Fizika -sinf I – chorak –dars

Mavzu	Kondensatorlar
Maqsad	O‘quvchilarda kondensatorlarni tuzilishi, turlari va ishlatilishini haqida bilim, ko‘nikma va malakalar hosil qilish hamda fizik jarayon va hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish, tajribalar o‘tkazish va xulosalar chiqarish, fizik bilimlardan amaliyotda foydalanish kompetensiyalari shakllantiriladi.
Vazifalar	O‘quvchilarga kondensatorlarning tuzilishi, turlari va ishlatilishi haqida ma’lumotlar berish. Elektr sig‘imini o‘lchashni o‘rgatish va kondensatorning turmushda va texnikadagi ahamiyatini tushuntirish orqali fanga va texnikaga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish.
Jarayonining mazmuni	Elektr sig‘imi, kondensatorlar va ularning turlari, texnikada qo‘llanilishi, kondensatorlarni ketma – ket va parallel ulash, elektr sig‘imini o‘lchashni va hisoblashni o‘rganish.
O‘quv jarayonining amalga oshirish texnologiyasi	Uslub: Tajribalar va xulosalar, "Aqliy hujum", amaliy mashg‘ulot, guruhlar bilan ishlash. Vosita: 9-sinf fizika darsligi, 5 ta savoldan iborat test banklari, kompyuter, proyektor, videoglaz, radiopalatalar, namoyish kondensatorlari, elektrofor mashinasi, dielektrik plastinkalar, elektrometrlar, qo‘lda yasalgan RLC – o‘lchagich, slaydlar. Nazorat: 5 ta savoldan iborat testlar. Baholash: 5 ballik tizim asosida.
Kutilayotgan natijalar	O‘qituvchi. Kondensatorlar mavzusini , tajriba va hulosa” orqali yoritish natijasida yuqori samaradorlikka erishadi. Interfaol metodlardan foydalanish orqali o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi, faolligi, darsga, fanga nisbatan qiziqishini orttiradi. Mustaqillik - davlatning ichki va tashqi ishlarda boshqa davlatlarga qaram boʻlmay faoliyat koʻrsatishi. M. tamoyillariga rioya etish davlatlararo oʻzaro munosabatlarda yetakchi, hukmron qoidadir. Har bir davlatning mustaqilligini tan olish oʻzaro tinchtotuv yashashning prinsiplaridan biridir. O‘quvchi. O‘quvchilar mustaqil o‘z fikrini og‘zaki va yozma tarzda aniq tushunarli bayon qila oladi. Mavzudan kelib chiqib savollarni mantiqan to‘g‘ri qo‘ya oladi. Guruhlar bilan ishlashni va o`z ustida ishlashni o‘rganadilar, eslab qolish, ayta olish, ko‘rsata olish ko‘nikma va malakalarga va kommunikativ, axborot bilan ishlash, shaxs sifatida o‘zini o‘zi rivojlantirish, matematik savodxonlik kompetensiyalari hamda radiodetallar bilan ishlashni, tabiatni muhofaza qilishni o‘rganish orqali biologiya faniga oid ekologik madaniyat kompetensiyalari shakllantiriladi.
Kelgusi rejalar	O‘qituvchi. O‘quvchilarni fizika faniga qiziqtirish yo‘llari va pedagogik texnologiyalarni darsga tatbiq etish uchun o‘z ustida ishlash, mavzuni kundalik turmush va fan-texnikada qo‘llanilishi bo‘yicha tajribasini boyitish, fizika xonasi uchun qo‘lda yasalgan asbob uskunalarning yangi turlarini yaratish. O‘quvchi. Kondensatorlarning ishlash prinsipini, turlarini, texnikada qo‘llanilishini chuqur o‘rganib, fizika xonasi uchun kerakli namoyish jihozlarini yasashda fizika o‘qituvchisiga yordamlashib, o‘z bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirish ustida ishlash.

