|
Glukagon garmoni
REJA:
GORMONLAR BOSHQARUVI
GLUKAGON GARMONI
ISHLASH MEXANIZIMI
ME’DA OSTI BEZINING GORMONLARI
GLUKAGONNING ORGANIZMGA TA’SIRI
Organizm hayot faoliyatining gumoral yo'l bilan idora etilishida eng muhim mini gormonlar o'ynaydi. Bu moddalar endokrin bezlar ham deb ataladigan ichki sekretsiya bezlarida ishlanib chiqadi. Gormonlar ichki sekretsiya bezlarining hujayralarida hosil boiib, to'g'ri-dan-to'g'ri bezni ta'minlab turadigan tomirlardagi qonga o'tadi, bu-tun organizmga tarqaladi va turli-tuman organlarning faoliyatini kuchaytiradi yoki susaytiradi. Ba'zi gormonlar organizmning rivojlanishi va o'sishiga, sistemalarining shakllanishiga ta'sir ko'rsatadi.Gormonlarning to'qima va organlarga ko'rsatadigan ta'sir mexanizmi yetarlicha o'rganilgan emas. Gormonlar asosan hujayralarda, ularning sitoplazmatik tuzilishlarida ro'y berib turadigan jarayonlarga ta'sir qiladi. Gormonlarning bir xili hujayra membrana-sining o'tkazuvchanligini o'zgartirsa, boshqalari, aftidan, hujayra-ning genetik apparatiga ta'sir ko'rsatib, fermentlar hosil bo'lishini idora etib boradi va shu bilan muayyan biokimyoviy jarayonlarni tezlashtiradi yoki susaytirib qo'yadi.Qanday yo'nalishda ta'sir ko'rsatishiga qarab turli bezlarning gormonlarini ikki guruhga bo'lish mumkin — anabolik va kotabolik gormonlar. Birinchi guruh gormonlari (gipofizning somatotrop gormoni, qisman insulin) anabolizmni, ya'ni moddalarning sintezi va depolanishini stimullaydi; ikkinchi guruh gormonlari (tiroksin, adrenalin, qisman jinsiy gormonlar) katabolizmni kuchaytiradi, ya'ni organizmda moddalar almashinuvi, energiya hosil qilish va sarflashni kuchaytiradi. Gormonlarning moddalar almashinuviga turli yo'nalishda ta'sir ko'rsatishi ularning oqsillar, yog'lar va uglevodlar sintezi hamda parchalanishini ta'minlovchi fermentativ faollikka tanlab-tanlab ta'sir qilishiga bog'liqdir.
Gormonlar qon tarkibi (suv, qand, elektrolitlar miqdori) ni doim bir xilda saqlashda ishtirok etadi va shu bilan gomeostaz regulatorlari xossalarini namoyon qiladi. Gormonlar nihoyat darajada faol moddalardir, chunki juda kichkina konsentratsiyada moddalar almashinuvi hamda funksiyalarining sezilarli darajada o'zgarishiga sabab bo'ladi. Chunonchi, adrenalin ajratib olingan yurakka 1*10-7 - l *10-9 g/ml konsentratsiyada ta'sir ko'rsataveradi.
Ko'pgina gormonlar hozir toza holda olingan. Ular bir qadar mu-rakkab tuzilishga ega bo'lgan organik birikmalardir. Molekulasi nisbatan kichikroq bo'lgan gormonlar, masalan, adrenalin bilan tiroksin tirozin degan aminokislota unumlari bo'lib, turga xos xususiyatlari (spetsifikligi) yo'q va sintetik yo'l bilan olingan. Oqsil tabiatiga ega bo'lgan boshqa gormonlar (insulin, o'sish gormoni, adrenokortikotrop gormon) kimyoviy tuzilishi va fiziologik faolligi jihatidan har xil turdagi hayvonlarda o'z xususiyatlariga egadir.
Gormonlar to'qimalarda qiyosan tez parchalanib ketadi. Shu raunosabat bilan qonda gormonlaming yetarli miqdorda saqlanib turishi uchun tegishli bezdan ular beto'xtov chiqib turishi zarur bo'ladi.
Ko'pchilik gormonlar ularni ishlab chiqaradigan bezlardan bir qadar olisdagi organlarga ta'sir ko'rsatadi (distansion ta'sir), bundan tashqari, toqima gormonlari deb ataladigan gormonlar ham bor (gistamin, serotonin, kininlar, prostaglandinlar), bular to'qimalarning o'zida hosil bo'ladi va ularning o'ziga ta'sirko'rsatadi.
