Ekinshi Ja`ha`n urisinan keyin Yugoslaviya ma`mleketinin` ekonomikaliq ha`m siyasiy jag`dayi temasin u`yreniw usillari
Reje
Kirisiw---------------------------------------------------------------------------------------
I-BAP Avstriya –Vengriya imperiyasi
XIX a`sir aqiri XX a`sir baslarindag`i Avstriya Vengriya imperiyasi
Avstriya –Vengriya imperiyasinin` sirtqi siyasati
Avstriya –Vengriya ha`m Balkandag`i ma`mleketlerdin` Birinshi ja`ha`n urisindag`i pozitsiyasi
II-BAP Ekinshi Ja`ha`n urisinan keyin Yugoslaviya ma`mleketinin` ekonomikaliq ha`m siyasiy ja`g`dayi
2.1 Yugoslaviya ma`mleketinin` sotsial-ekonomikaliq jag`dayi
2.2 Yugoslaviya ma`mleketinin` Ekinshi Ja`ha`n urisinan keying siyasiy ekonomikaliq jag`dayi
Ekinshi bap boyinsha juwmaq
III-BAP “Ekinshi Ja`ha`n urisinan keyin Yugoslaviya ma`mleketinin` ekonomikaliq ha`m siyasiy ja`g`dayi “ temasin uyreniw usillari
3.1 Interaktiv metodlardan paydalanip sabaq protsesin sho`lkemlestiriw
3.2 Oqitiwdin` mashqalali metodlari menen birge islesiw
Juwmaq ha`m usinislar
Yugoslaviya ma`mleketi basshilari
Paydalanilg`an a`debiyatlar
I-BAP AVSRTIYA –VENGRIYA IMPERIYASI
1.1Avstriya –Vengriya imperiyasiniń dúziliwi
Bul da`wirge kelip Avstriya Vengriya imperiyasi 1867-jilda Avstriya ha`m Vengriyanin` u`stem tabaqalari ortasindag`I pitim na`tiyjesinde ju`zege kelgen.Imperiyanin` Avstriya korollig`I quramina Chexiya,Moraviya,Galitsiya ha`m Bukovina Vengriya quramina bolsa Slovakiya ha`m Xorvatiya hha`m Transilvaniya kirgen.1867-jilda imperiyanin` Konstitutsiyasi qabil qiling`an.Og`an ko`re imperiyanin` uliwma hukimdarlari Avstriya imperatorlari bolg`an.Imperator Gabsburglar dinastiyasi wa`kili edi.Bul dinastiya imperiyani 1867-jildan 1918-jilg`a shekem basqarg`an.
Gabsburglar dinastiyasi-Avstriyada u`stemlik etken dinastiya.1526-jili Chexiya ha`m Vengriyani ha`m basqa aymaqlardi qosip alip ko`p milletli u`lken ma`mlekettin` monarxlari bolg`an.Gabsburglar “Muqaddes rim imperatorlari ha`m sonin` menen birge Ispaniya korollari ha`m edi.Bul dinastiyanin` tiykarg`I wa`killer;Karl V,Filliph II(Ispaniyada),Mariya Tereziya ,Iosif II,Frans Iosif boldi.Gabsburglar dinastiyasi tariyxta sotsialliq rawajalaniw dushpanlari,Evropa xaliqlarinin` milliy azatliq ha`reketlerin baylawshilar sipatinda tariyxta at qaldirg`an.
Avstriyada imperator ha`kimyati ra`smiy tu`rde Reyxstag Vengriyada bolsa korol ha`kimyati Seym ta`repinen sheklengen.Uliwmalastirip aytqanda Avstriya Vengriya konstitutsiyaliq monarxiya edi.Imperiya d`uzilgennen keyin to`mendegi 3 wa`zirlik sho`lkemlestirilgen.
1.Sirtqi isler
2.A`skeriy ha`m teniz
3.Finans
Basqa wa`zirlikler imperiyanin` ha`reki aymag`inda ga`rezsiz jumis alip barg`an.Vengriya imperiyasi xalqinin` tiykarg`I bo`legin boysindirilg`an slavyan xaliqlari quraydi.
XIX a`sirdin` sog`I shereginde Avstriya Vengriya Evropanin` rawajlang`an ma`mleketlerine qarag`anda qalaq ma`mleket edi. Bul da`wired ma`mlekette ele orta a`sir feodalizm sarqitlari saqlanip turg`anlig`I sebepli basqa ma`mleketlerge qarag`anda rawajlaniw biraz arqada edi.Qala xalqi azshiliqti quraytug`in edi.Imperiyanin` en` rawajlang`an bo`legi bolg`an Avstriyada awil xalqi ko`pshilikti quraytug`in edi.Avstriya Vengriya pitimi Vengriyanin` ekonomikaliq tarepten rawajlaniwi ushin ma`lim da`rejede tu`rtki boldi.Vengriyada metallurgiya tarmag`I rawajlana basladi. Biraq Vengriyanin` tiykarg`I sanaat tarmag`I bolg`an aziq awqat tarawi bolip qala berdi Vengriyanin` islep shigarg`an aziq awqat o`nimleri imperiyada islep shig`arilg`an o`nimlerdin` yarimin quraytug`in edi. XXa`sir baslarina kelip ssuda kapitali tiykarinan Venadag`I iri banklarda toplandi. Sol payitta imperiya rawajlaniwinin` o`zine ta`n ja`ne bir qa`siyeti onin` shet el kapitalina qaramlig`I ku`sheyip baratirg`aninda edi.Fransiya, Belgiya,,Germaniya bankleri qariz beriw sanaatqa kapital kirgiziw arqali Avstriyani o`z kapitallari menen toltirip tasladi.Avstriya Vengriya sanaatinin` mashinasazliq, metallurgiya, elektrotexnika, ha`m sol kibi tarmaqlari Germaniya firmalari ta`repinen ekonomikaliq ta`repten ta`minlenip turildi. Imperiya miynetkeshleri o`z haq-huqiqlari ushin gu`res alip barg`an.Waqti-waqti menen Imperiya paytaxti Vena qalasinda jumisshilardin` g`alabaliq mitingleri o`tkizilip turatug`in edi.Mitinglerde tiykarinan demokratik erkinlikler beriliwin talap qilar edi.Hu`kimet bug`an juwap retinde Avstriya jumisshilar ha`reketinin` basshisin ma`mleketke qiyanette ayipladi. Sud olardi uzaq muddetke azatliqtan ayirdi.Avstriya hu`kimeti ha`m Bismarktan o`rnek alip1884-jili Jumisshilar ha`reketine qarsi “Ayriqsha jag`day nizamin”qabil etti.Nizam jumisshilar hareketine qarsi politsiya terrorinin` ku`sheytiriliwine ruxsat berdi. Ka`siplik awqamlari tarqatilip jiberildi. Sonday sharayattada jumisshilar gu`resiwdi dawam ettirdi. 1889-jilda Avstriya sotsial demokratik partiyasi du`zildi. Partiya da`stu`rinde siyasiy erkinliklerdi ja`riya etiw, parlamentti uliwma ten, tuwri, jasirin dawis beriw joli menen saylaw tuwrisindag`I nizam ,shirkewdi ma`mleketten, mektepti shirkewden ajiratiw ,jumis ku`nin qisqartiw siyaqli talaplar bar edi. Jumisshilar ha`reketi barg`an sayin ku`sheyip baratirg`aninan 1907-jilda hu`kimet saylaw sistemasi haqqindag`I nizamdi qabil etiwge ma`jbu`r boldi. Imperiyada ha`rqanday sharayatta ha`m slavyan xaliqlarinin` bag`iniw jag`dayin saqlap qaliwg`a umtiliwshi shovinistlik keypiyattag`I ku`shler ha`m o`z siyasiy partiyalarin du`zdi. Bul partiyalardan biri Pangerman partiyasi ,ekinshisi Xristian sotsialistler partiyasi dep ataldi. Ko`plew avstriyali katoliklardan ibarat bolg`an Xristian sotsialistler partiyasi wa`killer “Ulli Germaniya ideyasin propaganda qildi barliq sotsialliq kelispewshiliklerdi inaqliq ha`m muhabbat ruwxinda sheshiwge ha`m antisemitizmdi propaganda qiliw menen birge qosip alip bardi. Biraq u`stem qatlamlar slavyan xalqinin` milliy azatliq ha`reketlerin toqtata almadi.Chex oppozitsiyasi ha`m Chexiyag`a ha`m siyasiy huqiqlar beriwin talap qildi. Hu`kimet bug`an qarsi ilajlardi a`melge asirdi. Chexiyada qamal halati ja`riya qilindi. Biraq, bul usil chex oppozitsiyasin sindira almadi. Gu`resler dawam etti.Na`tiyjede Chexiyada sud ha`m ha`kimshilik islerde eki til ja`riya etildi. Praga Universitetinde oqiw ha`m eki tilde alip barildi. Nemis ha`m chex tillerinde. Galitsiyadag`I ukrain ha`m polyak xalqi ha`m milliy zulim astinda edi. Avstriya hu`kimeti Galitsiyadag`I hukimran qatlam menen pitim du`zip, u`lkeni basqariwda olarg`a basshiliq rolin berdi.XIX a`sirdin` song`I on jillig`inda milliy zulim ja`nede ku`sheydi. Zakarpatyedegi ukrain xalqi vengerlestirildi. Xorvatiya a`skeriy ha`m ayriqsha jag`daylar halati engizildi. Xaliq narazilig`I ayawsizliq penen bastirildi. 1912-jilda Avstriya Vengriyada awir ekonomikaliq krizis ju`z berdi. Aqibetinde iri sanaat ha`m sawda karxanalari sindi. Imperiyanin` eksport keskin kemeydi. Bul bolsa ekonomikaliq krizisti ja`nede awirlastirip jiberdi. Miynetkesh xaliqtin` turmis da`rejesi to`menledi. Imperiyanin` hu`kimran qatlamlari milliy zulimdi ja`need ku`sheytirip jiberdi. Imperiyadag`I awir awhalg`a qaramay Vengriyadag`I u`stem qatlamlar Avstriyanin` Balkandag`I basqinshiliq siyasatinda aktiv qatnasa basladi. Armiya qaytadan du`zildi. Bul imperiyanin` urisqa tayarliq ko`rip atirga`ninan derek beretug`in edi.Ma`mlekettin` a`skeriylestiriliwine urisqa tayarliq ko`rip atirg`anlig`I ha`m milliy zulimg`a qarsi Vengriyanin` tiykarg`I qalasi Budapesht qalasinda ko`p min` adamliq miting o`tkizildi. Uliwma naraziliq jalpi is taslawg`a alip keldi. Ko`terilisshilerge qarsi politsiya ku`shleri jiberildi.Aqibetinde Budapeshtte ta`rtipsizlikler baslanip ketti.Ku`shler ten` emes edi. Sonin` ushin ha`m jumisshilar mitingdi toqtatiwg`a ma`jbur boldi. Sotsialliq ha`reket ha`m imperiya quramindag`I slavyan xaliqlarinin` milliy azatliq ha`reketleri Avstriya Vengriya xaliqlarin awir siyasiy awhalg`a alip keldi. Usinday bir sharayatta ayirim bir siuasiy ku`shler trializm (u`shlik) talabi menen ha`m shiqti. Trializm ideyasi imperiyani Avstriya ,Vengriya, ha`m imperiya quramindag`I slavyan xaliqlari jerlerin o`z ishine aliwshi ha`r u`sh tarepti ten huqiq tiykarinda birlestirip turatug`in federatsiyag`a aylandiriw degeni edi. Biraq federatsiyanin` slavyan bo`legi ku`sheyip ketiwinen qa`wipsizlengen hu`kimdar qatlamlar trializm ideyasin biykar etti. Bul ja`gday birinshi ja`ha`n qarsaninda imperiyada ishki kelispewshiliklerdin` keskinlesiwine sebep boldi.
Avstriya Vengriya imperiyasinin` sirtqi siyasati
Avstriya Vengriya imperiyasinin` sirtqi siyasatinin` orayi tiykarinan Balkan yarim atawi turg`an. Sol ushin ol Balkandi iyelep alg`an slavyan xaliqlari jerlerinde bekkem ornalasip aliwg`a Rossiyanin` Balkan yarim atawinindag`I ta`sirin keskin kemeytiwge bar ku`shi menen ha`reket etken. Avstriya Vengriyanin` jeke o`zi bul ma`seleni sheshe almas edi. Sonin` ushin ha`m ol Germaniya menen jaqinlasti. O`z na`wbetinde Germaniyada bul jaqinlasiwdan payda ko`retug`in edi.Sebebi bul da`wired Germaniya ulli ma`mleketler ortasinda bo`linip bolg`an du`nyani qayta bo`lip aliwg`a umtilip atirg`an edi. Bul maqsetti a`melge asiriw ushin Germaniyag`a a`lbette awqamlas ma`mleketler kerek edi. Bul eki ma`mlekette tiykarinan Balkan yarim atawindag`I jerlerge ko`z tikken edi. Avstriya Vengriya bul jerdegi slavyan xaliqlarin o`zine boysindiriwg`a olardin` ma`mleketin bolsa koloniyag`a aylandiriwg`a urinip atirg`an edi.A`yne usi waqitta Balkanda`gi Usmaniyler imperiyasi ha`m u`lken koloniyalarg`a iye edi. Slavyan xaliqlari o`z milliy azatliqlari ushin ha`rdayim gu`res alip barg`an. Bul gu`reste olar Rossiyag`a tayang`an. Rossiya slavyan xaliqlarinin ` milliy azatliq ha`reketlerin qollap quwatlaw menen birge o`zi ha`m Balkanda bekkem ornalasip aliwg`a umtilg`an.Na`tiyjede bul 3 ma`mlekkettin` maqsetleri Balkanda toqnasip turg`an.Avstriya Vengriyanin` Balkanda alip barg`an siyasati Rossiya menen mu`nasebetlerinin` jamanlasiwina alip kelgen.Bul eki imperiya ortasinda qashandur uris kelip shig`iwi aniq edi.
Berin kongressinde Avstriya Vengriyadag`I Bosniya ha`m Gersogoviniyani basip aliw huqiqin qol`g`a kiritgennen keyin aqiri 1908-jili bul jerlerdi iyeledi.