Bosqichlar	Mazmuni	Metodlar	Vaqti
1-bosqich: tashkiliy qism	Salomlashish, ozodalik va davomat nazorati	Og‘zaki muloqot	2 minut
2-bosqich: so’rash, baholash va bo’shliqlarni to’ldirish	Sinfni ikki variantga bo‘lib, kompyuterga yozilgan 5 ta savoldan iborat 2 variantli testni proyektorda ekranga proyeksiyalab, yoki qog‘oz variantida o‘quvchilarni baholash va bo‘shliqlarni to‘ldirish ustida ishlash	Test olish va olingan testni o‘quvchilarga tekshirtirish usuli	8 minut
3-bosqich: mavzu bayoni	Mavzuni o‘rgatishda tajribalar qilib, xulosalar chiqariladi va ning to‘g‘riligiga amalda ishonch hosil qilinadi.	Tajribalar va xulosalar, aqliy hujum, videoglazda eski radiopalatalardagi kondensatorlarni va kodoskopda slaydlar namoyishi.	16 minut
4-bosqich: Amaliy ish	Guruhlarga berilgan amaliy ish orqali o‘quvchilarni bilimini mustahkamlash va va formulaning to‘g‘riligiga amalda ishonch hosil qilish	Gruhlarda ishlash	8 minut
5 - bosqich	Videoglaz, kompyuter va proyektor yordamida turli xil radiopalatalardagi kondensatorlarning tuzilishi va joylashuvi namoyishi	Kompyuter, videoglaz va proyektorda namoyish	2 minut
6-bosqich: Yangi mavzu bo‘yicha bo‘shliqlarni aniqlash va to‘ldirish	5 ta savoldan iborat 2 variantli testni kompyuter va proyektor yordamida yoki qog‘oz variantida beriladi va o‘quvchilarni o‘zlariga tekshirtirib, bo‘shliqlarni aniqlab to‘ldiriladi.	Qisqa muddatli test olish	7 minut
7 – bosqich. Uyga vazifa berish	Darsda g‘olib bo‘lgan guruh va O‘quvchilarni rag‘batlantirish va uyga vazifa berish	O‘quvchilarni rag‘batlantirish	2 minut

-kondensator;

- elektr doimiysi;

- dielektrik singdiruvchalik.
I. Darsning tashkil etilishi:

a) sinfga kirishda o`quvchilar o`qituvchi tayyorlagan emblemalarini olib, o`z joylarini egallaydilar;

b) salomlashib, davomat aniqlanadi;

c) o`quvchilarning darsga hozirligi ko`rib chiqilib, guruhlarga bo`linadi:

I- guruh ,, Doira”

II-guruh ,,To’rtburchak”

III-guruh ,,Uchburchak”


II. Uy vazifasini so‘rash va baholash:

Test kompyuterga yozilgan bo‘lib, ekranga proyektor orqali proyeksiyalanadi. Bunda 2 ta variant ham ekranga sig‘ishi ta’minlanishi shart. ( Kompyuter, proyektor, ekran bo‘lmasa test qog‘ozda ham berilishi mumkin) Test uchun 5 minut vaqt berilib, vaqt tugagach qatorlar bir biri bilan variantlarini almashadi va o‘quvchilar bir birlarinngi testlarini tekshiradi. O‘quvchilar tekshirgan testlarini bir biriga uzatish orqali o‘qituvchiga yetkazishadi va o‘qituvchi test natijalarini o‘qib eshittiradi. ( Bunda vaqt qolsa videoglaz orqali o‘quvchilar testlarini ekranda namoyish qilib, analiz qilishi ham mumkin)

1. Zaryadlangan jism atrofidagi maydonga ………….. maydon deyiladi?

A) elektr B) magnit C) elektrostatik D) gravitatsion

2. Qo‘zg‘almas zaryad maydoniga ……………. maydon deyiladi?

A) elektr B) magnit C) elektrostatik D) gravitatsion

3. Elektr maydon kuchlanganligi formulasini ko‘rsating?

A) E=F/q_o B) E=mgh C) U=IR D) U=A/q

4. 1mN/C necha N/C ga teng?