Gormonlar hosil bo'lishi va chiqib turishini murakkab neyrogumoral mexanizmlar idora etib boradi. Tashqi ta'sirlar tufayli fiziologik jarayonlarning boshqacha bo'lib qolishi yoki qon va to'qimalardagi u yoki bu xil moddalar miqdorining o'zgarishi organlardagi maxsus nerv oxirlari yoki markaziy nerv sistemasidagi sezuvchi neyronlarning qo'zg'alishiga olib keladi. Retseptor apparatlardan afferent signallar gipotalamus neyronlariga va vegetativ nerv sistemasi markazlariga keladi. Bulardan efferent nerv ta'sirlari ichki sekretsiya bezlariga borib, gormonlaming ishlanib chiqishiga va qonga o'tishiga idora etuvchi ta'sir ko'rsatadi.Gormonlar ham o'z navbatida nerv sistemasining funksional holatini o'zgartirib turadi. Yaxlit organizmda regulatsiya nerv va gumoral omillaming o'zaro bir-biriga ma'lum ta'siri tufayli, yagona nerv-gumoral jarayon tariqasida yuzaga chiqadi.Ba'zi endokrin bezlar sekretsiyasining darajasi mazkur bez moddalar almashinuvining qaysi turlni idora etadigan bo'lsa, o'sha alma-shinuv mahsulotlarining qondagi miqdoriga bog'liq bo'ladi. Regulatsiya idora etilayotgan va idora etadigan jarayonning teskari aloqasi prinsipiga muvofiq yuzaga chiqadi. Chunonchi, insulin (uglevodlar almashinuvini idora etuvchi me'da osti bezi gormoni) sekretsiyasi qondagi qand konsentratsiyasiga ko'p darajada bog'liqdir. Qondagi qand miqdorining kamayishi insulin sekretsiyasini tormozlab qo'yadi. Minerallar almashinuvini idora etuvchi aldosteron ishlanib chiqishi qondagi natriy bilan kaliy miqdoriga bog'liq bo'lsa, paratireoid bezlar gormonujing ishlanib chiqishi qondagi kalsiy bilan fosfor konsentratsiyasiga bog'liqdir.Bosh miyada joylashgan endokrin bez gipofizda hosil bo'ladigan va trop gormonlar deb ataladigan gormonlar bir qancha ichki sekretsiya bezlariga idora etuvchi ta'sir ko'rsatadi. Trop gormonlar deb, qanday bo'lmasin ma'lum bir bez sekretsiyasini kuchayliradigan gormonlarga aytiladi. Masalan, gipofizda qalqonsimon bez gormoni hosil bo'lishi-ni kuchaytiradigan tireotrop gormon, buyrak usti bezlari po'stlog'i-ning gormonal funksiyasini faollashtiradigan adrenokortikotrop gormon hosil bo'lib, qonga chiqib turadi va hokazo. Gipofizda bu gormonlar gipotalamusdan gipofizga o'tib turadigan va rilizing omitlar deb ataladigan alohida sekretlar ta'siri ostida hosil bo'lib turadi. Har bir ana shunday sekret muayyan trop gormon hosil bo'lishini stimullab boradi.
Endokrin bezlarning funksional holati va gormonlar sekretsiyasi tegishli trop gormonlarning qanchalik ishlanib chiqishiga va periferik gormonlarning qondagi miqdoriga ko'p darajada bog'liqdir. Chunonchi, qonda tiroksin yoki kortizon miqdorining kamayishi tegishlicha tireotrop va adrenokortikotrop gormonlar ishlanib chiqishiga sabab bo'ladi. Aksincha, qonda periferik bezlar gormonlari miqdorining kamayishi trop gormonlar ishlanib chiqishi susayishiga olib boradi. Shu tariqa, gormonlarning ma'lum bir muvozanatda me'yoriy holda hosil bo'lib turishi ta'minlanadi, demak organizmning bir qancha funksiyalari o'zgarmas holda saqlanib boriladi.Odamda gormonal regulatsiyaning buzilishi og'ir kasalliklarga olib keladi. Endokrin kasalliklarning hammasi pirovard natijada ichki sekretsiya bezlari funksiyasining kuchayishi yoki susayib qolishi oqibatidir. Gormonlarning ortiqcha hosil boiishi u yoki bu endokrin bezlar giperfunkslyasi deb belgilansa, yetarlicha hosil bo'lib turmasligi o'sha bezlarning gipofunksiyasi deb yuritiladi. Ana shunday o'zgarishlar ichki sekretsiya bezlarining patologik jarayonlardan birlamchi zararlanishi natijasi bo'lishi yoki trop gormonlar, rilizing omillar sekretsiyasining kamchiliklariga, yo bo'lmasa nerv sistemasining og'ir kasalliklariga aloqador bo'lishi mumkin.
Ichki sekretsiya bezlari funksiyalarini tekshirish uchun eksperimental va klinik metodlar qo'llaniladi. Eksperimental metodlar jumlasiga quyidagilar kiradi:
1) hayvonlarning bezini butunlay yoki qistnan olib tashlash va shundan keyin organizm yoki ayrim sistema-lari faoliyatida paydo bo'ladigan o'zgarishlarni kuzatish;2) kimyoviy jihatdan faol bo'lgan har xil birikmalardan foydalanib, tegishli gormonlar hosil bo'lishini susaytirib qo'yish;3) bezlari olib tashlangan tajriba hayvoniga sog'lom hayvondan bezlarni ko'chirib olib o'tkazish va funksiyalarning tiklanib borishini kuzatish;4) endokrin bezlarning ekstraktlarini yoki kimyoviy toza gormonlarni sog'lom yoki bezlari olib tashlangan hayvonga yuborib ko'rish;
5) ichki sekretsiya beziga oqib keladigan va undan oqib ketadigan qondagi gormonlarni aniqlash. Endokrin bezlar faoliyatini o'rganishning klinik metodlariga quyidagilar kiradi: shu bezlari giperfunksiya yoki gipofunksiyaga uchragan bemorlarni kasallik davrida, xirurgik yo'l bilan yoki dori-darmonlar bilan davolash davrida dinamik ravishda sinchiklab tekshirib borib, qoni va siydigidagi gormonlar miqdorini aniqlash; bemor kishi o'lib ketgudek bo'lsa, boyagi klinik kuzatuvlarni o'sha odamdagi anatomik o'zgarishlar bilan solishtirib ko'rish.
Ichki sekretsiya bezlari yetishmovchiligida davo maqsadida odamga gormonlar berib turish o'rinbosar terapiya deb ataladi va amaliyotda keng qo'Ilaniladi. Bezlar giperfunksiyasida ularning bir qismi olib tashlanadi yoki gormonlar hosil bo'lishini susaytirib qo'yadigan moddalar ishlatiladi.