Bul bolsa Avstriya Vengriya ha`m Rossiya mu`nasebetlerin ja`need keskinlestirip jiberdi.Tap usi waqitta bul ha`diyse slavyan xaliqlari ortasinda Rossiyanin` abirayina ta`sir etti.Sebebi Rossiya Avstriya Vengriya basqinin` aldin ala almadi. Bug`an Germaniyanin` Avstriya vengriyani qollap quwatlawi onin` Rossiyag`a qarsi uris ashiwina sebep boldi. Osmaniyler ma`mleketi ha`m Italiyanin` ma`pleri Arqa Afrikada toqnasti, aqir aqibetinde olar ortasinda uris kelip shig`iwina alip keldi. Bul urista Osmaniyler imperiyasinin` jeniliwi onin` ja`need ku`shsizleniwine alip keldi. Bul ja`gday qubla slavyanlardin` Osmanli ma`mleketi zuliminan azat boliwga` qolay sharayatti jaratip berdi. Bul qolay sharayattan paydalang`an Balkannin` g`arezsiz ma`mleketleri Bolgariya, Serbiya, Chernogoriya ha`m olarga` qosilg`an Gretsiya tez arada Balkan awqamin du`zdi. Awqam 1912-jili Osmanli imperiyasina uris basladi. Bul uris tariyxqa “Birinshi Balkan Urisi “ ati menen kirgen. Bul uris Balkan slavyanlarinin` ha`m greklerdin` Osmanli ma`mleketi hu`kimranlig`inan azat boliwi menen juwmaqlandi. Biraq awqamlaslar Osmanli ma`mleketinen azat etilgen jerlerdi bo`liw ma`selesinde kelise almadi. Bug`an Bolgariyanin` ha`mmeden ko`p u`les aliwg`a uriniwi sebep boldi. Onin` talaplari Avstriya Vengriya ta`repinen qollap quwatlandi. Avstriya Vengriya usi jol menen Rossiya, Fransiya,Ha`m Ulli Britaniya ja`rdemine tayanip atirg`an Balkan awqamin buzip jibermekshi edi. Sebebi bul awqamnin` barlig`I Avstriya Vengriyanin` Balkanda bekkem ornalasip aliwina imkan bermes edi.
Avstriya Vengriya o`z maqsetine eristi. Aqibette 1913-jili Bolgariya, Serbiya ha`m Gretsiyag`a hu`jim qildi.Usi barista ekinshi Balkan urisi baslanip ketti. Bul urista Chernogoriya ha`m Ruminiya Serbiya ha`m Gretsiyag`a ja`rdem berdi.Osmanli imperiyasi ha`m Bolgariyag`a qarsi urista qatnasti. Ekinshi Balkan urisinda Bolgariya jenildi ha`m basip alg`an jerlerinin` bir bo`legin jog`altti. Uris na`tiyjesinde Serbiya Balkannin` jetekshi ma`mleketine aylandi. Endi Avstriya Vengriya ha`m Germaniya o`z aldina ku`sheyip baratirg`an serbiyani jenship taslaw ha`m sol arqali Rossiyanin` Balkandagi` ta`sirine ziyan jetkiziw maqsetin qoydi.Avstriya Vengriyanin` maqsetleri oni sirtqi siyasatta toliq Germaniyag`a toliq qaram etip qoydi. Avstriya vengriya urisqa tayarliq ko`re basladi. 1914-jili imperiyada Parlament tarqatilip jiberildi. A`ne usinday quramali jag`dayda serb milletshileri ta`repinen 1914-jili 28-iyulda Avstriya Vengriya taxt miyrasxori Frans Ferdinandtin` o`ltiriliwi Avstriya Vengriya hu`kimran qatlamlarinin` uristi baslap jiberiwi ushin bahana boldi.Ma`mlekette a`skeriy diktatura ornatildi.XIX a`sirdin` 70 jillarina kelgende qubla slavyanlardin` ko`pshiligi ele shet el zulimi astinda ezilmekte edi. Tekga`na Chernogoriya ha`m Serbiyanin` bir bo`legi garezsiz edi.
Qubla slavyanlar bolgarlar makedoniyalilar Bosniya ha`m gersogoviniya slavyanlari serblardin` ko`pshilik bo`legi ele Osmanli imperiyasi qol astinda edi. Xorvatlar ,slovenler,batis slavyanlar bir bo`legi Gabsburglar diastiyasi qol astinda edi.Polyaklardin` ekinshi bo`legi Germaniya u`shinshi bo`legi bolsa Rossiya zulimi astinda edi. Shet el zulmi slavyan xaliqlarinin` ekonomikaliq ha`m siyasiy, ma`deniy rawajlaniwina tosqinliq etetug`in edi. XIX a`sirdin` 70- jillarinan baslap slavyan xaliqlarinin` milliy azatliq ha`reketleri baslandi. Bolgar revolyutsiyashisi Vasil Leviskiy Ga`rezsiz demoktarik bolgar respublikasin duziw rejesin alg`a su`rdi. Ol Bolgariya aymag`inda jasirin qozgalanshi toparlardi du`zdi.Biraq ol 1872-jili o`ltiriledi. Ba`ribir bul ha`reket toqtamaydi.1876-jili Bolgariyada qozg`alan baslanadi. Qozg`alanshilar o`z bayraqlarina “Azatliq ya`ki o`lim” uranin jazip alg`an edi.Bul ha`reketke Xristo Botev basshiliq etti. Ol 1876-jili 1-iyunda tu`rkler menen bolg`an urista qaharmanlarsha qaza tabadi. Ol qaytis bolg`an ku`n Bolgariyada eslew ku`ni sipatinda nishanlanadi. Bolgar xalqinin` gu`resi juda` awir keshti.Ku`shler ten` emes edi. Tu`rkler azatliq ha`reketi qatnasiwshilarin ayawsizliq penen qilishtan o`tkeretug`in edi. Bul jawizliqlar ko`p ma`mleketlerdin` ga`zebin keltirdi.Rus hu`kimeti balkanda o`z ta`sirin bekkemlep aliw ushin qozg`alan`lardan paydalaniwg`a qarar etti. Osmaniyler imperiyasi Chernogoriya ha`m Serbiyanin` ga`rezsizligin ta`n aliwg`a ma`jbu`r boldi. Ruminiya g`arezsiz ma`mleket dep ja`riya etildi. Rossiya hu`kimeti 1877-jili 24 aprelde Osmnali imperiyasina qarsi uris ja`riyaladi. Urista Osmaniyler imperiyasi jeniliske ushiraydi. G`arezsiz Bolgariya ma`mleketi dep ja`riyalandi.
Janadan ju`zege keltirilgen Bolgariyanin` ma`mleket du`zimin 1878-jilda qabil qiling`an Bolgariya Konstitutsiyasi belgilep berdi.Bolgariya Konstitutsiyaliq monarxiya dep ja`riyalandi. Biraq Ulli Britaniya ha`m Avstriya Vengriya Balkanda Rossiya abiroyinin` bekkemliginen ha`m ga`rezsiz Bolgariya ma`mleketi du`zilgeninen ta`shwishte edi. Sonin` ushin ha`m olar Rossiyani san-Stefano sha`rtnamasin qayta ko`rip shig`iwg`a raziliq beriwge ma`jbu`r etti. Berlinde usi ma`sele boyinsha Kongress bolip o`tti. Bolgariya ma`selesi ha`m ko`rip shig`ildi.
Rossiya iperatori Aleksandr II qa`yininisi bolg`an Aleksandr Battenbergti Bolgariya ma`mleketi basshisi etip saylawdi. Usinis etti. Biraq jan`a hu`kimdar Rossiyadan g`arezsiz siyasat ju`ritiwge urindi. Bunin` ushin og`an tayanatug`in ma`mleketler ha`m kerek edi. Sonin` ushin ha`m Aleksandr Battenberg Batis ma`mleketleri menen jaqinlasiw siyasatin alip bardi. Onin` tiykarg`I maqseti Bolgariya armiyasi quraminda xizmet qilip atirg`an rus a`skerlerin nemis a`skerlerne almastirip jiberiwde ayqin ko`rindi. Endi, Rossiya hu`kimeti Bolgariyag` Rossiyanin` dushpani ruwxinda qaradi. Rossiyadag`I Aleksandr II naraziliq ruwxinda Bolgariyadag`I rus a`skerlerin shaqirip aldi. Usinday sharayatta Rossiya ta`repdarlari bolg`an joqari da`rejedegi a`skerlerdin` bir topari Aleksandr Battenbergti taxttan waz keshiwge ma`jbu`r etti. Biraq hukimet a`skerleri olardi qolg`a aldi. Aqir aqibetinde Rossiya ha`m Bolgariya mu`nasebetleri u`zildi. Onin` u`stine Bolgariya taxtina Avstriya Vengriya kandidati Ferdinand Koburg otirg`izildi.1908-jilda Avstriya Vengriya jardemine tayang`an halda Bolgariya o`zin Osmanli ma`mleketinen ga`rezsiz dep ja`riyaladi. Ekinshi Balan urisinda Bolgariyanin` jenilisi ha`kimyat basina germanparast hu`kimetti alip keldi. Bul hu`kimet sirtqi siyasatta Bolgariyanin` milliy ma`plerin “U`shler awqami” ja`rdeminde qorg`awdi ma`lime tip bildirdi. Bul pitim Evrofada keleshekte bolatug`in u`lken urista Bolgariyanin` “U`shler awqami” ta`repined ekenligin an`latar edi. XIX a`sir aqirinda Serbiya Osmanli ma`mleketine tekg`ana atina g`ana qaram ed.Serbiyanin` tiykarg`I maqseti Osmanli ma`mleketi qol astinda bolip turgan serb jerlerin toliq qaytarip aliw ha`m Serbiya ma`mleketine birlestiriwden ibarat edi. Sonin` ushinda Rossiyanin` Osmani imperiyasina qarsi urislarinda Serbiya Rossiya ta`repte boldi. Balkan basqa ma`mleketleri Qatari Osmaniyler imperiyasi koloniyasi bolg`an Albaniya da o`z g`arezsizligi ushin gu`res basladi. Albaniyadag`I barliq siyasiy ku`shler Albaniyani bo`lip aliwdi rejelestirip atirg`an shet el siyasatina qarsi shiqti. Bolgariyada shig`ip atirg`an “Kalendari kombiar” Milliy calendar jurnali usinday jazg`an: “Biz uyqida jatirmiz,bul waqitta bizin` u`stimizden sawdalaspaqta”. 1909-1911-jillarda Albaniyada xaliqtin` barliq qatlami qatnasqan qozg`alan boldi. Birinshi Balkan urisinda Osmaniyler imperiyasinin` jen`iliwi 1912- jili 28-noyabrde Albaniyanin` g`arezsizlikke erisiwine alip keldi. Tu`rklerdin` derlik bes a`sir dawam etken hu`kimranlig`ina shek qoyildi.
Birinshi Ja`ha`n urisinda Avstriy-Vengriya ha`m Balkan yarim atawindag`I ma`mleketlerdin ` uristag`I pozitsiyasi
Birinshi ja`ha`n urisinin` bas sebebi eki a`skeriy-siyasiy topar ortasinda bo`lingen du`nyani qayta bo`lip aliw ushin baslang`an gu`res edi. Du`nyanin` jetekshi ma`mleketleri o`z jawiz maqsetleri jolinda bayliq arttiriw ushin millionlag`an adamlardi qurban qiliw ushin bel bayladi.1914-jili 28-iyulda serbiyaliq milletshi G.Prinsip ta`repinen Sarayevo qalasinda Avstriya-Vengriya taxt miyrasxori Frans Ferdinand o`ltirildi.Avstriya Vengriya hu`kimeti Serbiyag`a kemsitiwshi talaplar qoyilg`an ultimatum jiberdi.Serbiya hu`kimeti Ultimatumnin` tekg`ana birg`ana talabina yag`niy jinayat ju`zesinen o`tkeriletug`in tergew jumislari Avstriya-Vengriya ma`mleketi huqiqiy organlari ta`repinen alip bariliwina raziliq bermegen. Bul bolsa Avstriya-Vengriyanin` 1914-jili 28-iyulda Serbiyag`a qarsi uris ashiwina bahana boldi. Serbiyanin` awqamlasi bolg`an Rossiya bug`an juwap retinde a`skeriy halat ja`riyaladi. Bunnan keyin Germaniya 1-avgustta Rossiyag`a ,3-avgustta bolsa onin` awqamlasi bolg`an Fransiyag`a uris ashti. A`yne usi waqitta Germaniya Belgiyanin` neytrallig`in bilip og`an qarsi uris ashti. Germaniyanin` Belgiyag`a hu`jimine juwap retinde Ulli Britaniya belgiyani qorg`aw bahanasi menen 4-avgust ku`ni Germaniyag`a hu`jim etti. Mine, usi taqilette Birinshi Ja`ha`n urisi baslanip ketti.
Yaponiya Germaniyadan Xitaydag`I koloniya u`lkelerin Yaponiyag`a beriw talabi menen shiqti.Qarsi juwapti alg`annan keyin 23- avgust kuni Yaponiya Germaniyag`a qarsi uris ja`riya qildi. Germaniya Usmanli imperiyasi menen birqatarda Bolgariyanida o`z ta`repinde turip urista qatnasiwg`a eristi.Tezarada Kavkazarti Suriya ha`m Palestinada,Balkan yarim atawinda sonin` menen birge Germaniyanin` Afrikadag`I koloniyalarinda ja`n`a frontlar ju`zege keldi.
Germaniya armiyasi generali SHliffen jasin tezliginde jen`iske erisiw rejesin islep shiqqan edi.Rejege ko`re Germaniya imperiyasi neytral Belgiya aymag`I arqali Fransiyag`a hu`jim qiliwi, Germaniya-Fransiya shegarasinda toplang`an Fransiya armiyasin qorshap aliwi oni gu`zge shekem jen`iw ha`m usi arqali Fransiyanin` ta`slim boliwina erisiw edi. Keyinala qisqa waqit ishinde Rossiyanida jen`iw edi.3-avgustta Germaniya tezlik penen Fransiyag`a basip kiredi ha`m Parijge jaqinlasip qaladi .Fransiyanin` jeniliwi aniqtay edi.Fransiya hu`kimeti waqtinsha bolsada Parijdan shig`ip ketiwge majbu`r boldi. Biraq SHliffen rejesi a`melge aspay qaldi.Bu`gan Fransiya hu`kimetinin` iltimasina ko`re 17-avgust ku`ni Rossiyanin` Avstriya-Vengriya ha`m Germaniyag`a qarsi baslag`an hu`jimi sebep boldi.Batis frontta Germaniyanin` a`skeriy qu`diretinin` ma`lim da`rejede ku`shsizleniwi Fransiyani saqlap qaldi.Ha`m bul jag`day Fransiyag`a ku`sh toplap qaytadan hu`jimge o`tiw imkanin bedi.Germaniya rus armiyasin Arqa Prussiyadan qisip shig`arsada Rus armiyasi Avstriya-Vengriyag`a qarsi uris ha`reketlerin dawam ettirdi. Osmanli imperiyasinin` hu`kimdar qatlamlari Germaniya ta`repined turip urista qatnasiwdi maqul ko`rdi.
