonlashtirishdir. Freymvork komponentlarning qayta ishlatilishi va “ulanish imkoniyati”, kamroq kod, past ulanish, tez rivojlanish va o‘zingizni takrorlamang tamoyiliga urg‘u beradi. Python hatto sozlamalar, fayllar va ma’lumotlar modellari uchun ham qo‘llaniladi. Django shuningdek, introspeksiya orqali dinamik ravishda yaratilgan va administrator modellari orqali sozlanadigan ixtiyoriy maʼmuriy yaratish, oʻqish, yangilash va oʻchirish interfeysini taqdim etadi. Django kodni qayta ishlatish va modullikni targ‘ib qiladi, bu esa dasturchilarga ularni qayta foydalanish mumkin bo‘lgan modullar yoki ilovalarga bo‘lish orqali kengaytiriladigan ilovalarni yaratishga imkon beradi.
ORM va ma’lumotlar bazasini abstraktsiya qilish: Djangoning Ob’ekt bilan bog‘liq xaritalash (ORM) qatlami ma’lumotlar bazasini boshqarishning murakkabliklarini mavhumlashtiradi, bu esa dasturchilarga Python ob’ektlari va so‘rovlari yordamida ma’lumotlar bazalari bilan ishlash imkonini beradi.
URL yo‘naltirish: Django moslashuvchan URL marshrutlash tizimini taqdim etadi, bu esa ishlab chiquvchilarga ilovaning turli qismlari uchun toza va foydalanuvchilar uchun qulay URL manzillarini aniqlash imkonini beradi[7].
Autentifikatsiya va avtorizatsiya: Django foydalanuvchi autentifikatsiyasi va avtorizatsiyasi uchun mustahkam o‘rnatilgan vositalarni taklif etadi, bu esa ilovaning turli qismlariga xavfsiz kirishni nazorat qilishni ta’minlaydi.
Administrator interfeysi: Django ishlab chiquvchilarga qo‘shimcha kod yozmasdan ilova ma’lumotlarini boshqarish imkonini beruvchi intuitiv boshqaruv interfeysini taqdim etadi(1.13-rasm).
1.13-rasm. Django adminstrator interfeysi
Django loyihasini ishga tushirish SQL dan foydalanmasdan Python-da ilovangizning butun ma’lumotlar modelini yaratishga imkon beradi. Ob’ektga aloqador xaritalash vositasidan (ORM) foydalanib, Django to‘liq Python muhitida ishlashni osonlashtirish uchun an’anaviy ma’lumotlar bazasi strukturasini Python sinflariga aylantiradi. Django-MySQL JSON ma’lumotlar turini va tegishli funktsiyalarni qo‘llab-quvvatlaydi. Djangoda ma’lumotlar bazasi jadvallari Python sinflariga aylanadi. Veb-ilovalar Django modellari orqali ma’lumotlarga kirish va boshqarish. Ma’lumotlar bazasi maydonlari oddiygina sinf atributlariga aylantiriladi. Agar siz Python-da sinf atributlari ta’rifi bilan tanish bo‘lsangiz, Django ma’lumotlar bazasini osongina loyihalashingiz va boshqarishingiz mumkin. Django Web Framework ilovangiz ma’lumotlar bazasi bilan to‘liq integratsiya qilish uchun yorliqni taklif qiladi. U CRUD (yaratish, o‘qish, yangilash, o‘chirish) funksiyalarini, HttpResponse va saytlararo skriptlarni taqdim etadi, foydalanuvchilarni boshqarish imkoniyatlarini ta’minlaydi, dasturiy ta’minotni boshqarish funktsiyalarini taklif qiladi va boshqalar. Siz paketlarni import qilasiz, maʼlumotlar bazasiga ulanasiz va soʻngra mahsulotingizni noyob qiladigan ilovangiz qismlarini ishlab chiqishga qaytasiz[7].
MySQL (oʻqilish „May es kyu el“). Relyatzional maʼlumotlar bazasini boshqarish sistemasi. Turli operatsion sistemalarda qoʻllanishga moslashtirilgan Open-Source-mahsulot boʻlib, koʻpchilik dinamik web-sahifalar uchun asos hisoblanadi. MySQL Shvetsiyadagi MySQL AB firmasi tomonida yaratilgan boʻlib, 2008-yilning fevralida Sun Microsystems tomonida sotib olingan. Endlikda dastur kodini yaratisgda ushbu firma javobgar.
1.14-rasm. MySQL arxitekturasi
MySQL Server ochiq, yani tekin dasturiy taʼminot boʻlib, General Public License himoyasidadir. MySQL AB/Sun firmasi dastur kodiga mualliflik huquqiga egaligi sababli, ushbu dasturiy taʼminotning kommerzial turi ham bor. MySQl koʻpincha web-servis uchun maʼlumotlarni saqlashda qoʻllaniladi, webserver Apache va PHP bilan birgalikda ishlatiladi. MySQL hozirda 6.000.000 dan ortiq foydalanuvchilar va kuniga 35.000 dan ortiq download qilinadigan dunyonig eng mashhur maʼlumotlarni boshqarish sistemasidir. (1.14-rasm). Relyatsion ma’lumotlar bazasi barcha ma’lumotlarni bitta katta omborga joylashtirishdan ko‘ra, ma’lumotlarni alohida jadvallarda saqlaydi. Ma’lumotlar bazasi strukturasi tezlik uchun optimallashtirilgan jismoniy fayllarga tashkil etilgan.
SQL ma’lumotlar bazasiga kirish uchun ishlatiladigan eng keng tarqalgan standartlashtirilgan tildir. Ko‘pgina ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari singari, MySQL mijoz-server arxitekturasiga ega va tarmoq muhitida ishlatilishi mumkin. Server dasturi ma’lumotlar bazasi fayllari saqlanadigan bir xil jismoniy yoki virtual tizimda joylashgan bo‘lib, u ma’lumotlar bazalari bilan barcha o‘zaro aloqalar uchun javobgardir.
|
| |