Glukagon. Me'da osti bezining bu gormoni jigarda glikogen parcha-lanishini kuchaytiradi va qondagi qand miqdorini ko'paytiradi. Glukagon yog' to'qimasida yog' parchalanishini ham tezlashtiradi. Shunday qilib, gluykagon insulinga qarama-qarshi ta'sir ko'rsatadigan gormondir.Qondagi glukoza miqdorini gormonal yo'l bilan idora etib turishda qatnashadigan insulin bilan gluykagon sekretsiyasi o'z navbatida nerv sistemasining nazorat qilib boruvchi ta'siri ostida bo'ladi. Adashgan nervni ta'sirlash insulin hosil boiishini stimullasa, simpatik nervlarni ta'sirlash uni tormozlab qo'yadi. Chunonchi, ovqat hazm qilinib, qonga talaygina miqdorda glukoza o'tib turganda adashgan nerv yadrolari neyronlarining faolligi kuchayishi natijasida insulin sekretsiyasi ko'payadi. Jismoniy ish, his-hayajonlar vaqtida qondagi qand miqdorining ko'payib ketishi ham insulin sekretsiyasi kuchayishiga olib keladi. Qondagi glukoza konsentratsiyasining kuchayishi, aksincha, insulin sekretsiyasini tormozlaydi, lekin gluykagon hosil bo'lishi va ajralib chiqishini kuchaytiradi. Ana shunday mexanizmlar qonda qand miqdorining o'zgarmay turishini ta'minlab boradi.
Glyukagon — meʼda osti bezining Langergans orolchalari α-hujayralarida hosil boʻladigan polipeptid gormon. Organizmda moddalar almashinuvini tartibga solishda ishtirok etadi. Mol. m. 3485,29, aminokislotalar qoldigʻidan tuzilgan. Glyukagon qonda insulin taʼsirida glyukoza miqdorining kamayib ketishiga qarshi taʼsir koʻrsatadi va shu yoʻl bilan qonda qand miqdorini rostlab turishda qatnashadi. Glyukagon toza kristall holda olingan.
Hozirgi kunda ma’lum bo‘lganki, bezning Langergans orolchalari beta-hujayralarida insulin, alfa-hujayralarida esa glukagon gormonlar hosil bo‘ladi. Bezning mayda chiqaruv yo‘llarida joylashgan epiteliysi lipokain moddasini ishlab chiqaradi. Bu moddani ba’zilar pankreatik gormon, boshqalar esa ferment tabiatli modda deb hisoblashadi.Insulin gormoni birinchi marta 1922 yilda kanadalik olimlar Barting va Best tomonidan sigir va cho‘chqaning me’da osti bezidan ajralgan. Keyinchalik, 1926 yilda olim Dj.Ahel tomonidan uning tuzilishi aniqlab berilgan.
Insulin disulfid bog‘lar bilan birlashgan 17 xil aminokislotaning ikki zanjiridan tuzilgan polipeptiddir (birinchi zanjir 21 aminokislotadan, ikkinchi zanjir 30 aminokislotadan tuzilgan). Hozirgi kunda insulin kimyoviy sintez yo‘li bilan olingan.Insulin karbonsuvlar almashinuvida ishtirok etadi. Gormon ta’siri ostida mushak tolalari va jigar hujayralarining membranalaridan glukozaning ko‘proq o‘tishi glikogonning sintezlanishiga, uning jigar va mushak hujayralarida to‘planishiga yordam beradi. Insulin glukozaning o‘zlashtirishini oshirib, organizmda yog‘ hosil bo‘lishini kuchaytiradi. Insulinning katta dozalari organizmga yuborilganda qon plazmasidan skelet mushaklari, yurak mushagi, silliq mushaklar, ko‘krak bezi, jigar va boshqa a’zolar hujayralarming ichiga ancha glukoza o‘tishi natijasida qondagi glukoza kamayadi (gipoglikemiya). Agar me’yorda qondagi qand miqdori 4,45-6,65 mmol/1 (80-120 mg%) bo‘lsa, insulin ta’sir qilgandan keyin qandning miqdori 4,45 mmol/1 dan oshmaydi, Glukoza kamayishi natijasida markaziy asab tizimi hujayralariga glukoza kam o‘tadi. Shu sababli bosh miya bilan orqa miyada glukoza birdaniga yetishmay qoladi, chunki glukoza barcha hujayralar singari, asab hujayralarining faoliyati uchun ham asosiy energiya manbayi hisoblanadi. Shu munosabat bilan qonda glukozaning keskin darajada kamayishi miya faoliyatini keskin ravishda buzadi-insulin shoki, yoki glpoglikemik shokka sabab bo‘ladi. Qondagi glukoza miqdori 45-50 mg% ga tushganda shok belgilari paydo bo‘ladi. Shuning uchim vaqti-vaqti bilan bemor qattiq tirishib qoladi, so‘ngra mushaklar tonusi, tana harorati pasayadi va bemor hushidan ketadi.