1.1-su`wret Birinshi Ja`ha`n urisi
Germaniya Osmaniyler imperiyasina u`lken mug`dardagi` qarizdi usinis etti. Usmaniyler imperiyasi usi qarizdi alg`an waqittayaq urisqa qatnasiwdi wa`de berdi.Germanparast a`skeriy wa`zir ha`m bas kamandir AnvarPoshsha Osmanli ma`mleketi a`skeriy flotina nemis admiral Sushan komandirliginde Qaraten`izge shig`iw ha`m Rossiyanin` aymaqlarin oqqa tutiwg`a buyriq berdi.Arqa fronti 1915-jili tiykarg`I uris maydanina aylanip qaldi.Germaniya ha`m Avstriya-Vengriya o`z armiyalarinin` yarimin Rossiyag`a taslawg`a qarar qildi.Awqamlaslardin` armiyasi 1915-jildin` baha`rinen uris ha`reketlerin Galitsiyadan baslawg`a (Batis Ukraina) qarar qildi.Na`tiyjede ba`ha`r ha`m jazda rus armiyasi tinimsiz uris alip bariwg`a ma`jbu`r boldi ha`m misilsiz da`rejede ziyan ko`rdi. Rus armiyasi qatti qarsiliq ko`rsetsede ku`shler ten` emes edi.Sawashlar na`tiyjesinde Polshani,Baltikboyi, batis Belarus, ha`m Batis Ukrainanin` bir bo`legin taslap shig`iwg`a majbur boldi. Bul sheginiw Birinshi Ja`ha`n urisina “Ulli sheginiw” ati menen kirgen. Arqa fronttag`I da`slepki jetiskenliklerden ruhlang`an Germaniya batistag`I frontag`I awhaldi jaqsilawg`a ha`reket etti.Bul jag`dayda ol jan`a qural suwasti kemelerine u`lken ku`sh bayladi.Sonin` menen birge a`skeriy ha`reketleri aymag`indag`I ha`rqanday suwasti kemesin sho`ktirip jiberiw niyetinde edi.Usinday qildi ha`m. Germaniya suwasti kemeleri Ulli Britaniyanin` “Luzitaniya” dep ataliwshi u`lken jolawshilar tasiw kemesin sho`ktirip jiberdi. Onin` bortinda ja`mi 2000 g`a jaqin jolawshi bar edi.Germaniya tekg`ana suw asti kemelerinen paydalanip qoymadi .Ol 1915-jildin` aprelinde Ipr sawashinda urislar tariyxinda birinshi ma`rte ximiyaliq qural za`ha`rli gaz (xlor) isletti. Bunin` na`tiyjesinde 15000 min` adam za`ha`rlendi. Olardan 5000 qaytis boldi. Biraq bul quralda Germaniya ku`tgen na`tiyjeni bermedi.Antanta armiyasi tez arada gazge qarsi qorg`aniw qurali protivogaz benen qurallandi.Italiya ra`smiy urista “U`shler awqami” ta`repinde bolsada onin` tiykarg`I maqseti kimnin` qoli ba`lent kelse sol ta`repte boliwdi rejelestirgen edi.Antanta Italiyag`a ol sorag`an aymaqlardin` ha`mmesin beriwge razi boldi. 1915-jildin` aprelinde Antanta ha`m Italiya ortasinda Londonda sha`rtnama imzalandi. Ko`p o`tpey Italiya hu`kimeti “U`shler awqami”nan shiqqanin bildirdi.23-may ku`ni bolsa Avstriya-Vengriyag`a qarsi uris ja`riya etti.Italiyanin` antanta ta`repine o`tiwi Germaniya diplomatiyasinin` en` u`lken jen`ilisi edi.Germaniya armiyasi 1916-jili fevral ayinda Batis frontta hu`jim ge o`tkennen keyin Fransiya ja`rdem sorap ja`ne Rossiyag`a mu`raja`t etti. Bug`an juwap retinde general Brusilov basshilig`indag`I rus armiyasi hu`jimge o`tti.Avstriya –Vengriya imperiyasinin` Galitsiyada`gi fronti jarip o`tildi.Ha`m Avstriya-Vengriya Imperiyasina qatti soqqi berildi. Rus armiyasinin` hu`jimi na`tiyjesinde Avstriya-Vengriya armiyasinin 1 mlndan artiq a`skerleri qaza boldi.400 minnan artiq a`sirge alindi.Rus armiyasi aldin`g`a jilisiwg`a erise aldi.
Birinshi Ja`ha`n urisi onin` qatnasiwshilari bolg`an ma`mleketlerdin` ishki turmisina jaman ta`sir etti.Ekonomika a`skeriy maqsetke bag`indirildi.Awir ha`m jen`il sanaattin` u`lken bo`legi uris iqtiyajlarin qandiriw ushin isledi.Uris awil xojalig`in awir awhalg`a salip qoydi. Derlik barliq ma`mleketlerde aziq awqat jetispewshiligi ju`zege keldi.Na`tiyjede hu`kimetler aziq awqat o`nimlerinde kartoshka ta`rtibin ja`riya etti.
Birinshi bap boyinsha juwmaq
Avstriya-Vengriya imperiyasi du`zilgennen keyin imperiyadag`i jag`day ha`m shig`is Evropa ma`mleketlerinin` Balkan atawi ushin gures alip bariwi ,Avstriya-Vengriya imperiyasi qol astinda bolg`an serb xalqinin` milliy ma`plerinin` ayaq asti etiliwi,birinshi ja`ha`n urisinin` baslaniwi, sebeperi,onin` juwmaqlaniwi haqqinda so`z ettik.Avstriya –Vengriya imperiyasi du`zilgen waqitta bul waqitta ma`mlekette Gabsburglar dinastiyasi hu`kimranliq etip atir edi.ha`mmemizge belgili Gabsburglar dinastiyasi tariyxta sotsialliq rawajlaniw dushpanlari evropa xaliqlarinin` milliy azatliq ha`reketlerin sheklewshiler dep tariyxta at qaldirg`an.avstriyada imperator ra`smiy tu`rde Reyxstag al Vengriyada bolsa korol ta`repinen saylang`an seym tarepinen basqarilg`an.XIX a`sirdin` song`i sheregine kele baslag`anda Avstriya –Vengriya basqa ma`mleketlerge salistrirg`anda artta qala basladi .Bug`an tiykarg`I sebep ma`mlekettegi milliy azatliq ha`reketlerinin` ta`siri edi.Bunnan tisqari Avstriya-Vengriya imperiyasina qon`silas bolg`an Germaniya,Fransiya,Belgiya bankleri sanaatqa kapital kirgiziw arqali Avstriya-Vengriya bazarlarin o`z o`nimleri menen toltirip tasladi. Avstriya-Vengriya imperiyasinin` sirtqi siyasatta Germaniyag`a jaqinlasiwi Balkan yarim atawindag`i gu`resler, Patsha Rossiyasinin` Osmaniyler imperiyasi menen urislari bulardin` barlig`I yag`niy du`nyanin` jetekshi ma`mleketleri ortasinda du`nyani qayta bo`listiriw protsesinin` baslaniwi haqqindag`i mag`lumatlarg`a iye bolamiz.
2- Bap Yugoslaviya ma`mleketinin` sotsial-ekonomikaliq ja`g`dayi
1918 jılda Avstriya -Vengriya qulaǵanınan keyin Xorvatiya, Sloveniya, Bosniya hám Gersegovina, Dalmatiya, Serbiya hám Chernogoriya Yugoslaviya jerleri birlesip, serblar, xorvatlar hám slovenlar Patshalıǵı dep atalǵan mámleketke aylandı. 1929 jılda mámleket awdarıspaǵınan keyin ol Yugoslaviya Patshalıǵı dep ózgertirildi.
Yugoslaviya ma`mleketinin` tariyxina qisqasha toqtalip o`tetug`in bolsaq bul ma`mleket tariyxta 1918-1992-jillar aralig`inda tariyx saxnasinda orinaldi.
Ma`mleket paytaxti-Belgrad
Territoriyasi-255,8 min`kv.km
Quraminda 6 respublika bolg`an bular: Serbiya,Xorvatiya,Sloveniya,Shernogoriya Gersogoviniya ha`m Avtonomiyaliq,Makedoniya ,Bosniya ha`m ma`mleket Kosovo ha`m Voyvodina bolg`an.
Xalqinin` uliwma sani 1989-jilg`I mag`lumat boyinsha 23,75 million adamdi qurag`an.
Xalqi xristian ha`m islam dininine siying`an.
Pul birligi: yugoslaviya dinari
Milliy bayrami:29-noyabr
Ma`mleket tiykarinan 9 wa`layatqa bo`lingen.
Bular:Dravskaya banovina
Primorskaya banovina
Zetskaya banovina
Savskaya banovina
Moravskaya banovina
Vrbasskaya banovina
Drinskaya banovina
Vardarskaya banovina
Dunayskaya banovina
Bosniya ha`m Gertsogoviniya sotsialistik respublikasi Paytaxti
Saroyeva
Makedoniya sovet respublikasi Skope
Serbiya sovet respublikasi Belgrad
Kosovo avtonom sovet respublikasi Prishtina
Voyvodina avtonom sovet respublikasi Novi-sad
Sloveniya sotsialistik respublikasi Lyublyana
Xorvatiya sotsialistik respublikasi Zagreb
Shernogoriya sovet respublikasi Titograd
Ha`mmemizge ma`lim Yugoslaviya ma`mleketi ko`p milletli ma`mleket. Xalqinin` ko`pshiligin qubla slavyan xaliqlari qurag`an.Xalqinin` 36% in serbler,20% xorvatlar,8% slovenler,8% bosniyaliqlar,6% makedoniyalilar,3% gersogoviniyalilar quraydi. Xalqinin` 41,5 % pravoslav,32% katolik, 12% musilman,12% basqa konfessiyalarg`a qalg`an bo`legi protestantlar bolip esaplanadi.
1963 jılda Yugoslaviya Sotsialistik Federativ Respublikası (SFRY) daǵaza etildi. Mámleket basshısı Birlespe assambleyası tárepinen 4 jılǵa saylaǵan prezident bolıp qaldı. 4 jıllıq múddetke saylaǵan Federal Jıynalıs (deputatlardıń yarımı hár 2 jılda jańalanadı ) mámleket hákimiyatınıń joqarı organına aylandı.
Endi Birlespe assambleyası 5 palatadan ibarat edi: Birlespe veche, Óndiriwshiler veche, Bilimlendiriw hám Materiallıq veche, Shólkemlestirilgen hám Siyasiy veche hám Social hám Densawlıqtı saqlaw veche. Basqarıw hákimiyattı Federal Atqariw Keńesi (baslıq basshılıǵında ) ámelge asırdı, onıń aǵzaları Federal Jıynalıs tárepinen saylandı. Respublikalar hám avtonom wálayatlardıń óz jıynalısları hám atqariw palatalari bar edi.
1974 jılda SFRYdin` jańa Konstitusiyasında miynetkeshlerdiń birlesken ja`maa`ti hám ózin ózi basqarıwı mámleket sociallıq-ekonomikalıq dúzilisiniń ag`zasi dep daǵaza etildi. Milliy ekonomikanıń islep shıǵarıw hám óndirislik emes tarawlarında " birlesken miynettiń tiykarǵı shólkemleri" , yaǵnıy. miynet jámáátleri. Mámleket hákimiyatı hám ózin ózi basqarıw sistemasınıń tiykarın federatsiya, respublika, avtonom wálayatlar hám jámáátler dárejesinde dúzilgen wákillik shólkemleri - jıynalıslar shoélkemlestirdi.
Olardıń aǵzaları saylaǵan delegatsiyalar arasından tikkeley bolmaǵan dawıs beriw jolı menen saylandı. Assambleyalar u`sh palatadan ibarat edi - Birlesken Miynet veche , Jergilikli Óz ara doslıq veche hám Sociallıq-siyasiy veche . Jámiyet dárejesinde miynet jámáátleri delegatlari, jasaw jayındaǵı puqaralar birlespeleri delegatlari arasınnan, sonıń menen birge, jámáátler puqaraları arasınnan saylandı. Respublika hám wálayat jıynalıslarınıń vechega delegatlar tiyisli kommunal veche palatalari aǵzaları tárepinen saylandı. SFRY Assambleyası eki palatadan ibarat edi - Birlespe veche (jámáátler assambleyaları tárepinen saylanadı ) hám Respublikalar hám Aymaqlar veche (respublika hám regionlıq assambleyalar tárepinen saylanadı ).
Mámleket basshısı prezident edi. 1953-jili Jan`a konstitutsiya qabil etildi.Og`an bola ha`kimyat basina Iosif broz Tito keldi. Sovet awqami ha`m Batis ortasinda o`zine ta`n hayran qalarli Sistema jarata alg`an siyasatshi sipatinda tariyxta qaldi.Prezident Tito qaytis bolg`annan keyin (1980-jil) mámleketti basqarıw funkciyaları 1971 jıldan beri ámeldegi bolǵan SFRY Prezidiumına ótkerildi, onıń quramına barlıq respublikalar hám avtonom wálayatlardan wákiller hám SSSR Oraylıq Komiteti Prezidiumınıń baslıǵı kiritilgen. Kommunistlik partiya. Prezidium 1 jıl múddetke baslıq jáne onıń orınbasarın sayladı. Húkimet (Birlespe Atqariw Keńesi) respublikalar hám aymaqlardıń teńlik wákilligi tiykarında duzildi.
Onıń quramına SFRY Assambleyası tárepinen 4 jıl múddetke saylaǵanı aǵzalar, sonıń menen birge, kásiplik awqam xatkerleri, kásiplik awqam komitetleri baslıqları hám kásiplik awqamları basqarıw shólkemleri hám shólkemleriniń basqa basshıları kirdi. Hár bir respublika hám avtonom wálayattıń óz Konstitusiyası, prezidiumı, jıynalısı hám Atqariw keńesi bar edi.
1921- jilgi konstitutsiyag`a kóre, mámleket patsha tárepinen tayınlanǵan gubernatorlar (ullı jupanlar) basshılıǵındaǵı 33 wálayatqa bólingen. Buǵan parallel túrde, ózin ózi basqarıw shólkemleri bar edi, lekin olardıń kepillikleri sheklengen edi; qararların mámleket shólkemleri menen kelisip alıwları kerek edi. 1931- jılda Yugoslaviya 9 banovinaga (wálayatlarǵa ) bólingen bolıp, olar monarx tárepinen basqarilatug`in edi.
Yugoslaviya qurallı kúshleri qurǵaqlıqtaǵı armiya, hawa kúshleri hám teńiz flotınnan ibarat edi. Majbu`riy áskeriy xızmet bar edi. 1939- jılda qurallı kúshler sanı shama menen 150 mıń kisi (sonday-aq jandarmeriya); olar quramına 16 piyada, 2 atlıq divizion, artilleriya hám shama menen 200 dana tank edi.
Ekinshi Jáhán urısı dáwirinde nemis, italyan hám bolgar basqinshılarına qarsı gúresde partizan otryadlari 1944- jılda 300 mıń kisige jetken Xalıq azatlıq (puqaralar urisi)armiyasına birlesdi. 1945- jılda mámleket azat etilgeninen keyin ol Yugoslaviya armiyasına, 1961- jıldan bolsa Yugoslaviya xalıq armiyasına (JNA) aylantırildi. JNA quramına qurǵaqlıqtaǵı kúshler, hawa kúshleri, teńiz flotı hám shegara áskerleri kiredi. Bunnan tısqarı, 6 respublikanıń hár birinde óz aymaqlıq qorǵaw kúshleri bar edi.
1945- jılda Yugoslaviya BMSHg`a aǵza boldı. Tito basshılıǵındaǵı mámlekettiń urıstan keyingi administraciyası daslep SSSR menen jaqın baylanıslardı saqlap turdi. 1945- jıl aprel ayında doslıq, óz-ara járdem hám sheriklik tuwrısında Sovet-Yugoslaviya shártnaması duzildi, mámleket Marshall rejesinde qatnasıwdı biykar qildi. Biraq, 1948- jılda SSSR hám Yugoslaviya ortasındaǵı munasábetler uzildi hám keyingi jıllarda AQSh, Ullı Britaniya hám Frantsiya menen baylanıslar bekkemendi, Batıs mámleketleri menen kreditler beretuǵın bir qatar sawda shártnamaları tuzildi. 1951-jılda Yugoslaviyaǵa Amerika áskeriy járdemi kórsetiw tuwrısında shártlesiwge erisildi, 1953-1954-jıllarda Turkiya hám Gretsiya menen áskeriy-siyasiy shártnamalar qol qoyıldı.
