Fotometriya
Abdullayev Kamran
P L A N
1.Fotometriya
2.Fotometrik cihazlar
Fotometriya
FOTOMETRİYA – fiziki optikanın bölmәsi: optik şüalanmanın emissiyası, yayılması vә maddә ilә qarşılıqlı tәsir proseslәrini energetik baxımdan tәdqiq edir. Belә ki, şüalanma enerjisi kiçik (lakin tәdqiq olunan elektromaqnit rәqslәrinin periodundan qat-qat böyük) zaman intervalları üzrә ortalaşdırılır.
Fotometriyada әsas energetik anlayış kimi elektromaqnit dalğalarının daşıdığı enerjini xarakterizә edәn Qe şüalanma enerjisi vә onun gücünü xarakterizә edәn Φe şüalanma selindәn istifadә edilir. Şüalanma selinin fәzada paylanmasını xarakterizә etmәk üçün bu selin sәthin sahәsinә vә ya cisim (fәza) bucağına görә törәmәlәri olan energetik fotometrik kәmiyyәtlәrdәn, hәmçinin, impuls fotometriyasında zamana görә inteqrallanmış fotometrik kәmiyyәtlәrdәn istifadә olunur.
Fotometrik kәmiyyәtlәr әsasәn 2 qismә ayrılır: energetik fotometrik kәmiyyәtlәr vә işıq fotometrik kәmiyyәtlәr. İşıq fotometrik kәmiyyәtlәrinin energetik analoqlarından fәrqi ondadır ki, onlar işığı insanın görmә qabiliyyәtinin xüsusiyyәtlәrinә әsasәn xarakterizә edir. Energetik fotometrik kәmiyyәtlәr, adәtәn, “e” indeksi ilә, işıq fotometrik kәmiyyәtlәr isә “v” indeksi ilә fәrqlәndirilir (mәs., Xe , Xv).
Fotometriyanın әsas qanunauyğunluqlarından biri olan işıqlanmanın mәsafәyә görә kvadratik azalması hadisәsini hәlә 1604 ildә alman astronomu İ.Kepler müәyyәn etmişdir. Nöqtәvi işıq mәnbәyinin r mәsafәdә yaratdığı işıqlanmanın Ev qiymәti
düsturu ilә tәyin olunur. Burada Iv işıq şiddәti, i isә işıqlanan sәthin normalı ilә düşәn şüanın әmәlә gәtirdiyi bucaqdır. Lakin F.-nın bir elm kimi formalaşması 1760 ildә alman fiziki İ.Lambertin işığın diffuz qayıtma prosesinin tәdqiqi (Lambert qanunu) ilә başlamış vә sonralar işığın udulma qanununun (Buqeр-Lambert-Ber qanunu) yaranması ilә davam etdirilmişdir.
F.-da fotometrik kәmiyyәtlәri ölçmәk üçün vizual, fotoqrafik, fotoelektrik vә s. metodlardan vә müxtәlif cür fotometrlәrdәn istifadә olunur.
F.-nın nәzәri vә eksperimental metodlarından işıq texnikasında, siqnalizasiya texnikasında, lazer texnikasında, pirotexnikada, astronomiyada, astrofizikada, qaz boşalması işıq mәnbәlәrinin vә ulduzların plazmasında işıq selinin daşınmasının hesablanmasında, maddәlәrin kimyәvi analizindә vә elәcә dә elm vә texnikanın başqa sahәlәrindә istifadә olunur.
Fotometrik cihazlar
Fotometrik cihazlar iki böyük qrupa; fotometrlərə və spektrofotometrlərə bölünür. Fotometrdə lazım olan spektral diapazon işıq filtrlərinin köməkliyi ilə yaradılır. Spektrofotometrlərdə isə spektr sahələri linzaların və ya difraksiya qəfəsinin köməyi ilə yaradılır. ona görə verilən diapazonda istənilən dalğa uzunluğu yartamaq olur. Adətən spektrofotometrlər fotometrlərə nisbətən daha həssas cihazlardır. Spektrofotometrlər 400 nm – 700 nm diapazonunda istənilən dalğa uzunluğunda ölçmələr aparılır. Klinik biokimyada fotometrik ölçmələr 400-700 nm oblastında aparılır ki, bu da görmə spektridir. Yüksək uzunluqlu dalğa infraqırmızı dalğaya yaxınlaşır, 400 nm-dən aşağı dalğalar isə UB diapazon, 220-330 nm qısa dalğa diapazonudur. İnfraqırmızı oblastda ölçmələr zamanı adi şüşədən hazırlanmış küveytlərdən istifadə olunur, ulturabənövşəyi oblasta isə xüsusi şüşədən hazırlanmış küveytlərdən istifadə olunur. Qısa dalğada ölçmələr aparmaq üçün ancaq kvars və sapfirdən hazırlanmış küveytlərdən istifadə olunur. Xarici görünüşlərinə görə küveytləri bir-birindən fərqləndirmək çətindir. Əgər küveytləri bir-birindən fərqləndirmək mümkün deyilsə onların optiki sıxlığını ölçmək lazımdır. Bu məqsədlə boş və su ilə doldurulmuş küveyitlərin optiki sıxlığı 400 nm –dən başlayaraq hər 20 nm-dən bir ölçülür. Müxtəlif spektrofototetrik və fotometrik cihazlar bir-birindən quruluşlarına görə fərqlənmələrinə baxmayaraq iş prinsipləri eynidir. Cihazı işə hazırlamaq üçün əvvəl müxtəlif filtirlərdən istifadə etməklə dalğa uzunluğu seçilir. Dalğa uzunluğunu dəqiq təyin etmək üçün aşağı dalğa uzunluğundan başlayaraq ölçmələr aparılır. Bu prosesin əksi isə ciddi səhvlərə səbəb olur. Sonrakı mərhələdə sıfır müəyyən olunmalıdır. Sonra kiçik ölçmələr aparılarıq küveyt məhlulla doldurularaq optiki sıxlığı ölçülür. Məhlulda olan kənar qarışıqların təsirindən yaranan səhvlərdən qaçmaq üçün iki dalğalı və ya üç dalğalı ölçmə metodlarından istifadə olunur.
Ədəbiyyat
Mikayılov V.Ş. Qida məhsullarının dequstasiyası. – Bakı.: Kooperasiya nəşriyyatı, 2012.
Mustafayev F.Ə., Rüstəmov E.Ə. Yeyinti məhsulla- rının laboratoriya müayinələri. – Bakı.: Elm, 2010
|