Bemor och bo‘lsa, oz miqdorda yuborilgan insulin ham gipoglikemik shokka sabab bo‘ladi, chunki och vaqtda hazm yo‘lidan qonga glukoza o‘tmaydi. Venaga glukoza yuborilsa gipoglikemik shok darhol barham topadi.Me’da osti bezining insulin ishlab chiqarish funksiyasi alohida ahamiyatga ega, chunki bezning bu funksiyasining buzilishi aholi orasida ko‘p tarqalgan qandli diabet kasalligi kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Bu surunkali kasallik bo‘lib, uzoq yillar, aksariyat hollarda umr bo‘yi davom etadi. Bu kasallikda me’da osti bezining insulin ishlab chiqarish funksiyasi buzilishi tufayli, organizmga kerakli bo‘lgan insulin gormoni bezdan qonga o‘tmay qoladi. Buning oqibatida organizmda karbonsuvlar almashinuvi buziladi, ya’ni ovqat bilan iste’mol qilingan karbonsuvlarning parchalanishida hosil bo‘lgan qand (glukoza) insulin ta’sirida glikogenga aylanmay uning qondagi miqdori ortib ketadi. Qandli diabet kasalligida uning miqdori 150-250 mg% ko‘tarilib, undan ham ortib ketishi mumkin.
Qondagi qandning miqdori normal bo‘lganda, (80-120 mg%) u buyrak orqali siydik bilan tashqariga chiqarilmaydi, ya’ni sog‘lom odamning siydigida qand mullaqo bo‘lmaydi. Qonda qandning miqdori 140-150 mg% dan oshaversa u siydik bilan tashqariga chiqarila boshlaydi, Bunday bemorlar tez chanqaydi va ko‘p suv iste’mol qiladi. Iste’mol qilingan ovqat tarkibidagi karbonsuvlar tashqariga chiqib ketishi tufayli bemor tez och qoladi va tez-tez ovqat iste’mol qilishga majbur boladi. Aks holda teri ostidagi zaxira yog‘ moddalari parchalanib, glukozaga aylanadi, hatto hujayra va to‘qimalar tarkibidagi oqsil, yog‘ moddalari ham glukozaga aylanib qonga o‘tadi va undan siydik bilan tashqariga chiqariladi. Buning oqibatida bemor ozadi, kuchsizlanadi, ish qobiliyati pasayadi.Langergans orolchalarining b-hujayralari tomonidan chiqariladigan glyukagon avval hujayralararo bo'shliqqa va interstitsial suyuqlikka kiradi, so'ngra qon oqimi bilan darvoza venasi orqali jigarga kiradi, bu erda glikogenolizni kuchaytiradi, glyukozadan foydalanishni va glikogen sintezini kamaytiradi. glyukoneogenez va keton tanachalarining shakllanishi. Ushbu ta'sirlarning aniq ta'siri jigardan glyukoza ishlab chiqarishni va chiqarilishini oshirishdan iborat.
Periferik to'qimalarda glyukagon lipolitik ta'sirga ega, lipolizni kuchaytiradi, dipogenez va oqsil sintezini kamaytiradi. Lipoliz gormonga sezgir lipaza tomonidan faollashadi.
Glyukagonning glikogenolitik va glyukoneogen xususiyatlari borligi aytiladi. Shu munosabat bilan uning organizmdagi asosiy roli glyukoza gomeostazini va qonni markaziy asab tizimi to'qimalariga etarli darajada ta'minlash uchun uni energiya materiali sifatida ishlatadigan qon bilan ta'minlash uchun jigardan glyukoza ishlab chiqarish va chiqarilishini tartibga solishdan iborat. tezligi 4 g/soat. b-hujayralari, b-hujayralari kabi, qondagi va hujayradan tashqari bo'shliqda glyukoza darajasining minimal o'zgarishiga sezgir; shunga ko'ra, bunga qarab, insulin yoki glyukagonning sekretsiya tezligi o'zgaradi. Ushbu munosabatlar rasmda keltirilgan.
Guruch. Glyukoza gomeostazida insulin va glyukagonning ishtiroki
Shunday qilib, qondagi glyukoza darajasi asosan insulin va glyukagon sekretsiyasi bilan saqlanadi. Ro'za tutish yoki uglevodlarni iste'mol qilishni cheklash davrida, 40-48 soatdan keyin qondagi glyukagon miqdori och qoringa kontsentratsiyasiga nisbatan 50-100% ga oshadi. Glyukagon sekretsiyasidagi bu o'zgarishlar qondagi insulin kontsentratsiyasining pasayishi bilan birga keladi va shuning uchun insulin va glyukagon darajasining nisbati 0,4 ga kamayadi (normal sharoitda - 3,0). Glyukagon hosil bo'lishining kuchayishi glikogenolizning kuchayishiga, shuningdek, glyukoneogenezga va glikogen zahiralarining kamayishiga olib keladi. Insulin sekretsiyasining kamayishi lipolizni rag'batlantiradi va erkin yog 'hujayralarini keton tanachalariga aylantirish uchun glyukagon sekretsiyasining kuchayishi kerak. Oddiy holatda, a- va b-hujayralarning adekvat funktsiyasi bilan, gipoglikemiya uzoq vaqt ochlik bilan ham rivojlanmaydi.Uglevod almashinuviga ta'sir qilishdan tashqari, glyukagon jigarda ketogenezni rag'batlantiradi, uning tezligi jigarni erkin yog' kislotalari bilan ta'minlashga bog'liq. Jigar ketogenezining tezligi jigarga kiradigan qondagi glyukagon/insulin nisbati bilan belgilanadi.
J. D. MakGarri va D. V. Foster yuqori glyukagon/insulin nisbati hujayra ichidagi cAMP darajasini oshiradi, glikogenoliz va atsetil-KoA karboksilaza faolligini pasaytiradi.