1955 jılda Sovet-Yugoslaviya munasábetleri tiklendi, keyin SSSRdin` awqamlas mámleketleri menen baylanıslar ornatildi. Keyingi on jıllıqlarda Yugoslaviya tınısh -tatiw jasaw, dawlardı tınısh jol menen sheshiw, áskeriy-siyasiy bloklarǵa qosilmasliq hám qarsiliq principlerıne tiykarlanǵan sırtqı siyasat júrgiziwge umtildi. Ol quralsızlanisw boyınsha xalıq aralıq shártnamalardı qollap -quwatladi, 1961- jılda Qosılmaslik Mámleketler Háreketin dúziw baslamashılarınan biri boldı hám bul jaǵdayda jetekchi rol oynadı. 1964- jıldan beri mámleket Evropa awqamnin bir qatar shólkemleri Jumısında qatnasip kelmekte, biraq usı waqıtta “U`shinshi du`nya” ma`mleketleri Batıs mámleketleri menen ekonomikalıq baylanıslardı rawajlantirip atir.
Yugoslaviya Amerika áskerleriniń Indo-Kitayg`a kiriwin, Varshava shártnamasına aǵza mámleketlikler qurallı kúshleriniń 1968- jılda Chexoslovakiyaga kiriwin hám Sovet áskerleriniń Awg`anistanǵa kiriwin (1979-jil) qarsi boladi.
Maman siyasatshı, prezident Tito SSSR hám SSSR menen ekonomikalıq baylanıslardan hám Batıstıń túrli jeńillikler arqalı onı óz tárepine ótkeriw niyetinen sheberlik penen paydalandı, bul bolsa 1970-jıllar hám 1970-jıllardıń baslarında milliy ekonomikanıń jedel rawajlanıwın támiyinledi.
Ekinshi jáhán urısına shekem Yugoslaviya tiykarinan awıl xojalıǵı mámleketi edi. Ol ónimli topiraqlarǵa hám zárúrli mineral resurslarǵa, sonday-aq. reńli metallarg`a bay edi.. Awıl xojalıǵı milliy paydanıń 80% ten aslamın támiyinledi, awıl xalqı 85% ten aslamın quradı. Sanaattıń salmaqlı bólegin awıl xojalıǵı ónimlerin qayta islew iyelegen. 30 -jıllarda sanaattıń rawajlanıwı, tiykarlanıp, taw-kán, reńli metallurgiya hám aǵashsazlik sanaatınıń rawajlanıwı esabına gu`zetile baslandı. Toqımashılıq sanaatı da rawajlanǵan. Mámleket óz regionlarınıń ekonomikalıq rawajlanıwda sezilerli ayırmashılıq menen ajralıp turardı. Sloveniya, Voyvodina, Xorvatiya hám Serbiyada jáne de intensiv awıl xojalıǵı rawajlanǵan sanaat bar edi. Chernogoriya, Makedoniya, Bosniya hám Gertsegovina ekonomikası to`men rawajlanǵan.
1945- jıldan keyin Yugoslaviya rawajlanǵan industrial -agrar mámleketke aylandı. Jámi jalpi ishki ónim 1978- jılda 1947- jılǵa salıstırǵanda 6,4 teńdey, xalıq jan basına 4,8 ese astı. Sanaat óndirisiniń úlken bólegi milliylestirildi (70-jıllar aqırında jalpı ishki ónimdiń 86% mámleket sektorında jaratılǵan ). Usınıń menen birge, sovet tipindegi ekonomikadan ayrıqsha bolıp esaplanadi. Yugoslaviya ekonomikası «o'z-ózin basqarıw»: islep shıǵarıw bólimleri ekonomikalıq ǵárezsizlikke iye bolıp, bir-biri menen básekilesgen, paydanıń bir bólegi bolsa mámleketke ótkerilgen.
Sanaatlastırıw nátiyjesinde mashinasazlik, metallurgiya, avtomobilsazlik, elektrotexnika, radioelektronika, neft hám basqa tarmaqlar tiykarinan qayta jaratıldı. Jámi social ónim jaratıwda sanaattıń úlesi 1947- jıldaǵı 18 procentten 1978 jılda 3 ese artti.
Ekinshi Jáhán urısı Yugoslaviya fronti
1933-jilda yanvarda Germaniyada Adolf Gitler basshilig`inda national-sotsialistik jumisshi partiyasi ha`kimyatqa keldi.Ol Germaniyanin` Birinshi Ja`ha`n urisindag`I jen`ilis ushin o`sh aliwdi o`z aldina maqset etip qoyg`an uris partiyasi edi.Avstriya basip aling`annan keyin Germaniya Chexoslavakiyani basip aliwg`a tayarlana basladi.Bug`an sebep Chexoslavakiyanin` Sudet wa`layati xalqinin` ko`pshiligin nemis milletine tiyisli adamlar quraytug`in edi.Gitler bul wa`layattin` Chexoslavakiyadan Germaniyag`a o`tkiziliwin talap qildi.Ulli Britaniya ha`m Fransiyanin` basimi astinda Chexoslavakiya hu`kimeti Germaniyanin` talabin orinlawg`a ma`jbu`r boladi.Chexoslavakiyanin` kapitulyatsiyasi 1938-jili 29-sentyabrde Myunxende ra`smiylestirildi.
1.2- su`wreti 1939-jili 1-sentyabrdegi
Ekinshi jáhán urısı dáwirinde Yugoslaviya Gitlerge qarsı koalitsiya tárepinde turip urısta qatnasqan.Fashistler Germaniyası Kampaniyasi 1941 jıl 6- aprelde derlik qorg`almag`an Belgagradti bombardimon qılıw menen basladi. Yugoslaviya avıaciyası hám qala qorǵaniwi birinshi hújimler na`tiyjesinde joq etildi, Belgradning úlken bólegi qarabaxanaǵa aylandı, tınısh xalıqtıń qurbanlari mińlaǵan edi. Joqarı áskeriy komandirlik hám frontdagi bólimler ortasındaǵı baylanıs u`zildi, bul kampaniyanıń nátiyjesin aldınan belgilep berdi: korollıǵılıqtıń millionınshı armiyası tarqatıp jiberildi, keminde 250 mıń tutqın qolǵa alındı. Natsistlerden 151 kisi qaytıs boldı, 392 kisi jaraqatlandi hám 15 kisi dereksiz joǵaldı.
Basıp alinganidan keyin Yugoslaviya aymaǵında keń partizanlar háreketi baslandı, bul Evropada eń zárúrli (SSSRni esapqa almaǵanda ). Mámleket aymaǵında húkimet tárepinen Xorvatiya (Xorvatiya, Bosniya hám Gersegovina) progitler ǵárezsiz mámleketler bolg`an. Gitlerchilare qarsi uris alip barg`an, kommunistlik háreket basshısı Iosip Broz Tito Batıs menen de, daslep SSSR menen de ulıwma til tabisti.
1944 jıl oktyabr ayında Cherchill Moskvaǵa saparı dawaminda Stalinge Evropadagi tásir shen`beri boyınsha shártlesiw boyınsha joybardı usinis etti. - Yugoslaviya, Vengriya sıyaqlı, tásir shen`berinde 50% ge 50% gebo`lındı - Stalin tezlik penen soqlig`isiwlardiń aldın alıwǵa járdem beriwi, sonıń menen birge, Titoga salıstırǵanda dos sıpatında siyasatti islep shıǵıwǵa járdem beriwi kerek edi.
1.3-su`wret Iosif Broz Tito
Yugoslaviyanıń ekinshi jáhán urısındaǵı joytıwlarına kelsek, olardıń jag`dayi júdá ózgeriwshen - túrli izertlewshilerdińdiń shig`armalarindag`i aniq mag`lumatlarg`a ko`re 1 million kisiden 1 million 800 mıń kisige tuwrı keledi, biraq ayirim izertlewlerdiń kópshiligi 1million kisige jaqın bolǵan degen shama haqqında aytadi. Urıstan keyin Iosip Broz Tito Stalin hám Qapırıqitrov menen birgelikte kórip shıǵılǵan Balkan Federatsiyasini shólkemlestiriw jobaların ámelge asırıw sheńberinde Ullı Yugoslaviyanı shólkemlestiriwdi názerde tutqan. Tito Belgradning Oraylıq hákimiyat menen birinshi Yugoslaviya aymaǵınan, sonıń menen birge, Bolgariya hám Albaniyadan federal respublikalar retinde sotsialistik federatsiya dúziwge úmit etken. Da`slep Yugoslaviya -Albaniya hám Yugoslaviya -Bolgariya ekonomikalıq -bajıxana birlespeleri Albaniya ekonomikasın Yugoslaviyaǵa integraciya qılıw menen islengen, biraq keyinirek Ullı Yugoslaviya, hesh bolmaǵanda Albaniyanıń Yugoslaviyaǵa qosılıwı Albaniya hám Bolgariya administraciyası menen kelispewshilikler hám keyinirek Stalin menen bóliniw sebepli ámelge asırilmadi.
Yugoslaviya altı sotsialistik respublikalardan ibarat federatsiya edi: demokratiyalıq Federativ Yugoslaviya (1945 jıldan ), Yugoslaviya Federativ Xalıq Respublikası (FNRYU) (1946 jıldan ), Yugoslaviya Sotsialistik Federativ Respublikası (SFRY) (1963 jıldan ).
Federalizm sotsialistik Yugoslaviyada milliy qurılıs modeli retinde saylandı. 1974 jılda qabıl etilgen SFRY Konstitusiyasına kóre, federatsiya subektleri altı sotsialistik respublika hám eki avtonom sotsialistik aymaq bolǵan. Yugoslaviyanıń barlıq xalıqları teń huqiqlı dep tabildi. Titovtin` milliy-mámleket reforması arnawlı bir tabıslarǵa alıp keldi: urıs jıllarıindag`i etnik tazalawları az-azdan umtila baslandı, mámlekette milletlerara munasábetlerdiń qızǵınlıǵı kemeydi. Mámleket administraciyası jańa milletlerara etnik jámáát — Yugoslaviya xalqiniń payda bolıwın járiyaladı. Ózlerin yugoslozen dep esaplaytuǵın adamlar sanı (ádetde, olar aralas nekede tuwılǵan adamlar edi. Yugoslaviya bólekleniwi waqtına kelip olardıń mámleket xalqı daǵı úlesi 5 procentten asdı.
Yugoslaviya kommunistlik partiyası jetekshisi Iosip Broz Tito hám Stalin ortasındaǵı kelispewshilikler SSSR menen munasábetlerdi úziwge alıp keldi, 1948- jılda Yugoslaviya Kompartiyasi informaciya byurosınan shıǵarıp taslandı. 1949- jılda sovet administraciyası Yugoslaviya menen doslıq, óz-ara járdem hám urıstan keyingi sheriklik tuwrısındaǵı shártnamanı biykar etdi. Yugoslaviya administraciyasın abiroyin tógiwge qaratılǵan úgit-násiyatlaw kampaniyası baslandı. Stalin qaytis bolg`annan keyin, ol aldınǵı iskerligin joǵatǵan bolsa -de, Yugoslaviya Varshava shártnaması shólkemine aǵza bo'lmadi, kerisinshe, oǵan hám NATOga qarsı, tiykarlanıp dekolonizatsiya etilgen mámleketlerdi óz ishine alǵan Qosılmasliq háreketin jarattı. Tito húkimranlıǵı dáwirinde Yugoslaviya Batıs hám geypara kommunistlik rejimler (mısalı, maoist Kitay ) ortasında dáldalshı rolin oynaǵan.Bul joybardı qabılladı. Tásir bunnan aldın hesh qashan procent retinde anıqlanbaǵan, sebebi " muwapıqlıq" koefficiyenti joq hám ámeldede bolıwı múmkin emes edi. Tásir, birinshi náwbette, mámlekette yamasa regionda qarsi qurallı kúshlerdiń bar ekenligi menen belgilendi-nátiyjede Yugoslaviya erkinligin aldı, sebebi ol sovet quraminda qısqa waqıt bolǵan, biraq Cherchill hám Stalin tárepinen procentler boyınsha bólistirilgen basqa mámleketler (Britaniya áskerleri bolǵan Grekistondan tısqarı ). procentlerden qaramastan qaǵazda olar de - fakto SSSRdin` jasalma joldas mámleketlerine aylandı.Uinston Cherchill Yugoslaviyanıń keleshegi dıyxanshilikka tiykarlanǵan demokratiyalıq model dep esaplaǵan. Tito Cherchilldi Yugoslaviyada kommunistlik sistemanı engiziw qálewi joq ekenligine isentirdi, biraq Tito Yugoslaviyaǵa salıstırǵanda óz pozitsiyasini ashıqchasina tastıyıqlawdan bas tartdı, sebebi bunday bayanat oǵan (Tito) bul pikirdi júklegenindey tásirler qaldıriwi múmkin edi.
Mısalı, Cherchillning sózlerine kóre, Yugoslaviyanıń 50 den 50 ge shekem tásir dóńgeleklerine bóliniwi Yugoslaviyaǵa bir tárepden xorvatlar hám slovenlar, ekinshi tárepden kúshli serb elementleri ortasındaǵi urislardiń aldın alıwǵa járdem beriwi, sonıń menen birge, Titoga salıstırǵanda birge dos sıpatında siyasatti islep shıǵıwǵa járdem beriwi kerek edi.
Yugoslaviyada oraylastiriw processleri. Urıstan keyingi Yugoslaviyanıń ekonomikalıq hám siyasiy sistemaları sovet úlgisine kóre qurıla basladı, biraq 1949- jılda informaciya byurosı menen bolǵan kelspewshilik qurılıp atırǵan strukturanı ózgertiw ushın zárúr shárt boldı. Bul kelispewshilikten keyin Yugoslaviya jámiyetiniń so`n`g`I on jıl dawamında rawajlanıw tendentsiyasın belgilep beretuǵın nızam qabıllandı - " mámleket xojalıq kárxanaları hám joqarı xojalıq birlespelerin miynet jámáátleri tárepinen basqarıw tuwrısındaǵı tiykarǵı nızam".
Bul joldag`i keyingi qádem " Yugoslaviya Federativ Xalıq Respublikasınıń social hám siyasiy dúzilisi tiykarları hám birlespeles húkimetler tuwrısında" gi nızam edi, bul ózin ózi basqarıw principlerıni bekkemledi hám olardı bólek siyasiy tarawǵa ajiratiwdi usinis etti. Bul kurs 1952- jılda bolıp ótken KPOnıń 6 –syezdi
qararları menen bekkemlendi, ol jaǵdayda jumısshı ózin ózi basqarıw principlerıge tiykarlanǵan jańa sociallıq-siyasiy sistema sharayatında partiyanıń tiykarǵı waziypası xaliqti tárbiyalaw boyınsha ideologik-siyasiy jumıs ekenligi anıqlandi. Bul sóz bul qurultayda qabıl etilgen jańa SKYU ustavi menen bekkemlengen.
