Gidrome triy a




Download 46,03 Mb.
Pdf ko'rish
bet47/120
Sana08.02.2024
Hajmi46,03 Mb.
#153044
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   120
Bog'liq
28. Gidrometriya. Xikmatov F

umumiy m a’lumotlar
M aium ki, daryo o ‘zanida suv o g ir l ik kuchi (G) ta ’sirida 
harakatga keladi. Bu kuchning tashkil etuvchilari quyidagilardan 
iborat (4.1-rasm, a):
1. 0 ‘zan tubiga perpendikulyar y o ‘nalishda ta ’sir etadigan ver- 
tikal tashkil etuvchi kuch (Gu). Bu kuch o ‘zan tubidan b o iad ig an
aks ta ’sir kuchi bilan muvozanatlashadi;
2 . 0 ‘zan tubiga nisbatan parallel yo‘nalishda ta ’sir etadigan 
gorizontal tashkil etuvchi kuch (Gg). Bu kuch o ‘zan tubi 
nishabligiga b o g iiq b o iib , o ‘zanda suvning harakatini vujudga 
keltiradi. Gorizontal tashkil etuvchi kuch doimiy ta ’sir qilib turgani 
uchun daryoda suv tezlanish bilan harakat qilishi kerak edi. Lekin, 
o ‘zan tubi va qirg‘oqlar bilan suv massalari orasidagi ishqalanish 
tufayli unday bo im aydi.
Daryo uzunligi bo‘yicha o ‘zan tubi nishabligi, o ‘zan tubi g ‘a- 
dir-budurligining o ‘zgarishi, o'zanning torayishi yoki kcngayishi 
kabi omillar harakatlantiruvchi va unga qarshilik koisatuvchi 
kuchlar muvozanatini o ‘zgartirib turadi. Natijada daryo uzunligi 
b o ‘yicha suvning oqish tezligi turlicha b o ia d i.
Daryo o ‘zanida oqayotgan suvning harakatini quyidagi ikki 
turga - o ‘zgarmas harakat va o ‘zgaruvchan harakatlarga ajratish 
mumkin.
84

0 ‘zgarmas harakat, o ‘z navbatida, ikkiga -
tekis
va 
tekismas 
liuriikatlarga bo ‘linadi.
Tekis harakatda suvning oqish tezligi ( $ ) , jonli kesma 
maydoni (&>), suv sarfi (Q) daryo uzunligi b o ‘yicha o ‘zgarmas, 
ya’ni bir xil qiymatlarda kuzatiladi. Natijada o ‘zan tubi nishabligi 
( / ) va suv sathi nishabligi ( 3 ) bir-biriga teng yoki parallel bo ‘ladi 
(4.1-rasm, a).
Tekismas harakatda suv sathi nishabligi ( 3 ) , suvning oqish 
tezligi (.9), jonli kesma maydoni ( t v )  daryo uzunligi bo‘yicha o ‘z- 
garib turadi. Tekismas harakat sekinlanuvchan va tezlanuvchan hara- 
katlarga boiinadi. Sekinlanuvchan harakatda suv sathi nishabligi 
( 3 ) o ‘zan tubi nishabligi ( i )  dan kichik bo‘ladi. Tezlanuvchan 
harakatda esa uning teskarisi kuzatiladi (4.1-rasm, b; c).
3
4. l-rasm. Daryo suvi harakatining turlari: 
a
— 
tekis harakat, b, c
— 
tekis-
mas harakat',
---- ► 
harakat yo ‘nalishi, J — suv yuzasi nishabligi, i — o ‘zan
tubi nishabligi, G
— 
harakatlantiruvchi kuch, Gg, Gv
— 
harakatlantiruvchi 
kuchning gorizontal va vertikal tashkil etuvchilari.
85

0 ‘zgaruvchan harakatda oqimning barcha gidravlik element- 
lari, jum ladan, suvning oqish tezligi ( $ ) , jonli kesrna maydoni 
(&>), suv sarfi (Q) va boshqalar daryo uzunligi hamda vaqt 
b o ‘yicha o'zgaruvchan b o ‘ladi. Bunday harakat daryolarda 
to ‘linsuv davrida, gidrotexnik inshootlar, ayniqsa suv omborlari 
to ‘g ‘onlarining quyi byeflarida kuzatiladi.

Download 46,03 Mb.
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   120




Download 46,03 Mb.
Pdf ko'rish