Bu malonil-KoA ning hujayra ichidagi tarkibini pasaytiradi, bu o'z navbatida yog’ kislotalari sintezining deyarli to'liq blokadasi bilan birga keladi, karnitin atsiltransferaza inhibisyoniga va keyinchalik keton tanachalarining (asetoatsetat va 3-gidroksibutirik kislota) haddan tashqari shakllanishi bilan lipolizni rag'batlantirishga olib keladi. G. Paolisso va boshqalar. insoniy tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, glyukagonning pulsatsiyali qo'llanilishi (uni doimiy tezlikda yuborishdan ko'ra) aniqroq giperglikemik, lipolitik ta'sirga ega va ketogenez tezligiga ta'sir qiladi. Bundan tashqari, bu ta'sir somatostatin sabab bo'lgan insulin etishmovchiligi sharoitida ko'proq namoyon bo'ladi. Keksa odamlarda glyukagonning lipolitik va ketogen ta'sirining pasayishi aniq aniqlanadi, glyukagonning giperglikemik ta'siri esa ularda saqlanib qoladi. M. G. Karlson tomonidan ko'ngillilar ustida olib borilgan so'nggi tadqiqotlar o'rtacha giperglyukagonemiya plazma FFA va glitserinning o'sish tezligini rag'batlantirayotganini aniq tasdiqladi. Tajribada, glyukagon hosil bo'lishini blokirovka qilish yoki bostirish sharoitida, insulinning umuman yo'qligiga qaramay, jigar tomonidan glyukoza va keton tanachalarining hosil bo'lish tezligi normal yoki me'yorga yaqin bo'lib qoladi. Ushbu kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, 1-toifa diabet kasalligida hech bo'lmaganda vaqtincha insulinga bog'liq holatni insulinga bog'liq bo'lmagan holatga aylantirish kerak.
Shunday qilib, tanadagi glyukagon birinchi navbatda energiya manbalarini ta'minlash funktsiyasini bajaradi, shu bilan tanani gipoglikemiyadan himoya qiladi. U bu funktsiyani uglevodlar, oqsillar va yog'lar almashinuviga ta'sir qilish orqali amalga oshiradi. Jigarda u glikogen (glikogenoliz) va aminokislotalardan (glyukoneogenez) glyukoza hosil bo'lishini rag'batlantiradi, bu jigar tomonidan glyukoza ishlab chiqarishning ko'payishi bilan birga keladi. Yog 'lipolizini ko'paytirish orqali u jigarga FFA oqimini oshirishga yordam beradi va keton tanachalarining shakllanishini oshiradi. Barcha qarshi insulin gormonlari orasida glyukagon birinchi o'rinni egallaydi.
Mumkin bo'lgan gipoglikemiyaga qarshi himoya funktsiyasidan tashqari, glyukagon allaqachon rivojlangan gipoglikemiya holatlarida normoglikemiyani tiklaydi.
Glyukagonning fiziologik ahamiyati va klinik foydalanish imkoniyatlari etarlicha o'rganilmagan. Masalan, yurak etishmovchiligida glyukagonning foydali ta'siri va uning ta'siri ostida giperlipidemiyaning kamayishi haqida xabar berilgan.
Glyukagon cAMP hosil bo'lishining ko'payishi tufayli miyokardga kuchli inotrop va xronotrop ta'sir ko'rsatadi (ya'ni, u beta-adrenergik agonistlarning ta'siriga o'xshash ta'sirga ega, ammo beta-adrenergik tizimlarni amalga oshirishda ishtirok etmasdan. bu ta'sir). Natijada qon bosimining oshishi, yurak qisqarishining chastotasi va kuchining oshishi.Yuqori konsentratsiyalarda glyukagon kuchli antispazmodik ta'sirga olib keladi, ichki organlarning silliq mushaklarini, ayniqsa adenilat siklaza vositachiligida bo'lmagan ichaklarni bo'shashtiradi.
Glyukagon "jang yoki parvoz" reaktsiyalarini amalga oshirishda ishtirok etadi, skelet mushaklari uchun energiya substratlari (xususan, glyukoza, erkin yog 'kislotalari, keto kislotalar) mavjudligini oshiradi va yurak faoliyatini oshirish orqali skelet mushaklariga qon ta'minotini oshiradi. Bundan tashqari, glyukagon adrenal medulla tomonidan katexolaminlarning sekretsiyasini oshiradi va to'qimalarning katexolaminlarga sezgirligini oshiradi, bu ham "jang yoki parvoz" reaktsiyalarini amalga oshirishga yordam beradi.
Glyukagon jigar va buyraklarda yo'q qilinadi. Glyukagonni yo'q qiladigan ferment tizimi, ba'zi mualliflarning fikriga ko'ra, glutation insulin transhidrogenazadan farq qiladi, boshqalarga ko'ra, insulinga xos proteaza ham insulin, ham glyukagonni yo'q qilishda ishtirok etadi. Beta-hujayralar tomonidan ajratilgan taxminan 0,5 mg / kun glyukagon safro bilan chiqariladi.
Gepatotsitlar uchun glyukagon glikogenning parchalanishi (glikogenoliz) yoki boshqa moddalardan glyukoza sintezi - glyukoneogenez tufayli glyukozani qonga chiqarish zarurligi haqida tashqi signal bo'lib xizmat qiladi.
Glyukagon o'ziga xos ta'sirini retseptorlari orqali amalga oshiradi.