Mámleketti oraylastiriw qarari 1953-54 jıllari qista baspadan shıǵarılǵan " Barba" gazetasinda belgili siyasiy ǵayratker Milovan Jilasning bir qatar maqalalarında ko`rindi, ol jaǵdayda avtor mámleketti demokratiyalastırıwdı dawam ettiriwdi talap etedi. Bul maqalalar jámiyetshilik pikirin buzdi hám, itimal, usınıń sebepinen, mámleket joqarı administraciyasınıń ayirim gumanlarina qaramay, qabıl etilgen kurs dawam ettirildi.
1963 jılda jańa Konstitutsiya qabıl etilgeninen keyin, mámleket jańa atqa iye boldı Yugoslaviya Sotsialistik Federativ Respublikası (SFRY). Respublikalar hám aymaqlardıń huqıqları ken`eydi, olar úlken ekonomikalıq ǵárezsizlikke eristi.
Yugoslaviyada social hám milliy qarama-qarsılıqlar kem-kemnen ósip bardı. 1967- jıl may ayında Belgradda studentler kóterilisleri bolıp ótti. ». 1968 jıl noyabr ayında Kosovoda Kosovo albanlarinin` birinshi mılletshillik kóterilisleri bolıp ótti. 1971- jılda Xorvatiyada milliy háreket payda boldı, onıń maqseti Xorvatiyanıń federatsiyadagi huqıqların keńeytiw, sonıń menen birge, demokratiyalıq hám ekonomikalıq reformalardı ámelge asırıw ha`reket Xorvatiya báhári dep ataladı. Biraq xorvatlardin` kóterisleri tezlesti, Xorvatiya hám Serbiya partiyasi administraciyası ortasında tazalaw jumısları alıp barıldı.
1974- jılda qabıl etilgen SFRYdin` jańa Konstitusiyası birlespe respublikalarınıń wákilliklerin sezilerli dárejede keńeytirdi hám Serbiya avtonom aymaqlarına Voyevodina hám Kosovog`a da tap sonday huqıqlar berildi.
1980- jılda Tito qaytis bolg`annan keyin, 1981 jılda ekonomikalıq qıyınshılıqlar sharayatında Kosovoda kelispewshilik baslandı.
Daslep Yugoslaviya -Albaniya hám Yugoslaviya -Bolgariya ekonomikalıq -bajıxana birlespeleri Albaniya ekonomikasın Yugoslaviyaǵa integraciya qılıw menen islengen, biraq keyinirek Ullı Yugoslaviya, hesh bolmaǵanda Albaniyanıń Yugoslaviyaǵa qosılıwı Albaniya hám Bolgariya administraciyası menen kelispewshilikler hám keyinirek Stalin menen bóliniw sebepli ámelge asırilmadi.
Yugoslaviyanıń bólekleniwi ― 1991—2008-jıllardaǵı waqıyalardıń ulıwmalastırılǵan atı bolıp, bunıń nátiyjesinde burınǵı Yugoslaviya Sotsialistik Federativ Respublikası (SFRY) altı ǵárezsiz mámleketke hám bir bólek tán alınǵan mámleketke bólingen. Mámlekettiń bólekleniwi procesi 1991—1992-jıllarda, altı respublikadan tórtewi (Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya hám Gertsegovina hám Makedoniya ) SFRY quramınan ajralıp shıqqannan keyin baslanǵan. Usınıń menen birge, BMSH tınıshlıqsu`yer kúshleri daslep Bosniya hám Gersegovina, keyin bolsa Kosovo avtonom wálayatı aymaǵınao`z a`skerlerin kirgizdi.
Eki respublika qalǵan Yugoslaviya quramındaǵı Serbiya hám Chernogoriya federatsiyaga aylandı : 1992-jıldan 2003-jılǵa shekem - Yugoslaviya Federativ Respublikası (FRY), 2003-jıldan 2006 -jılǵa shekem - Serbiya hám Chernogoriya konfederal Mámleket birlespesi bolip qaldi.
1999 -jılda Qospa Shtatlar jáne onıń birlespeshileri BMSH qorǵawı astında bolǵan Kosovo avtonom wálayatında áskeriy operatsiya ótkerdi. Operatsiya adamgershilik aralasıwı sipatinda dep aqlandi, biraq ol BMSH mandatisiz ámelge asırıldı, sol sebepli onıń ótkeriliwiniń nızamlılıǵı gu`manli hám ayirim sınshılar tárepinen áskeriy hújim retinde xarakterlenedi.
2006 -jıl 3-iyunda Chernogoriya birlespeden shıǵıwı menen Yugoslaviya aqır-aqıbetde óz iskerligin toqtatdi.
2008-jıl 17-fevralda Kosovo Respublikasınıń Serbiyadan ǵárezsizligi bir tárepleme daǵaza etildi.
1940 -jıllardıń aqırı hám 1960 -jıllardıń baslarında SFRY administraciyasınıń siyasatı «proletar internatsionalizmi» ideologiyası, etnoterritorial federatsiya hám Iosip Broz Titonin` jeke diktaturasi muwapıqlıǵına tiykarlanǵan edi. Biraq Yugoslaviya xalıqlarınıń milliy óz táǵdirin ózi belgilew processlerin bastırıw, eger húkimet bir hu`kimdar jáne onıń «qurallaslarinin`» tar qatlamı qolında bolsa, nátiyjeli bolıwı múmkin emes edi. 1960 -jıllardıń basınan baslap Yugoslaviya Kommunistlari Birlespesi (SKY) ishinde reformalar hám federalizmdi jetilistiriw tárepdarları, bir tárepden, «qatti sızıq» tárepdarları, sonday-aq, basqa ta`repten oraylastırıwdı kúsheytiw, ortasında gúres kúsheydi.
1971—1972-jıllarda Sloveniya, Xorvatiya hám Serbiyada kommunistlarning respublika awqamları basshıları basshılıǵındaǵı reformashı háreketler kúsheye basladı hám Tito bul onıń rejimine qarsi ekenligin tu`sindi. 1971-jılda ol «Xorvat báhári» ne (" mılletshillar" dep atalatuǵın ) noqat qoydı hám 1972-jılda Serbiyada «liberallar» janshıp taslandı. Makedoniya hám Bosniya hám Gertsegovina daǵı kommunistlar awqamlarındaǵı reformashılar sıyaqlı Sloveniyalıq “ texnokratlar” da tap sonday táǵdirge dus keldi.
1974-jilg`i SFRY Konstitusiyasına kóre, keyinirek «nazorat hám teń salmaqlılıq sisteması» dep atalǵan sistema jaratıldı : Xorvatiya hám Bosniya daǵı serb xalqı xorvatlar hám Bosniyalıqlardıń milliy umtılıwlarına qarsı edi. Serbiyada islengen Kosovo hám Voyvodina avtonom wálayatları serb mılletshilligin jılawladi.
1980-jıl 4-mayda Tito 87 jasında qaytis bolg`annan keyin Prezident lawazımı tamamlanıldı hám húkimet jámáátlik administraciya qolına ótti, biraq bul hu`kimet jámiyet aldında ózin júdá tez abıraysızlantirdi. 1981-jıl báhárinde Yugoslaviya daǵı awir ekonomikalıq krizis jag`dayinda Kosovodagi albanlar hám serblar ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar kúsheydi (qaran` : Kosovodag`i tártipsizlikler (1981)). 1986 -jılda Belgradning «vecherniye Novosti» gazetasida Serbiya Pánler hám Kórkem óner Akademiyasınıń (SANI) memorandumi daǵaza etildi jáne bul serb mılletshilleriniń manifestine aylandı. Bul hújjet eki bólimnen ibarat edi - Yugoslaviya daǵı jaǵday analizi hám Serbiya jámiyetiniń mılletshil qanatı, atap aytqanda, húkimet tárepinen quwdalawg`a dus kelgen áyyemgi gummanistik dissidentlar ag`zalari edi. Daǵaza etilgeninen keyin, memorandum Serbiyanıń rásmiy shólkemleri tárepinen de, SFRYning basqa respublikaları daǵı siyasiy klass hám oqımıslı adamlar tárepinen de sın pikir bildirildi. Biraq, keyinirek bul memorandumnin` ideyaları hám konsepsiyası Serbiya jámiyetinde keń tarqaldı hám ol jaǵdayda óz ańlatpasın tapqan ideyalar 1980-jıllardıń aqırı hám 1990 -jıllardıń baslarında túrli siyasiy kúshler tárepinen aktiv qollanila baslandı.
SANI memorandumi mámleket degi etnik-siyasiy hám ideologiyalıq teń salmaqlılıqtı buzdi, Tito miyrasxorları onı saqlap qalıw ushın gúresti. Atap aytqanda, bul Serbiya boylap «Kosovoni qorǵaw ushın» dep atalg`an mińlaǵan mitinglarg`a alıp keldi. 1988-jıl 28-iyun, kosovo uris kúni boldi, Kosovodagi mitingda Serbiya kommunistlari jetekshisi Slobodan Miloshevich sonday dedi: «Sizlerge aytajaqpan, doslarim, buljerde qalıwıńız kerek. Bul sizdiń jerińiz, bul sizdiń úyińiz, atızlarıńız hám baǵlarıńız, bul sizdiń tariyxıńız. Bul jerde turmıs salmaqli, xo'rlanasiz, bul jerden ketpewińiz kerek. Serblar hám chernogoriyaliklar hesh qashan qıyınshılıqlarǵa dus kelmadilar, olar saatlap sawashlarda hesh qashan artqa sheginbegen. Áke-babalarimiz hám áwladlarıńız ushın bul jerde qalıwıńız kerek. Yugoslaviya Kosovosiz joq! »
Miloshevich onıń ushın xalıq háreketinen paydalanıp, Serbiya ishindegi avtonom strukturalardı joq ete basladı. 1988-jıl 4-oktyabrda Bačka Palankada xaliq Voyvodina húkimetiniń otstavkasin talap etdi. Ertesi kúni Miloshevich Novi Sad g`a qarsı háreketti basladı. Yugoslaviya xalıq armiyası alg`a júriwden bas tartdı hám Voyvodina hákimiyat otstavkag`a shıqtı. Sol jıldıń 17-oktyabrida Kosovo húkimeti otstavkag`a shıqtı hám olardıń ornına Miloshevichg`a sadıq siyasatshılar keldi.
1989 -jıl 10 -yanvarda Titogradda jergilikli parlament jayı aldında húkimet otstavkag`a shig`iwin talap etip miting bolıp ótti hám ertesi kúni-aq bul talaptı atqardılar. Sloveniya daǵı tártipsizliklerdiń baslanıwı «Lyublyana tórtligi» procesi edi. 1988-jıl may ayında Sloveniyanıń «Mladina» jurnalı Yugoslaviyada bolǵanday tayarlanıp atırǵan áskeriy tónkeriw haqqında «Uzaq pıshaqlar keshesi» atlı shumlı maqalanı baspa qılajaq edi. Biraq sol waqıtta maqala baspadan shıǵarilmagan hám húkimet olarǵa maqala ushın materiallar bergen úsh dissident hám bir armiya praporshini qamawǵa alǵan. Olar qamawǵa alınǵanlardı qorǵawdı - olardı azat etiw ushın bir qatar arzalar bar edi. Rásmiyler jen`illik beriwdi - húkim shıǵarılganga shekem ayıplanıwshılar azatlıqta qaldılar (hám hátte biri Mladinani baspadan shig`ariwdi dawam ettirdi). 1988-jıl iyun ayında Lyublyanada advokatlar qatnasıwisiz bolıp ótken «to'rtlik» ga qarsı áskeriy sud baslandı. 1988-jıl 21-iyunda bolıp ótken birinshi jıynalısta sud aldında 15 mıń kisigeshe miting jıynaldı hám 23-noyabrde húkim (bes aydan tórt jılǵa shekem tutqınǵa alıw múddeti) tastıyıqlanǵanda, 10 mıńǵa jaqın adam. Sloveniya parlamenti aldınanında jıynaldı. adamlar jáne bul sapar miting janlı kórsetilgen.
Sloveniya xalqınıń narazılıǵı jáne de kúsheydi. 1989 -jıl 11-yanvarda Sloveniya demokratiyalıq birlespesi dúzildi. 1989 -jıl may ayında Lyublyanadagi mitingda «Sloveniya xalqiniń suverenli mámleketi» ni jariya etiw talabı menen «May deklaratsiyasi» qabıllandı . Sol jıldıń sentyabr ayında Sloveniya parlamenti respublika Konstituciyasin ózgertirip, «Sloveniya xalqiniń turaqlı, ajıralmaytuǵın hám qolqatilmaytug`in huqıqı tiykarında óz táǵdirin ózi belgilew hám ajıralıw hám birlestiriw» ba`ndi kiritilip Sloveniya SFRYning bir bólegi ekenligin aytıp ótildi.. 1989 -jılda mámlekette bir neshe oppoziciya partiyaları payda boldı, olar jıl aqırında 1990 -jıl aprel ayında respublika parlamentine bolıp ótken saylawlarda orınlardıń yarımınan kópin qolǵa kirgizgen «Sloveniya demokratiyalıq oppoziciyai» koalitsiyasiga birlesdi. 1990 -jıl iyul ayında Sloveniya suverenitet haqqindag`ı deklaratsiya qabıllandı, bul jaǵdayda Yugoslaviya nızamları respublikada tek jergilikli konstitutsiyaga qarsı bolmaǵan dárejede ámel etedi. 1990 -jıl 23-dekabrde referendum bolıp ótti, ol jaǵdayda Sloveniya ǵárezsizligin dawıs bergenlerdiń 88, 5 procenti qollap -quwatladi.
1989 -jıl iyul ayında Kninska Krajinada Kosovo urisinin` 600 jıllıǵın bayramlaw haqqinda Xorvatiya daǵı serblardin` poziciyasi haqqında da sorawlar kóterildi: óz mádeniyatı, tili hám kirill álipbesinen paydalanıw huqıqı iye dep tán alındı. Bayramda serb xalıq qosıqları aytila baslaǵanınan keyin, Xorvatiya Respublikası húkimeti bayramdı toqtatdi. Bul húkimet tárepinen mılletshilliktiń kórinisi retinde bahalandı. Bayramnan keyin tezlik penen ayirim Serbiya jámiyetlik ǵayratkerleri, atap aytqanda, jańa islengen «Zora» mádeniy-aǵartıwshılıq jámiyeti basshısı Jaban Opachich qamawǵa alındı. 1989 -jıl avgust ayında Xorvatiya Saborlari til tuwrısındaǵı nızamdı qabılladı. ol jaǵdayda Xorvatiya daǵı serb xalqiniń serb tili tilge alınbaǵan.