A) 0,1 N/C B) 1000 N/C C) 0,001 N/C D) 1 N/C

5. 5 C zaryadga 0,5 N kuch ta’sir qilsa, maydon kuchlanganligi qanday?.

A) 0,1 N/C B) 5 N/C C) 0,001 N/C D) 10 N/C


II – variant.

1. Elektr maydon tushunchasini qaysi olim fanga kiritgan?.

A) Faradey B) Amper C) Gilbert D) Ersted

2. Musbat zaryaddan chiqqan kuch chiziqlari qayerda tugaydi?

A) manfiy zaryadda B) neytronda C) atomda D) protonda

3. Nuqtaviy zaryad maydoni kuchlanganligi formulasini ko‘rsating.

A) E=kq/r² B) E=F/q_o C) U=IR D) U=A/q

4. Elektr maydon kuchlanganligi birligini ko‘rsating?

A)1 N/C B)1N C) 1 W D)1C

5. 5 C zaryad kuchlanganligi 0,1 N/C bo‘lsa, unga qanday kuch ta’sir qiladi?

A) 0,5N B) 1N C) 0,1N D) 50N

1 – variant kaliti.

1	2	3	4	5
A	A	A	A	A

1-rasm 2-rasm

ikkinchi elektrometr strelkasi og‘ib, unga zaryad o‘tganini ko‘rsatadi (2-rasm).

Elektrofor mashinasi va surilma kondensator 3-rasmda ko‘rsatilganidek yonma - yon joylashtiriladi. Elektrofor mashinasining zaryadlangan sharchasi izolyatsiyalangan o‘tkazgich yordamida kondensatorning qoplamiga tekkizib olinadi. Keyin kondensatorning qoplami elektrometr bilan tutashtirilganda elektrometr strelkasi biror burchakka og‘adi.

Tajribadan ko‘rdikki, parallel joylashtirilgan ikkita metal plastinka o‘zida elektr zaryadini yig‘ish xususiyatiga ega bo‘lar ekan. Bu ikki parallel plastinka kondensator deb ataladi.

yig‘ilar ekan.

Kondensatorning bitta qoplami elektrofor mashinasiga 3-rasmdagidek ulanadi va ikkinchi qoplami elektrometrga ulanib, elektrometr korpusi yerga ulanadi. Elektrofor mashinasi yordamida kondensator zaryadlanadi. Kondensator qoplamini ko‘ndalangiga suriladi. Bunda elektrometr ko‘rsatishini kamaygani ko‘rinadi.

Tajribadan ko‘rdikki, kondensator plastinkalarini bir biriga ko‘ndalangiga surganda ularning

qarama – qarshi joylashgan yuzalari kamayishi natijasida elektr sig‘imi kamayar ekan.

Kondensatorning bitta qoplami elektrofor mashinasiga ulanadi va ikkinchi qoplami elektrometrga ulanib, elektrometr korpusi yerga ulanadi (4 – rasm). Elektrofor mashinasi yordamida kondensator zaryadlanadi. Kondensator qoplamlari orasidagi masofa oshirib kamaytiriladi. Bunda elektrometr ko‘rsatishi ortib, kamaygani kuzatiladi.

Tajribadan ko‘rdikki, kondensator plastinkalari orasidagi masofa kamayganida kondensator

sig‘imi ortar ekan, va aksincha plastinkalar orasidagi masofa ortganda kondensator sig‘imi

kamayar ekan. Demak, ekan.