Glyukagon retseptorlari 4 ta N-bog'langan oligosakkarid zanjiri va molekulyar disulfid ko'priklarini o'z ichiga olgan glikoprotein ekanligi aniqlandi. Retseptorning molekulyar og'irligi 62 000. Glyukagon bilan bog'lanish joylari retseptorning COOH-terminal domenida joylashgan. Glyukagon retseptorlarining tegishli gormon bilan o'zaro ta'sir qilish qobiliyati o'zgaruvchan va bir necha omillarga bog'liq. Glyukagonning retseptorlari bilan bog'lanishi uzoq muddatli ochlik, insulin etishmovchiligi yoki glyukagonni ekzogen yuborish natijasida kelib chiqqan giperglyukagonemiya tufayli kamayadi. Biroq, bu teskari tartibga qaramay, glyukagon ta'sirida adenilat siklaza faollashishi jarayoni o'zgarmaydi. Bu holatga qolgan retseptorlarning gormon bilan kompleks qilish qobiliyatini oshirishi natijasida erishiladi.
Glyukagonning asosiy glikogenolitik ta'siri jigarda sodir bo'lib, u erda gepatotsitlar retseptorlari bilan bog'lanadi va ATPni cAMPga aylantiruvchi adenilatsiklazani faollashtiradi. Keyinchalik, cAMP-ga bog'liq protein kinaz faollashadi, fosforilaz kinazalarni rag'batlantiradi. Ikkinchisi faol bo'lmagan fosforilazni faol shaklga (fosforilaza A) aylantiradi, uning ta'siri ostida glikogenoliz va glyukoneogenez tezlashadi, bu jigar tomonidan glyukoza ishlab chiqarishning ko'payishi bilan birga keladi. Shu bilan birga, protein kinaz glikogen sintazasini faolsizlantiradi, buning natijasida glikogen sintezi sekinlashadi. Glyukagonning fosforilaza va glikogen sintaza faolligiga ta'siri gormon kiritilgandan keyin 1-2 minut ichida rivojlanadi. Shuningdek, glyukagonning retseptor bilan o'zaro ta'siri va uning retseptorlaridan keyingi ta'sir mexanizmlarining faollashishi GTP, ikki valentli kationlar (kaltsiy va magniy) va adenozinning majburiy ishtirokida sodir bo'lishi aniqlangan.
Glyukagon membrana retseptorlari bilan bog'langandan so'ng, glyukagon retseptorlari majmuasi membrananing lipid qatlamlariga "cho'miladi" va guanin nukleotidlarini bog'lovchi oqsil bilan o'zaro ta'sir qiladi. Natijada, oqsil guanozin difosfat (GDP) bilan bog'lanishidan ajralib chiqadi va guanozin trifosfat (GTP) bilan birlashadi.
Keyin GTP bilan bog'langan oqsil adenilatsiklazaning katalitik subbirligi bilan o'zaro ta'sirlanib, cAMPga bog'liq protein kinazasi ishtirokida ATPni cAMPga aylantiradigan faol kompleks hosil qiladi. Shunday qilib, glyukagonning ta'siri asosan cAMP tomonidan amalga oshiriladi.
Biroq, uning glikogenolitik ta'siri boshqa (cAMP bo'lmagan) mexanizmlar tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin.
Glyukagon sintezining asosiy joyi oshqozon osti bezi orolcha apparatining b-hujayralari hisoblanadi. Biroq, bu gormonning juda katta miqdori oshqozon-ichak traktining boshqa joylarida ishlab chiqarilishi mumkin.Glyukagon katta prekursor - proglyukagon (molekulyar og'irligi 9000 ga yaqin) shaklida sintezlanadi. Kattaroq molekulalar ham kashf etilgan, ammo ular glyukagon prekursorlari yoki yaqindan bog'liq peptidlar ekanligi aniq emas. Plazmadagi immunoreaktiv "glyukagon" ning atigi 30-40% oshqozon osti bezi glyukagonidan keladi. Qolganlari biologik faollikdan mahrum kattaroq molekulalardir. Plazmada glyukagon erkin shaklda bo'ladi. Transport oqsili bilan bog'lanmaganligi sababli, glyukagonning yarimparchalanish davri qisqa (taxminan 5 minut).Ushbu gormonning inaktivatsiyasi jigarda Ser-2 va Gln-3 o'rtasidagi bog'lanishni uzib, N-terminusdan ikkita aminokislotalarni olib tashlaydigan ferment ta'siri ostida sodir bo'ladi. Jigar ajralib chiqadigan glyukagonga birinchi to'siq bo'lib, u bu gormonni tezda inaktivatsiya qilgani uchun uning portal vena qonidagi tarkibi periferik qonga qaraganda ancha yuqori.Glyukagon sekretsiyasi glyukoza tomonidan bostiriladi, bu glyukagon va insulinning qarama-qarshi metabolik rollarini ta'kidlaydi. Glyukoza glyukagon sekretsiyasini to'g'ridan-to'g'ri bostiradimi yoki uning inhibitiv ta'siri insulin yoki IGF-1 ta'sirida sodir bo'ladimi, aniq emas, chunki oxirgi ikkala gormon ham glyukagonning chiqarilishini bostiradi. Uning sekretsiyasiga aminokislotalar, yog 'kislotalari va keton tanalari, oshqozon-ichak gormonlari va neyrotransmitterlarni o'z ichiga olgan boshqa ko'plab birikmalar ham ta'sir qiladi.
Insulinotrop glyukagonga o'xshash peptidlar .
Uzoq vaqt davomida oshqozon osti bezi orollariga qo'shimcha ravishda glyukagon oshqozon-ichak traktining endokrin hujayralari (enteroglikagon) tomonidan ishlab chiqariladi va glyukagonga o'xshash immunoreaktivlik tuprik bezlarining sekretsiyalarida aniqlanadi deb ishonilgan.