Siyasatshılar názerinde etno-mılletshillik de siyasiy jag`day ápiwayı hám “qolay” usılı sıyaqlı ko'rindi. 1990—1991-jıllarda Serbiya hám Sloveniya, Serbiya hám Xorvatiya ortasında qarama-qarsılıqlar - ekonomikalıq, siyasiy, keyin bolsa etnoaymaqliq waqıyalar kúsheye basladı. Gúres orayında Xorvatiyanıń serblar jasaytuǵınlıq aymaqları, sonıń menen birge, Bosniya hám Gertsegovina bar edi. Bosniya hám Gertsegovina daǵı serblar hám xorvatlar ózleriniń ıqsham jasawları aymaqların uyqas túrde Serbiya hám Xorvatiyaǵa qosıw máselesin kóterdiler. Salıstırǵanda kópshilikti (43, 5%) quraytuǵın Bosniyalıq musulmanlar Bosniya hám Gertsegovina pútinligin saqlaw tárepdarı edi, sebebi olar jasap turǵan aymaqlardıń pútinligin tek sol arqalı támiyinlew múmkin edi. Biraq, usınıń menen birge, basqa eki iri jámáát (serblar hám xorvatlar) Bosniya húkimeti tárepinen " milliy azshılıqlar" retinde qabıllandı jáne bunnan tısqarı, mámleket dúzilisiniń hár qanday modeli biykarlaw etildi. Bosniya hám Gersegovinani xalıqtıń etnik hám konfessiyaviy tiyisliligine kóre " bolıw" ámelde múmkin emes edi - ol jaǵdayda " aniq" etnik aymaqlar joq edi. Etnik ma`selelerdin` kusheyiwinde Ekinshi Jáhán urısı waqıyaları, atap aytqanda Xorvatiya Ǵárezsiz Mámleketinde Ustav rejimi tárepinen uyımlastırılǵan serb genotsidi haqqındaǵı yadlar zárúrli rol oynadı.
Anti-serb stereotipleri Yugoslaviyadan sırtda da payda boldı. Sonday etip, Georg Reismiller Frankfurter Allgemeine Zeitung gazetasida sonday dep jazǵan edi: " Dástúriy túrde demokratiyaǵa jóneltirilgen slovenlar hám xorvatlar ózleriniń Batıs katolik miyrasları sebepli... ózlerin kem ushraytuǵın jaǵdayǵa dús qılıwdı : olar aqır-aqıbetde serb despotlari hám serblarning óz basımshalıqlarınan, Kommunistlik zalımlar hám shabıwılshılar háreketine shek qoyıwdı.
1990 -jıl 10 -aprelde Knin komandasınıń jıynalısı barlıq palatalarnin` qospa jıynalısında Dalmatiyaning serb jámáátlerin birlestiriw tuwrısında shártnama dúziwge hám Dalmatiya hám Lika jámáátleri awqamın dúziwge qarar etdi. Rossiyalıq izertlewshi Elena Guskovaning sózlerine kóre, serblar Xorvatiya húkimetiniń olarǵa materiallıq avtonomiya beriwden bas tartıwı hám serblarga qarsı háreketiniń kusheyiwinen qáweterde edi.
1990 -jıl 22-yanvarda bolıp ótken SKJning XIV (náwbetten tısqarı ) quriltayinda ol ámelde birden-bir partiya retinde óz iskerligin toqtatdi. Kongress tamamlanbasinan aldın da Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya hám Gersegovina hám Makedoniya delegatsiyalari ketti. Sonnan keyin LCJning respublika shólkemleri ǵárezsiz, partiya orayınnan ǵárezsiz bolǵan shólkemlerge sheńber basladı, olardıń hár biri ayriqsha o`zgesheliklerge iye bolıp, arnawlı bir respublika daǵı jaǵdayǵa qaray óz-ózinen háreket etedi. Biraq, 1990 -jilgi kóppartiyalı saylawlar Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde mámlekette eki uliwmawqamliq siyasiy kúshleri - kommunistlar hám 1990 -jıl iyul ayında birlespeshi Tito Markovich tárepinen dúzilgen Reforma kúshleri birlespesi iskerlik kórsetdi. Reformashılar Yugoslaviyanıń hár bir subyektida bólimler quradı hám reformalar shárti menen SFRY birligin saqlap qalıw tárepdarı edi. Reformashılar tárepinde oqımıslı adamlardıń bir bólegi, atap aytqanda, ataqlı rejissor Kusturitsa bar edi.
1990 -jıl 11-noyabrde Makedoniyada bolıp ótken birinshi kóp partiyalıq parlament saylawlarında oppoziciya kópshilik orınlardı qolǵa kirgizdi. 1990 -jıl 18-noyabrde Bosniya hám Gertsegovinada birinshi kóp partiyalıq parlament saylawları bolıp ótti. Olarda ush mılletshil partiya jen`iske eristi. Musilman demokratiyalıq háreket partiyası, Serbiya Demokratiyalıq partiyası hám Bosniya hám Gertsegovina Xorvatiya demokratiyalıq birlespesi. 1990 -jıl 9 -dekabrde Chernogoriya hám Serbiyada ótkerilgen birinshi kóp partiyalıq saylawlar nátiyjelerine kóre, Slobodan Miloshevich basshılıǵındaǵı Chernogoriya Kommunistlari Birlespesi hám Serbiya Sotsialistik partiyası (Serbiya Kommunistlar Birlespesiniń miyrasxorı ), onda húkimette qaldı. Basqa respublikalarda uliwmawqamliq partiyaları qattı jeńiliwge dus keldi. Mısalı, Bosniya hám Gertsegovinada kommunistlar hám olardıń birlespeshileri regionda “Barba” gazetasi tárepinen qollap -quwatlanganiga qaramay, 9%, A. Markovich reformashıları bolsa bar-jo'g'i 5% orınǵa iye boldı. UTEL televideniesi birlespeshi organlar tárepinen qadaǵalaw etiledi.
Xorvatiya daǵı jaǵday respublika húkimetiniń mılletshillik ilajları sebepli keskinlesdi. 1990 -jıl iyun -iyul aylarında serb-xorvat tili xorvat tiline ózgertirildi, aldın atı, keyin bolsa tildiń grammatik normaları ózgertirildi. Rásmiy jazıwmalarda hám ǵalaba xabar qurallarında kirill jazıwı qadaǵan etildi. Serb tariyxı, serb jazıwshı hám shayırları haqqındaǵı tekstler mektep oqıw programmalarınan alıp taslandı. Mámleket mákemelerindegi serblar Xorvatiyanıń jańa húkimetine " sadıqlıq betalari" ni qol qoyıwǵa májbúr boldı . Bunnan bas tartqanlar asıǵıslıq menen jumistan bosatildi. Bul, ásirese, Ishki jumıslar ministrligi sistemasında ayqın sezilib, onda xızmet qılıp atırǵan serblarning bir bólegi qamawǵa alındı . Serb oqımıslı adamları wákillerine basım ótkerildi. Usınıń menen birge, xorvat ekstremistlarinin` Serb pravoslav shirkewine kóplegen hújimleri baslandı. Ruxaniylardı qaralaw, sıyınıw waqtında shirkewler qasında provokatsiya qılıw, shirkewlerdi qazip alıw hám qábirlerdi tómenge urıw jaǵdayları bolǵan. 1991-jılda Xorvatiya politsiyası bul háreketlerde aktiv qatnasti - olar ruxaniylardı qamawǵa aldılar, dindarlardin` toplanıwın qadaǵan etdiler hám bayramlarǵa aralasdılar
SFRY ushın hár qıylı reforma joybarları ilgeri su`rildi - federatsiyani jetilistiriw, onı konfederatsiyag`a aylandırıw. Biraq 1990 -jıldıń ekinshi yarımınan baslap milliy azatliq háreketi (birinshi náwbette, Serbiya daǵı Kosovo albanlari hám Xorvatiya daǵı Knin serblari) ámeldegi respublikalar quramındaǵı toliq huqıqlı majbu`riyati bolǵan dáslepki talaptan barǵan sayın anıqlaw bolıp, onıń ajralıp shıǵıwı talabına ótti. olardıń etnik aymaqları - ǵárezsizlik daǵaza etiliwi menen (Kosovo), yamasa basqa respublikalarǵa qosılıwı menen (Xorvatiya daǵı serblar - Serbiyaǵa ) Xorvatiya aymaǵında ózin serb dep járiyalaǵan strukturalardıń qáliplesiwi baslandı. 1990 -jıl may ayında Zagrebda futbol oyını sıyaqlında serb hám xorvat fanatları ortasındaǵı kúshli ǵalabalıq urısıw keleshektegi milletlerara zorlıqshılıqlardıń xabarshısı edi.
1990 -jıl 23-mayda kásibi stomatolog, SDP bas komiteti aǵzası, burınǵı kommunist hám Xorvatiya Kommunistlar birlespesi quriltayi delegati Milan Babich Knin jámiyeti assambleyası baslıǵı etip saylandı. Onıń átirapında milliy jóneltirilgen serblar sheńberi qáliplesti hám olar Xorvatiya daǵı serb jámáátlerin birlestiriw ushın jumıs basladılar. Bunnan tısqarı, olar bunı rásmiy túrde ruxsat etilgen Xorvatiya Konstitusiyası tiykarında a`mel ettiler.
27-iyun kúni Knin Assambleyası Lika hám Arqa Dalmatiyaning altı jámiyetshiliginiń Doslıq awqamın jaratıwdı juwmaqladi. Qosılıw qálewi Knin, Benkovac, Obrovac, Donji Lapac, Gracac hám Titova-Korenica jámáátleri tárepinen bildirildi.
1990 -jıl 25-iyulda Likadagi Srb kishi qalashasında Serbiya Demokratiyalıq partiyasınıń quriltayi bolıp ótti. Quriltayg`a jıynalǵan onıń tárepdarları hám ádalatlı tamashagóylari sanı 120 000- 200 000 kisige bahalanıp atır. Quriltayda hákimiyattıń nızam shıǵarıwshı organı - Serb Sabori hám atqarıw etiwshi organ - Serbiya Milliy Keńesi tuzildi. Serb xalqiniń suverenitet hám toliq huqıqlı tuwrısındaǵı deklaratsiya da qabıllandı. Serb talapları kirill jazıwınan paydalanıw, serb mektepleri hám tiyisli mektep programmaları, materiallıq hám siyasiy mákemeler, kárxanalar, baspasóz hám Serbiya radio hám televideniesin saqlap qalıw menen baylanıslı. Serbiya Milliy Keńesi baslıǵı etip Babić saylandı, bug`an tiykarlanıp serblardin` avtonomiya ushın háreketiniń radikallasiwin an`latatug`in edi.
1990 -jıl 16 -avgustda Serbiya Milliy Assambleyası Xorvatiyada serblar avtonomiyası boyınsha referendum ótkeriw tuwrısında qarar qabılladı. Xorvatiya húkimeti referendumdi nızamǵa qarsı dep járiyaladı hám barlıq qurallar menen onıń aldın alıwǵa wáde berdi. 1990 -jıl 17-avgustda olar jergilikli politsiyanıń rezerv xızmetkerlerinen qurallardı tartıp alıw hám referendumnin` aldın alıw ushın Arqa Dalmatiyadagi Serbiya wálayatlarına Ishki jumıslar ministrliginiń arnawlı bólimlerin jiberdiler. Keshesi Xorvatiya arnawlı kúshleri Benkovacdagi politsiya mekemesine hújim etdi. Serbiya xalqınıń juwabı jollar daǵı kóplegen tosıqlar hám xalıq punktlerin militsiya tárepinen patrul qılıw edi. Milan Martich basshılıǵındaǵı jergilikli militsiya xatkerleri Kninni qorǵawshı bolǵan politsiyashılar hám tınısh xalıqqa bazalardan qural tarqata basladı hám Milan Babich Knin jáne onıń átirapında áskeriy jaǵday járiyaladı. Referendumda Serbiya toliq huqıqi ushın 756 549 kisi dawıs berdi, 172 kisi qarsı dawıs berdi, 60 ta saylaw byulletenlari jaramsız dep tabildi.
1990 -jıl 21-dekabrde Knin qalasında Serbiyanıń Krajina avtonom wálayatı dep daǵaza etildi.
Daslep, birlespe orayı da, respublikalar da bir-birine qarsı kela baslaǵan birlespe hám respublika konstitutsiyalari tiykarında júzege kelgen dawlardı haqıyqatinda da sheshiwge umtildi: federal húkimetler respublika shólkemleriniń qararların nızamǵa qarsı dep járiyaladılar hám olar, óz gezeginde, ózin ózi járiyalaǵan subyektlarge salıstırǵanda da tap sonday edii.
Kelispewshilik basında siyasiy usıllar hám ekonomikalıq sırlar qollanildi (Serbiya Sloveniyaǵa elektr támiynatın toqtatti, Serbiya daǵı sloven tovarlarına boykot járiyaladı hám taǵı basqa ). Keyin xalıq ózin qurallandırıwdı basladı hám jergilikli húkimet olardı qurallandırıwdı basladı, usınıń menen birge aymaqlıq qorǵawdıń eki áskeriy bazasınan paydalanǵan halda - 1980-jıllardıń aqırında gónergen, biraq jawınger jaǵdayda sırt elden JNA quralları ótkerilgen hám nızamǵa qarsı satıp alınǵan.
1991-jıl mart ayi basında, serblar Xorvatiya daǵı Ishki jumıslar ministrligin shig`a baslaǵannan keyin, serb politsiyası politsiya bólimi hám qala mákemelerin iyelep alǵannan keyin, Xorvatiya politsiyasınıń arnawlı kúshleri Pankrac qalasına bastırıp kirdi hám serb jawıngerliklerin quwıp shıǵardı. Keyingi dúgilisiwlerdiń aldın alıw ushın qalaǵa Yugoslaviya xalıq armiyasınıń bólimleri kirgizildi.
1991-jıl 31-martda Xorvatiya daǵı Plitvitse kóli milliy baǵı aymaǵında Serbiya volontyorları tárepinen qollap -quwatlanǵan Serbiya aymaqlıq qorǵaw kúshleri hám xorvat politsiyashıları ortasında uris júz berdi, eki kisi qaytıs boldı.
Nátiyjede Sloveniya hám Xorvatiya ǵárezsizliginiń daǵaza etildi, 1991-jıl iyun -iyul aylarında Sloveniyada Yugoslaviya xalıq armiyası hám ózinen-ózi qorǵaw kúshleri ortasındaǵı qurallı dúgilisisler hám sol jılı Xorvatiyada baslanǵan urıs bolıp ótti. Ol jaǵdayda qosımsha úzliksiz armiyadan tısqarı xalıq da qatnasqan (" áskeriy strukturalar" ni toltırıw, óz etnoaymaqliq ózin- ózi járiyalaǵan strukturalardı jaratıw hám olardan " sırt el" milletler xalqın quwdalaw ) ámelge asırıldı. 1992-jılda Bosniya hám Gertsegovinada urıs baslandı.
Yugoslaviyanıń Bólekleniwinin` sebepleri
Yugoslaviya Federatsiyasinin` ıdıraw faktorları Titoning ólimi jáne onıń miyrasxorları tárepinen alıp barılıp atırǵan ekonomikalıq hám milliy siyasattiń aynıwı, jáhán sotsialistik sistemasınıń bólekleniwi, Evropada mılletshilliktiń kusheyiwi (hám tekǵana Oraylıq -Arqa region mámleketlerinde). 1990 jılda
SFRYNIN barlıq altı respublikalarında jergilikli saylawlar bolıp ótti. Olardin` ha`mmesinde de mılletshil kúshler uttı.