Kondensatorning bitta qoplami elektrofor mashinasiga ulanadi va ikkinchi qoplami elektrometrga ulanib, elektrometr korpusi yerga ulanadi. Elektrofor mashinasi yordamida kondensator

zaryadlanadi. Kondensator qoplamlari orasidagi masofa o‘zgartirilmasdan, qoplamlar orasiga dielektrik kiritiladi. Bunda elektrometr ko‘rsatishi ortgani kuzatiladi.
Xulosa qilinadi:

Tajribadan ko‘rdikki, kondensator plastinkalari orasiga dielektrik kiritganimizda kondensator

sig‘imi ortar ekan. Demak, C ε ekan.



Kondensator sig‘imi kondensator qoplamlarining yuzasiga to‘g‘ri proporsional, uning

qoplamlari orasidagi masofaga teskari proporsional bo‘lib, qoplamlar orasidagi dielektrik turiga bog‘liq.

Kondensator sig‘imining birligi: M. Faraday sharafiga 1F ( 1 Farad ) deb qabul qilingan.

Ulushli birliklari:

Kondensatorning elektr sxemadagi belgilanishi:
Ketma – ket ulash:



Parallel ulash: C = C₁ C₂

Turli radiopalatalardagi kondensatorlar va ularning joylashuvi tushuntiriladi.

1. 
   Ajratuvchi sifatida.
   

uchun laboratoriya to‘plamidagi ko‘priksimon to‘g‘irlagichni o‘zgaruvchan 4,5V li

manbaga ulab, uning cniqishiga reostat orqali radiokarnay ulaganda radiokarnayda shovqin eshitiladi. To‘g‘irlagich chiqishiga 1000 ÷ 2000 μF li kondensator quyidagi sxemadagidek parallel ulanganda radiokarnaydagi shovqin yo‘qoladi. Buning sababi o‘quvchilarga tushuntiriladi.


O‘quvchilarning yangi mavzu bo‘yicha olgan bilmlarini quyidagicha amaliy

mashg‘ulot o‘tkazib, mustahkamlanadi.

1 – amaliy ish.

Sinf 3 guruhga bo‘linadi. Birinchi guruh - ,, Doira”

Ikkinchi guruh - ,,To’rtburchak”

Uchinchi guruh - ,,Uchburchak”

O‘qituvchi: Matematika darsida o‘tilgan uchburchak, aylana, to‘rtburchak yuzasini hisoblash formulalarini takrorlaydi va matematika darsi bilan fizikani bir biriga bog‘laydi.

,,Doira” guruhiga fizika xonasidagi namoyish kondensatori, ,,To‘rtburchak” guruhiga temir tunkadan 24,5 x 24,5 sm o‘lchamda qo‘lda yasalgan to‘rtburchak kondensator, ,,Uchburchak” guruhiga asosi 34,5 sm, balandligi 34,5 sm bo‘lgan o‘lchamdagi temir tunkadan qo‘lda yasalgan uchburchak kondensator tarqatiladi va har bir guruhga o‘z kondensatorining yuzasini o‘lchash orqali hisoblab, d = 2 mm bo‘lgan hol uchun sig‘imni hisoblash topshiriladi. Olingan natijalar kompyuterdagi yoki sinf taxtasidagi quyidagicha jadvalga yozib boriladi.

Taxminan quyidagi natijalarga ega bo‘lamiz.

Guruh nomi	Kondensator yuzasi, m2	Kondensator orasi, d, m	ε	Kondensator sig‘imi, pF
,,Doira”	0,03	0,002	1	139
,,To‘rtburchak”	0,06	0,002	1	276
,,Uchburchak”	0,09	0,002	1	398

Demak, kondensator yuzasi ortishi bilan elektr sig‘imi ortar ekan, va aksincha, ya’ni:

Guruhlar yuqoridagi hisoblash ishlarini kondensatorlarning orasi 4 sm bo‘lgan hol uchun ham hisoblashadi.