Oshqozon tubida immunoreaktiv glyukagonning bir necha fraktsiyalari topilgan: mol bilan glyukagon. m 3500 - "haqiqiy glyukagon" deb ataladigan biologik faol shakl; mol bilan glyukagonning ikki fraktsiyasi.
m 2000 va 9000, biologik faol bo'lmagan glyukagonga mos keladi va bir mol bilan immunoreaktiv glyukagonning bir qismi. m.65000, bu mol bilan glyukagon kabi. m.3500, jigar membranalari bilan bog'lanish qobiliyatiga ega va "haqiqiy glyukagon" bilan bir xil glyukogenolitik faollikka ega. Pankreatik turdagi immunoreaktiv glyukagon ingichka va yo'g'on ichakning turli qismlaridan ajratilgan.Hayvonlar va odamlarning so'lak bezlari glyukagonga o'xshash gormonni o'z ichiga oladi. m 29,000-70,000, giperglikemik faolligi cho'chqa glyukagoniga to'g'ri keladi va kalamush jigar membranalarining glyukagon retseptorlari bilan maxsus bog'lanadi. Ushbu glyukagonga o'xshash modda karbamidda inkubatsiya qilinganida, u molekulyar og'irligi past bo'lgan glyukagon va mol bo'lgan fraktsiyali bo'laklarga ajraladi. m 3500.
Enteroglyukagon inson ichaklaridan ajratilgan va oshqozon osti bezi glyukagoniga qarshi antiserum bilan o'zaro ta'sir o'tkazmagan. Bundan tashqari, 100 ta aminokislotadan iborat va molga ega bo'lgan peptid. m.11,625. Bu peptid biologik faollikka ega bo'lmagan glitsentin nomini oldi. Bundan tashqari, enteroglyukagon inson ichaklaridan ajratilgan va cho'chqa glitsentiniga qarshi antiserum bilan o'zaro ta'sir o'tkazmagan. Qon plazmasidagi enteroglyukagon miqdori ovqatdan so'ng uning miqdori va sifatiga qarab, ayniqsa yog'lar va uglevodlarni o'z ichiga olgan bo'lsa, ortadi. Enteroglyukagonning asosiy ta'siri ichak motorikasini inhibe qilishga qaratilgan.Qonda enteroglyukagonning kontsentratsiyasi faqat ona sutini qabul qiladigan yangi tug'ilgan chaqaloqlarda ortadi. Parenteral oziqlantirish bilan uning tarkibi past bo'lib qoladi, bu ichak tarkibidagi enteroglukagon sekretsiyasini rag'batlantirishni ko'rsatadi.
Enteroglucagonda iskala bor. m.3500, izoelektrik nuqta 6,2, glyukogenolitik faollik 100 va yaqinlik 3 * 10-9 va glyukagonga o'xshash peptid - mos ravishda 2900,10; 50 va 5 * 10-8.Inson plazmasining xromatografiyasi immunoreaktiv glyukagonning to'rtta komponentini aniqlaydi. Eng katta fraktsiya mol bilan "haqiqiy glyukagon" bilan ifodalanadi. m.3500, uning darajasi glyukagon sekretsiyasini stimulyatsiya qilish yoki inhibe qilishga javoban o'zgaradi. Mol bilan glyukagon. m 2000 glyukagonning parchalanish mahsulotidir. Mol bilan glyukagon. m 9000 glyukagonning biosintezi jarayonida hosil boʻlgan oraliq shakllardan biridir. Oxirgi fraksiya katta glyukagon deb ataladi, deyishadi. m.taxminan 150 000. Bu fraktsiya plazmadagi "haqiqiy glyukagon" miqdorining taxminan 50% ni tashkil qiladi va glyukagon sekretsiyasini qo'zg'atish yoki inhibe qilish davrida amalda o'zgarmaydi va o'tkazilgan bemorlarning qon plazmasida aniqlanadi. pankreatektomiya. Glyukagonoma bilan og'rigan bemorlarda ushbu glyukagon fraktsiyasining tarkibi keskin oshadi va qon plazmasidagi glyukagonning umumiy miqdorining 2/3 qismidan ko'prog'ini tashkil qiladi.Glyukagonga o'xshash immunoreaktivlik ba'zi lipolitik va glikogenolitik xususiyatlarga ega, insulinning chiqarilishini rag'batlantiradi va uning retseptorlari bilan bog'lanadi. Ushbu ekstraktdan aniqlangan peptid, yuqorida aytib o'tilganidek, proglyukagon yoki glitsentin deb nomlangan. Faqat keyingi yillarda oshqozon osti bezining a-hujayralaridagi proglyukagon va ichakning endokrin L-hujayralaridagi proglyukagon bir xil gendan kelib chiqishi va bir xil mRNK ikkala to'qimada ham tarjima qilinishi aniq ko'rsatildi. Biroq, bu ikki to'qimalarda translatsiyadan keyingi ishlov berish boshqacha bo'lib, b-hujayralarda glyukagon va ichakning endokrin hujayralarida - glyukagonga o'xshash peptid-1 (GLP-1 yoki GLP-1) hosil bo'ladi. Bu butunlay qarama-qarshi xususiyatlarga ega: bu anabolik gormon va insulin sekretsiyasini rag'batlantiradi, ovqatdan keyin glyukoza so'rilishini rag'batlantiradi.
U asosan insulinning haddan tashqari dozasi bilan rivojlanadigan gipoglikemiyani bartaraf etish uchun, odatda uglevodlar (glyukoza eritmasi) bilan birgalikda qo'llaniladi. Ular kaltsiy kanal blokerlari bilan zaharlanish uchun ham qo'llaniladi.