Titoning wásiyatnaması boyınsha milliy kelispewshilikler kúsheyip baratırǵanlıǵı sebepli, onıń óliminen keyin mámleket prezidenti lawazımı biykar etildi, mámleket basshısı bolsa Prezidium boldı, onıń aǵzaları (birlespe respublikaları hám avtonom wálayatlar basshıları ) hár jılı bir-birin gezekpe-gezek almastırdılar. 1980-jıllardıń ortalarında qısqa múddetli ekonomikalıq krizisten keyi tez inflyatsiya hám ekonomikanıń qulawi menen juwmaqlandi, bul bolsa ekonomikalıq tárepten rawajlanǵan Serbiya, Xorvatiya hám Sloveniya hám basqa respublikalar ortasındaǵı munasábetlerdiń keskinlesiwine alıp keldi.
1991 jıldaǵı siyasiy krizis waqtında altı respublikadan tórtewi ajralıp shıqtı : Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya hám Gertsegovina, Makedoniya. Aldın Bosniya hám Gersegovina, keyininen Kosovo avtonom wálayatı aymaǵına BMSHnin` tınıshlıqparvar kúshleri kirgizildi. Birlesken milletler shólkeminiń sheshimine kóre, Kosovonin` serb hám alban xalqı ortasındaǵı milletlerara kelispewshiliktı sheshiw ushın region BMSH protektoratina ótkerildi (qaran`: NATOnin` Yugoslaviyaǵa qarsı urısı (1999 )). Usınıń menen birge, XXI ásir basında eki respublika qalǵan Yugoslaviya 2003 jılda Serbiya hám Chernogoriyaga aylandı. Strukturalıq bólimlerge juwmaqlawshı bóliniw 2006 jılda Serbiyadan ǵárezsizlik tuwrısındaǵı nizam Chernogoriyadan keyin júz berdı.
Quramı
Úlken Yugoslaviya
Serblar, xorvatlar hám slovenlar patshalıǵı (KSXSS), Yugoslaviya Patshalıǵı
Dravskaya banovina
Primorskaya banovina
Zeta banovina
Sav banovina
Morava banovina
vrbass banovina
Drinskaya banovina
vardar banovina
Dunay banovina
Bir-birine qarsı millet mámleketi
1941—1945-jıllardaǵı waqıyalar Yugoslaviya tariyxındaǵı eń qanlı waqıyalar retinde tariyxda qaldı. Yugoslaviyada júz bergen bul dáwir waqıyaların tariyxchilar “ha`mmenin` ha`mmege qarsı urısi” dáwiri dep atawı da biykarǵa emes. Yugoslaviya Germaniya hám Italiyaǵa qarsı gúresiwi menen birgelikte mámlekette túrli siyasiy, etnik hám diniy ma`selege tiyisli gruppalar da sırtqı dushpan qáwip salıp turǵan bir waqıtta bir-birine qarsı gúres alıp bardı.
Ishki konflikttiń eń jaman tárepi sonda edi, ayirim yugoslavlar áne sol ishki kelispewshiliklerdin` jábirleniwshisine aylandı. Usınıń nátiyjesinde de “ózińnen shıqqan jaw jaman” dep aytılg`ani biykarǵa emes. Samuel Xantington óziniń “Tamaddunlar dúgilisiwi” shıǵarmasında bul “Urislardiń oǵada qanlı hám jaman keshiwi” haqqında jazǵanında Yugoslaviya daǵı waqıyalardı da názerde tutqan edı. Mámleket aymaǵındaǵı milletlerdiń bir-birine salıstırǵanda keki sol dárejede kúshli edi, bul milletlerdi birden-bir bayraq hám ideologiya astında birlestiriwdi ko`z aldimizg`ada keltire almaytug`in edi.
Yugoslaviya paradoksi
Tariyx dóngelegi bir aylandı -yu bóliniw, ayırmashılıqtı maqul ko'ruvchi, oraylasıwǵa tıs tırnaǵı menen qarsı turıwshı kúshler bir zamatda kúshli oraylasqan húkimet dúziwdi qa`lep qaldı. Túrli dinge sıyınıw, túrli millet jasaǵan mámlekette oraylasqan húkimet dúziwdiń birden-bir jolı bolsa xorvatlar-ol, serblar, serblar hám bosniyaliqlar milliy hám diniy tiyislilikti jerge kómiwi kerek edi. Bul eki ayırıw belgisi túsinik jerge oǵada tereń kómiliwi bolsa birlesken, kúshli Yugoslaviyanı qubla slavyan xalıqlarınıń ǵárezsiz mámleketin shólkemlestiriwge járdem bererdi.
Birlestiriwshi ideya bolsa kommunistlik ideologiya boldı. 1942-jılda kommunistlik partiya jetekshisi Iosif Broz Tito kommunistlardan ibarat Yugoslaviya milliy azatlıq háreketin duzdi. Broz Tito jetekshiligi astındaǵı bul kúshler eń qúdiretli kúshke aylandı hám italyanlar, nemislar hám xorvatlar serb fashistlarina qarsı sawashlarda sezilerli jeńislerdi qolǵa kirite baslaydı. Nátiyjede Yugoslaviya Milliy azatlıq armiyası barlıq sırtqı hám ishki dushpanların jeńiliske ushıratqan edi hám mámleket degi eń qúdiretli kúshke aylandı.
Yugoslaviya kommunistlik partiyasınıń mámleket degi abırayı sol dárejede kúshliliginen kommunistlar urıstan keyin ótkerilgen saylawlarda úlken jeńisti qolǵa kirgizdi. 1945-jıldıń 29 -noyabr sánesinde Yugoslaviya skupshinasi — parlamenti bir dawıstan Iosif Broz Tito basshilıǵı astında Yugoslaviya Milliy Federativ Respublikası sho`lkemlestirilgenin járiyaladı. Iosif Tito Yugoslaviyada sotsializm qurıw jumıslarına súńgip ketti.
Iosif Broz Tito hám sotsializmnin` russha modeli
Yugoslaviya administraciyası da`stlepki jıllarda sotsializm qurıwdı daǵaza eter eken, orıs sotsializmini pútkilley kóshire basladı : májburiy natsionalizatsiya (kárxanalardı mámleket ıqtıyarına alıw ), jedellestirilgen sanaatlastırıw, ǵalabalıq kollektivlestiriw, mámlekettiń rejeli ekonomika basqarıwı, nokommunistik partiya hám háreketlerdiń qadaǵan etiliwi hám “dinge sıyınıw narkotik” uranı astında dinga qarsı gúres.
Biraq Yugoslaviya administraciyası ishki hám sırtqı siyasatda pútkilley ǵárezsiz siyasat alip bariwi — Sovet Birlespesiniń bul iskerlik tarawında aralasıwına jol qoymaw ta`repdari edi. Sol sebepli aradan hesh qansha waqıt ótpey, 1948-jılda Yugoslaviya hám Sovet Birlespesi ortasında daw kelip shıqtı. Yugoslaviya
sotsialistik mámleketler tárepinen jalǵızlap qoyıldı. Bul bolsa Yugoslaviyanıń ishki hám sırtqı siyasatın ózgertirip jibergen faktor boldı.Yugoslaviya sotsializm qurıwdıń russha modelinen waz keshti hám yugoslavcha sotsializm modelin járiyaladı. Tito jáne onıń áskeriy xızmette bir sapta bolǵanlarları názerinde Sovet Birlespesi jáne onıń birlespeshi mámleketlerindegi kommunistlik partiya ayaǵı jerden úzilgen, miynetkeshlerdiń aqsha -huqıqların qorǵaw etpey qoyǵan byurokratik etatik maxluqqa aylanıp qalǵandı. Usınıń sebepinen Tito názerinde oraylıq hákimiyattıń qu`dıretin to`menletken halda, áwele, ekonomikada jergilikli basqarıwdı xoshametlew yugoslavcha sotsializmning jańa mánisin uyımlastırıwı belgilendi.
Zavod hám fabrikalarda direktorlardı saylaytuǵın hám basqarıw basqarıwdı ámelge asıratuǵın jumısshılardıń ózlerinen ibarat jumısshılar keńesleri sho`lkemlestirildi. Awıl xojalıǵın total kolxozlashtirish siyasatınan waz keshildi hám ónimlerdi óndiriwshi fermer xojalıqları sho`lkemlestirildi.
Xizmet kórsetiw salasında menshikli kárxanalarǵa ruxsat berildi. Tito názerinde joqarı atqarıw húkimetleriniń tómen organlarindaǵı qatnasıwın kemeytirmesten turıp mámleketti nátiyjeli basqarip bolmaytug`in boldi. Áyne sol maqsette jergilikli basqarıw shólkemleri bolǵan xalıq keńesleri engizildi. Yugoslaviyada federativ basqarıw sisteması dúzildi. Tito bunday siyasat kóp milletli Yugoslaviya xalıqlarınıń bir-birlerine salıstırǵanda keskin umıtıwǵa hám Yugoslaviya quramına kirgen hár bir xalıqtıń siyasiy teńligine tiykarlanǵan jámiyet bolıwına úmit etdi. 1963-jıldan baslap mámleket rásmiy tárizde Yugoslaviya Sotsialistik Federativ Respublikası retinde atala basladı.
Titochilikning júzege keliwi
1948-jılǵa kelip rásmiy Kreml hám Belgrad ortasındaǵı siyasiy jaǵday asa nıqlasıp ketti. Bunıń sebepleri nede edi? Áwele, Ekinshi jáhán urısı dáwirinde Tito basshılıǵındaǵı áskerler Italiyanıń arqa shıǵısında jaylasqan Triyest qalasın birlespeshi áskerlerden aldınlaw basıp aldı. Usı waqıya Stalinning batıs menen munasábetlerin sácizlikke ushırawka shıǵarıwına bir bahya qaldı. Kreml rásmiy Belgradning janın alǵan halda batıs menen munasábetlerdi teń salmaqlılıqǵa salıwǵa eristi-yu, Titoni ózbilermenlikda sın pikir bıdırdı.
Ekinshi jáhán urısınan keyin rásmiy Kreml kommunistlik ideologiya tártibi ornatılǵan mámleketlerdi óz o'qi átirapında birlestiriwge hám suwıq urıs dáwirinde kollektiv qawipsizlik doktrinasini járiyalaǵan waqıtta Yugoslaviya administraciyası bolgar-yugoslav federatsiyasini shólkemlestiriw, Albaniyanı Yugoslaviya quramına qosıw, grek kommunistlarini qollap-quwatlaw boyınsha rásmiy Kremlga jaqpaytuǵın siyasat alıp bardı. Titoning siyasatı sın pikir etildi. Kreml tárepdarları Yugoslaviyada satqınlıqta ayblandi hám óltirindi. 1948-jıldıń 28-iyun sánesinde KPSS Oraylıq Komiteti májilisinde Stalin Yugoslaviya basshısın qattı sın pikir bıdırdı. Broz Titoning hurmacha qılıqları Stalinning hiqildog'iga kelgendi. Nátiyjede Broz Tito hám Stalin ortasındaǵı kelispewshilikler pútkil jámiyetshiliktiń itibarına tústi.
Broz Tito Yugoslaviya sotsialistik mámleketiniń principlerıni qaytaldan kórip shıǵıwǵa tıyanaqlı etdi. Tariyxchi ilimpazlar bul dáwirdegi Tito ideyaların “Titochilik” dep da ataydı. Titochilik nelerde kórinedi degen sorawǵa bolsa tómendegishe anıqlıq kirgiziw múmkin: áwele, titochilik kapitalıst basqarıw princpıındaǵı mámleketler menen tınıshlıq hám serikshilik tiykarında sheriklik qılıwdı názerde tutardi. Sol maqsette AQSh hám Yugoslaviya 1951-jılda “Óz-ara qawipsizlikti támiyinlew” boyınsha shártnama imzolaydi.
AQSh názerinde Yugoslaviya Sovet Birlespein tiyib turıwshı hám teń salmaqlılıqtı saqlawshı qural bolıwı kerek edi. Yugoslaviya bolsa bul shártnamadan Sovet Birlespesi Yugoslaviyaǵa qarsı áskeriy ámeliyat baslaytuǵın bolsa, AQShning járdemge keliwin názerde tutadı. Ekinshiden, titochilik ózinde qosılmaslik háreketin sáwlelendirgen edi. Usı princip tek Sovet Birlespeine salıstırǵanda jóneltirilgen bolsa -de, Tito batıs menen túrli áskeriy birlespeshilik shártnamalarına kiriwin juda etpesdi. Tito húkimeti sol sebepten rásmiy Kreml jetekshiligidegi Ekonomikalıq járdem keńesine kirisiwden bas tartadı.
Titochiliktin` ekinshi zárúrli tárepi milleti serb bolǵan Edvard Kardel ilgeri súrgen óz-ózin basqarıwshı sotsializm ideyası boldı. Onıń ideyasına kóre, tómen bo'g'imdagi húkimet shólkemleriniń máselesi áyne jumısshılardıń ózleri tárepinen kórip shıǵilıwın názerde tutardi. Naǵız ózi sebepli rásmiy Kreml Titoni trotskizm hám korporativlik principlerıni qabıl etkenliginde ayıplardı. Bul bolsa Yugoslaviyada bazar ekonomikasına tiykarlanǵan sotsializmni júzege alıp kelgendi.
SSSR menen de Batıs penen de sotsialistik lager menen jaqsı baylanıslardı jolǵa qoya alǵan Yugoslaviya ekonomikada sezilerli jetiskenliklerge eristi hám dúnyanıń turaqlı rawajlanıp atırǵan mámleketi retinde tán alıw etila basladı. Sayaxatshılıq tarawı bolsa Yugoslaviyanıń tiykarǵı dáramat derekyiga aylandı. Batıs menen jaqın baylanıslar nátiyjesinde Yugoslaviya shet el kreditleri hám texnologiyaları jawını astında qaldı.
1970-jıllarǵa barǵanda kapitalıstik mámleketler názerinde Yugoslaviya sotsialistik basqarıw princpına iye bolǵan ayrıqsha mámleket retinde oyda sawlelendiriw oyatdı. Yugoslavlarning joqarı turmıs tárizi sotsialistik demokratiya menen bahalana baslandı. Qızıq tárep sonda, Tito ózliginiń ullılanıwı mámleket degi liberal reformalar menen ıylewib ketken edi. Soǵan qaramastan, keleshektegi tereń ekonomikalıq, social, siyasiy waqıyalar tolqını ózi haqqında bildirgi berer, biraq Yugoslaviya administraciyası nazdida eli mámleket “tap-taza aspan” edi.
1970-jılǵa kelip dúnya bazarında neft hám zamanagóy texnologiyalarǵa bolǵan talaptıń ósiwi nátiyjesinde sotsialistik Yugoslaviya Federativ Respublikasınıń da ǵárejetleri keskin asıp ketti. 1980-jıllarǵa kelip Yugoslaviyanıń sovet respublikalarına kirip kólemi de qısqardı. Bul Yugoslaviya ekonomikasına baxıtsızlıqlıq tásir etdi. Sanaattıń ósiwi páseytiwdi, inflyatsiya, jumıssızlıq dárejesi hám mámleket qarızı arttı. Jámiyette bolsa mılletshillikke berilgen keyip de asıp bardı.