Gruh nomi	Kondensator yuzasi,m2	Kondensator orasi, d, m	ε	Kondensator sig‘imi, pF
Doira	0,06	0,002	1	276
To‘rtburchak	0,06	0,004	1	133
Uchburchak	0,06	0,006	1	88

Demak, kondensator orasidagi masofa ortishi bilan sig’im kamayar ekan, va aksincha, ya’ni: C

Amaliy ishlardan ko‘rdikki, kondensatorlar yuzasi ortishi bilan ularning elektr sig‘imi ortib, ularning

orasidagi masofaning ortishi bilan elektr sig‘imi kamayar ekan va aksincha.
3 – amaliy ish.

1 – ish.

A) Guruhlarga korton qutiga solingan turli xil kondensatorlardan ikkita – uchtadan tanlab olishga guruh sardorlariga taklif qilinadi. Tanlab olingan kondensatorlarni ketma – ket ulaganda sig‘imi qanday bo‘lishini hisoblash topshiriladi. ( Bunda guruhlar kondensatorlarning korpusidagi yozuvlardan foydalanishi shart)

B) Kondensatorlarni ,,Doira” guruhi ketma ket ulangan, ,,To‘rtburchak” guruhi parallel ulangan ,, Uchburchak” guruhi aralash ulangan hol uchun umumiy sig‘imni hisoblash topshiriladi.

V. Yangi mavzuni mustahkamlash va bo‘shliqlarni aniqlab to‘ldirish uchun test.
Test kompyuterga yozilgan bo‘lib, ekranga proyektor orqali proyeksiyalanadi. Bunda 2 ta variant ham ekranga sig‘ishi ta’minlanishi shart. ( Kompyuter, proyektor, ekran bo’lmasa test qog‘oz usulida ham berilishi mumkin) Test uchun 5 minut vaqt berilib, vaqt tugagach qatorlar bir biri bilan variantlarini almashadi va o‘quvdchilar bir birlarini testlarini tekshirishadi. O‘quvchilar tekshirgan testlarini bir biriga uzatish orqali o‘qituvchiga yetkazishadi va o‘qituvchi test natijalarini o‘qib eshittiradi. ( Bunda vaqt qolsa videoglaz orqali o‘quvchilar testlarini ekranda namoyish qilib, analiz qilishi ham mumkin).


1 - variant.

1. Kondensator sig‘imining birligi nima?

A) 1 F B) 1 μF C) 1 nF D) barcha javob to‘g‘ri

2. Kondensator qoplami orasi 4 marta ortsa, sig‘imi necha marta o‘zgaradi?

A) 2 marta B) 4 marta C) 8 marta D) 16 marta

3. Kondensator nima maqsadda ishlatiladi?

A) zaryad yig‘adi B) sovitadi C) tozalaydi D) bug‘ga aylantiradi

4. Kondensator qayerlarda ishlatiladi?

A) avtomobillarda B) kompyuterda C) televizorlarda D) barchasida

5. Sig‘imi 2μF bo’lgan 2 ta ketma – ket ulangan kondensator sig‘imini toping.

A) 2μF B) 4 μF C) 8 μF D) 1 μF

2 – variant.

1. Kondensator sig‘imining birligi qaysi olim sharafiga qo‘yilgan?

A) Kulon B) Amper C) Faradey D) Nyuton

2. Sig‘imi 2μF bo‘lgan 2 ta parallel ulangan kondensator sig‘imi nimaga teng?

A) 2μF B) 4 μF C) 8 μF D)16 μF

3. Kondensator yuzasi 2 marta ortsa, sig‘im necha marta o‘zgaradi?

A) 2 marta B) 4 marta C) 8 marta D) 16 marta

4. Kondensator qayerlarda ishlatiladi?

A) fotoapparatda B) radioda C) mototsiklda D) barchasida

5. 2μF necha faradaga teng?.

1	2	3	4	5
D	B	A	D	D

1	2	3	4	5
C	B	B	D	A