Kattalar uchun teri ostiga, mushak ichiga yoki tomir ichiga yuboriladi, 0,5-1 mg (agar kerak bo'lsa, in'ektsiya 12 daqiqadan so'ng takrorlanadi); bolalar - 0,025 mg / kg. f1b-f0 adrenergik blokerlar bilan zaharlanganda vena ichiga 0,005-0,15 mg/kg, so'ngra soatiga 1-5 mg dozada, kaltsiy kanal blokerlari bilan zaharlanganda - 0,002 g yuboriladi. (2 mg) bir marta. Dozani oshirib yuborish holatlarida ko'ngil aynishi, qusish va allergik reaktsiyalar paydo bo'lishi mumkin. Biroq, bu hodisalar tezda o'tib ketadi. Homilador ayollarga glyukagon faqat o'ta zarur bo'lganda buyuriladi. Emizish davrida preparatni qo'llash tavsiya etilmaydi.
Glyukagon insulinomalarda (paradoksal gipoglikemik reaktsiyaning rivojlanishi mumkin) va feokromasitomada (qonga katekolaminlarning chiqarilishini rag'batlantiradi) kontrendikedir.
Langergans orolining oshqozon osti bezi alfa hujayralari tomonidan chiqariladigan glyukagon jigarda glyukoza ishlab chiqarishni rag'batlantirish orqali glyukoza gomeostazini saqlashda muhim rol o'ynaydi (1). Shunday qilib, insulin ta'sirining glyukoza saqlash xususiyatidan farqli o'laroq, glyukagon glyukozani harakatga keltiradigan gormon sifatida ishlaydi. Ushbu qarama-qarshi harakatlarga mos ravishda, oshqozon osti bezi beta hujayralaridan insulin sekretsiyasini rag'batlantiradigan yuqori plazma glyukoza kontsentratsiyasi glyukagon sekretsiyasini inhibe qiladi, past plazma glyukoza kontsentratsiyasi esa glyukagon sekretsiyasi uchun eng kuchli stimullardan biridir. Shunga ko'ra, normal plazma glyukoza kontsentratsiyasi asosan me'da osti bezi beta hujayralari va alfa hujayralari tomonidan insulin va glyukagonning muvozanatli sekretsiyasiga bog'liq. Glyukagonning giperglikemik ta'siri 1922 yilda Kimball va Murlin tomonidan tasvirlangan bo'lib, ular oshqozon osti bezi ekstraktlarida giperglikemik omilni topdilar va bu omilni "glyukoza agonisti" deb nomladilar, shuning uchun glyukagon (2) nomini oldi. 1950-yillarda glyukagon Eli Lilly va Co. tomonidan tozalangan va kristallangan va peptidning aminokislotalar ketma-ketligi ko'p o'tmay aniqlangan (3). Bu glyukagonning og'ir insulin sabab bo'lgan gipoglikemiyani davolash uchun tibbiy qo'llanilishini rivojlanishiga olib keldi (4,5).
1959 yilda glyukagonni aniqlash uchun radioimmunoassayning ishlab chiqilishi glyukagon fiziologiyasi va uning salomatlik va kasallikdagi roli bo'yicha keyingi tadqiqotlarni rag'batlantirdi (6). Qandli diabet bilan og'rigan bemorlarda glyukagon darajasining ko'tarilishi aniqlangan, bu "bigormonal gipoteza" ga olib keladi, bu hipoinsulinemiya va giperglyukagonemiyaning kombinatsiyasi diabetik giperglikemiyaning markaziy patofizyolojik determinantini anglatadi (7). Keyinchalik ma'lum bo'ldiki, glyukagon nafaqat jigarda glyukoza ishlab chiqarishni ko'paytiradi, balki lipidlar va oqsillar katabolizmini rag'batlantirish, ishtahani va oziq-ovqat iste'molini kamaytirish va energiya sarfini oshirish orqali cheklangan energiya ta'minoti davrida umumiy energiya gomeostaziga ta'sir qiladi.
Lukagon - bu asosan oshqozon osti bezining alfa hujayralari tomonidan chiqariladigan 29 aminokislotali peptid gormoni. U proglukagon prekursoridan olingan bo'lib, u bir qator bog'liq peptid gormonlariga qayta ishlanishi mumkin (1-rasm). Proglyukagon me'da osti bezi orolchalarining alfa hujayralarida, ichakning enteroendokrin L hujayralarida va ozroq darajada miya sopi va gipotalamusning neyronlarida (8,9) ifodalanadi.
Proglyukagonni qayta ishlash progormon konvertaza 1/3 (PC1/3) va progormon konvertaza 2 (PC2) fermentlari tomonidan amalga oshiriladi. Oshqozon osti bezida PC2 proglukagonni glyukagonga aylantiradi, ichak va miyada proglukagonni qayta ishlash esa PC1 tomonidan amalga oshiriladi, natijada glyukagonga o'xshash peptid 1 (GLP-1) va glyukagonga o'xshash peptid 2 (GLP-2) hosil bo'ladi. (9).
1-rasm.
Proglyukagonni to'qimalarga xos davolash. Oshqozon osti bezida proglyukagon glyukagonga, glitsentin bilan bog'liq pankreatik polipeptidga (GRPP), oraliq peptid 1 (IP1) va proglukagon yadro qismiga (MPGF) progormon konvertazasi 2 (PC2) fermenti tomonidan qayta ishlanadi. Ichak va miyada proglyukagon progormon konvertaza 1/3 (PC1/3) tomonidan glyukagonga o'xshash peptid 1 (GLP-1), glyukagonga o'xshash peptid 2 (GLP-2), oksintomodulin, oraliq peptid 2 (IP2) ga qayta ishlanadi. ) va glitsentin.
|