Tito húkimeti birden-bir Yugoslav xalqini payda etiw ideyası ámelde qumnan qurılǵan qasrga uqsap qulap barar edi. Tito aljasqandı. Xalıqlar ortasındaǵı tınıshlıq, bárinen burın, turaqlı baylanıs hám dialoglar asnosiga qurılısın inabatqa almaǵan, milliy hám diniy ayırmashılıqlarǵa iye mámlekette ázeliy awrıwlar sozılmalı tús alıp atırǵanına bee'tibor qaray kelgendi. Yugoslaviya xalqi túrli keypiyettegi mılletshillikti uran etip alǵan gruppalardıń iskenjesine túskendi. Keleshek abaylı tús alıp atırǵandı. 1980-jılda Marshal Tito o`mirden kóz jumdı jáne onıń siyasatın dawam ettira alatuǵın siyasiy miyrasxor joq edi. Nátiyjede Yugoslaviya bir zamatta Ekinshi jáhán urısınan keyin júz bergen eń qanlı waqıyalar iyrimine ju`z burdi.. Mámlekette uris boliwi aniq edi.
1987-jılda Slobodan Miloshevishtin` Kosovodagi albanlar mılletshilligin tınıshlantirishga urınǵan umtılıw-háreketleri tez arada óz unamsız nátiyjesin berdi. Yugoslaviya Tito árman etken bir xalıq milletleraro qarama-qarsılıqlar nátiyjesinde tártipsizlik hám bóliniwge, kóplegen biygúna insanlardıń turmıstan kóz jumıwına alıp keldi.
Ta`lim tarbiya protsesine zamanogo`y pedagogikaliq texnologiyalardi qollaniwdin` a`hmiyeti
Pedagogikaliq texnika bul oqiw protsesinde zamanogo`y axborot texnologiyalarinan ken`nen paydalaniw bolip esaplanadi.
Ta`lim-ta`rbiya protsesine zamanogo`y pedagogikaliq texnologiyalardi qollaniw en` da`slep pedagogikaliq qatnasiqlardi insaniyliqqa bag`darlaw ha`m demokratiyalastiriwdi talap etedi.O`ytkeni pedagogikaliq qatnasiqlardi insaniyliqqa bag`darlaw ha`m demokratlastiriwdi a`melge asirmay turip qollang`an ha`rqanday pedagogikaliq texnologiya ku`tilgen na`tiyjeni bermeydi. Ta`lim protsesi oqiwshilardin` bilim aliw ko`nlikpelerin olardin` ilimiy jaqtan du`nyag`a ko`z-qaraslarin do`retiwshilik izleniwlerin rawajlandiriw maqsetine bag`darling`an oqitiwshi ha`m oqiwshilardin` o`z-ara birge islesiwi bolip tabiladi.Basqasha aytqanda, ta`lim mazmuninin` oqitiw metodlari ja`rdeminde o`zlestiriwine erisiw bolip tabiladi.Metod so`zinin` uliwma ma`nisi maqsetke erisiw usili.Oqitiw metodi bul oqitiwshinin` bilimlerdi oqiwshilardin` sanasina etkeriw ha`m sol waqitta olardi oqiwshilar ta`repinen o`zlestirip aliw usili.Didaktikada oqitiw metodlari to`mendegi metodologiyaliq ha`m teoriya qag`iydalarina tiykarlanadi.
1.Oqitiw metodi protsesinde o`zine tiyisli pedagogikaliq sharayatinda obiektiv realliqti biliw metodlarinin` sa`wlesi bolip esaplanadi. Ya`g`niy oqitiw metodlari ja`rdeminde oqiwshilardin` biliw iskerligi sho`lkemlestiriledi ha`m basqariladi.
2.Oqitiw metodlari oqiwshilardi oqitiw, ta`rbiyalawha`m rawajlandiriw maqsetinde qollaniladi.Bul olardin` tiykarg`I funksiyalari bolip esaplanadi.Sonday-aq usi metodlardin` bag`darlawshi ,xoshametlewshi, sho`lkemlestiriwshi ha`m baqlawshi funksiyalari da bar.
3.Oqitiw metodlari jalg`iz ta`lim protsesinin` eki subiekti bolg`an oqitiwshinin` pedagogikaliq ha`m oqiwshilardin` oqiw ha`m biliw ha`reketlerin birlestiriwshi ha`m birge islewdi ta`minlewshi ha`reket usili bolip esaplanadi.
4.Oqitiw metodlari oqiw maerialliq qurallari bolg`an sabaqliq, ko`rgizbeli didaktikaliq ha`m tarqatpa materiallar menen bekkem baylanisqan.
5.Oqitiw metodlari aniq oqitiw usillarinan ibarat boladi ha`m pedagogikaliq protseste qollaniladi.
6.Oqitiw metodlari o`z-ara baylanisqan iskerlik usillari sipatinda sabaqtin` barliq basqishlari, sho`lkemlestiriw ha`m basqariw,oqiwshilardin` o`zlestirgen bilimlerin baqlaw ha`m bahalaw,aling`an na`tiyjelerdi analizlew,u`yge tapsirma beriwde qollaniladi.
7. Sabaqta oqitiw metodlari barqulla birikken halda qollaniladi. Sabaqtin` ha`rbir basqishinda metodlarinin` ol yamasa bul birikpelerinen paydalaniladi. Usi basqishtag`I waziypalardi tabisli sheshiwdi ta`minlewshi metod u`stemlik etiwshi jetekshi tizim payda etiwshi bolip esaplanadi.Qalg`an metodlar og`an boysinadi.
8.Insan iskerligi metodlarinin` o`zgeriwi oqitiw metodlarinin` bayiwina ha`m jan`alaniwina alip keledi.Jan`aliqlardin` g`alabaliq sharayatinda da`stu`rli oqitiw EEM da`stu`rleri ja`rdeminde oqitiw ha`m tag`ida basqa metodlar payda boladi. Didaktika oqitiw metodlarin klassifikatsiyalaw tartisli ma`sele bolip, tu`rli tiykarlar boyinsha a`melge asirilg`an.Akademik I.D.Zverov metodlarin oqitiw deregi ha`m oqiwshilar iskerlik da`rejesine ko`re to`mendegi klassifikatsiyani using`an.
Usi kestege muwapiq oqitiw metodlarinin` tog`iz toparin ta`nlap aliw mu`mkinshiligin beredi.
Belgili didaktik ilimpaz Yu.K.Babanskiy oqitiw metodlarin to`mendegi toparlarg`a ajiratqan.
1.Oqitiwdin` a`wizeki metodlari( gu`rrin`, oqiw,lektsiya, sa`wbet)
2.Oqitiwdin` ko`rgizbeli metodlari
3.Oqitiwdin` a`meliy metodi
4.Oqitiwdin` problemali izleniw metodi
5.Oqitiwdin` logikaliq metodlari
6.O`z betinshe islew metodi
7.Oqitiwda oqiwshilar ha`reketin, iskerligin xoshametlew ha`m tiykarlaw metodi.
8.Oqitiwdin` baqlaw ha`m o`z-o`zin baqlaw metodi.
“Kishi toparlarda islew” qollaniw usili
Kishi toparlarda islew oqiwshilardin` sabaqta aktivligin ta`minleydi.ha`r biri ushin tartista qatnasiw huqiqin beredi. Bir-birinen auditoriyada u`yreniwge imkaniyat tuwiladi, basqalar pikirin qa`dirlewge u`yretedi.
1.Iskerlikti tan`law Temag`a tiyisli mashqala sonday tan`lanadi. Natiyjede oqiwshilar oni u`yreniw orinlaw ushin do`retiwshilik aktivlik ko`rsetiwleri za`ru`r boladi ha`m tapsirmalar belgilenip alinadi.
2.Zaru`riy tiykar jaratiw.Oqiwshilar kishi topar ishinde qatnasiwlari ushin tan`lang`an iskerlik boyinsha ayirim bilim,ko`nlikpe ha`m ta`jiriybelerdi aldin iyelegen boliwlari kerek.
3.Toparlardi qa`liplestiriw.A`dette ha`rbir toparda 3-5 talaba boladi. (Itimal kem yamasa ko`p boliwi mu`mkin.Eger toparda islew ya`ki bul jazba jumis talap etse jaqsisi 2-3 kishi topar du`zilgeni maqul.Auditoriyani toparlarg`a ajiratiw qa`lewi boyinsha ya`ki esap boyinsha a`melge asiriladi.Ha`rbir topar aldina mashqalali situatsiya qoyiladi.
4.Aniq jol-joba ko`rsetiw.Oqiwshilarg`a iskerlikti orinlaw boyinsha aniq ha`m ko`lemi jag`inan ko`p bolmag`an tu`sinikler beriledi.Oqitiwshi toparlardin` islew tezligi tu`rlishe boliwin esapqa alip, waqit sgegarasin belgileydi.Toparlar kerekli materiallar ha`m axborotlar menen ta`minlenedi.Oqishilar toparda jumis baslawi ushin tapsirmani aniq tu`sinip alg`ani teksrilip ko`riledi.
5.Qollap-quwatlaw ha`m bag`darlaw.Oqitiwshi za`ru`riyat tuwilsa toparlar qasina gezekpe-gezek kelip turiwi tuwri bag`darda islep atirg`anligi` baqlap baradi yamasa olarg`a ja`rdem beredi.,toparlarg`a ta`sir o`tkizilmeydi.
6.Taliqlaw ha`m bahalaw.Toparda jumisti juwmaqlaw,oqiwshilardin` na`tiyjeleri boyinsha axborot beriledi.Bunin` ushin ha`rbir topar o`z sardarin saylaydi.Za`ru`riyat tuwilsa iskerlik na`tiyjeleri boyinsha bildirilgen pikirler oqitiwshi ta`repinen jazilip bariladi.En` tiykarg`isi topardin` o`z sheshiminin` tiykari ekenligin aniqlap aliw esaplanadi.Eger waqit jeterli bolsa,ol yamasa bul pikirdi argumentlewde toparlar bir-birine soraw beriwleri mu`mkin.Kishi toparlarda islew na`tiyjeleri oqitiwshi ta`repinen bahalanadi. Bunda iskerlikti tuwri ha`m aniq orinlaw, waqit sariplaniwi tiykarg`I o`lshem bolip esaplanadi.
Kishi topar ag`zalarinin` toparda islew ma`jburyatlari
Kishi topardin` ha`rbir ag`zasi:
-Doslarinin` pikirin diqqat penen esitiwi
-Topar isinde aktiv qatnasiwi ha`m birgelikte islewden bas tartpawi kerek
-Za`ruriyat bolg`anda ja`rdem sorawi kerek.
-Onnan ja`rdem sorag`anda ,basqalarg`a o`z ja`rdemin beriwi
-Topar isinin` na`tiyjelerin bahalawda qatnasiwi
-O`zinin` rolin jaqsi tu`siniwi ha`m a`mel etiwi
-Tapsirmani orinlawda,aniq waziypalardi biliwi kerek.
Insert metodin qollap sabaq o`tiw
Insert metodin qollaw boyinsha qabil qiling`an qag`iydalar
1.Tekstti oqiw
2.Qa`lem menen tekstin` shetine, ha`rbir q.atar basina belgi qoyip shig`iw
3.Oqip atirg`an tekstini`zdegi material sizge tanis, siz olardi bilseniz ”bilemen” dep oylag`an pikirin`izge ma`s kelse “V” belgisin qoyasiz.
4.Eger siz oqip atirg`an qatarlar sizing` bilimin`izge qarama qarsi kelse ya`ki bilemen dep oylag`anin`zig`a ma`s kelmese “-“ belgisin qoyamiz.
5.Egerde oqip atirg`an tekstte siz ushin jan`aliqlar bolsa “+” belgisin qoyasiz.
6.Siz oqip atirg`an qatarlar sizge tu`siniksiz bolsa,yag`niy oni tu`sinew ushin qosimsha mag`lumatlar talap etilse ol ja`gdayda “?” belgisin qoyasiz.
Bul belgiler ja`rdeminde oqip atirg`an tekst boyinsha uliwma kozqaras sa`wleleniwi kerek.
Orinlaw ushin tapsirma
To`mendegi kesteni da`pterini`zge sizip toltirin.
BBB metodi
Bilemen Bildim
(temadan alg`an jan`a mag`lumatlar) Biliwdi qa`leymen
(qiziqtirg`an sorawlar)
BBB metodi
Juwaplari menen
Bilemen Bildim (temadan alg`an jan`a mag`lumatlar) Biliwdi qa`leymen(qiziqtirg`an sorawlar)
Avstriya-Vengriya imperiyasinin` 1867-jili du`zilgenin 1912-jili Avstriya-Vengriyada awir ekonomikaliq krizis ju`z bergenin Avstriya-Vengriya imperiyasi qol astinda bolg`an slavyan xaliqlarinin turmisin
Balkan awqamin du`ziliwin Frans Ferdinanttin` o`ltiriliwin U`shler awqamin
Birinshi Balkan urisi Birinshi Ja`ha`n urisinin` baslaniw sebeplerin Ha`kimyatqa qarsi ko`terilisler
Ekinshi Ja`ha`n urisinan keyin Yugoslaviya ma`mleketinin` ekonomikaliq ha`m siyasiy jag`dayin temasin “SWOT” metodinan paydalanip u`yreniw
Ekinshi Ja`ha`n urisinan keyin Arqa Evropa ma`mleketlerinde sotsialistik du`zimnin` qulawi tiykarinan tinish jol menen a`melge asirildi. Inflatsiya ha`m jumissizliqtin` asiwi, turmis da`rejesinin` pa`seyiwi,ja`miyettin` bay ha`m ko`p sanli kambag`allar taypalarina ajiraliwi gu`zetildi. Arqa Evropa ma`mleketlerinin` ko`pshiligi NATOg`a ag`za boldi. Sotsialistik du`zimnin` qulawi basqa Evropa ma`mleketlerine qarag`anda Yugoslaviyada biraz quramali boldi.Sebebi alti respublikadan quralg`an bul mam`lekette milletshi ha`m ayirmashi ku`shlerdin` aktivlesiwi ushin qolay sharayat boldi
Arqa Evropa ma`mleketleri rawajlaniwdin` ekonomikaliq ha`m siyasiy jo`nelisi qilip Evropa awqamin tan`ladi. 1990-jili Serbiyada musilman albanlar o`zlerinin` Kosovo respublikasin dag`aza etti.Bul bolsa Serbiya menen quralli tartisqa alip keldi. Arqa Evropa ma`mleketlerinin` ko`pshiligi Evropa awqamina ag`za boldi. Aqibetinde 1992-jili Yugoslaviya ma`mleketi tarqalip ketti.Biraq g`arezsiz ma`mleketlerge ajiraliw etnik qarama qarsiliqlardi ku`sheytip jiberdi.
CHexoslavakiyada milliy mashqalalardi sheshiwdin` tinish jolin tan`ladi. Bul ma`mleketlerdin` ko`pshiliginde ha`zirge shekem korrupsiya da`rejesinin` joqarilig`i 1999-jili NATO a`skerleri Yugoslaviyani bombardimon qildi
Bosniya ha`m Gersogoviniyada diniy qarama qarsiliq kelip shiqti.
Nilufar gu`li metodi
Oqitiwdin` mashqalali-izleniw metodlari ha`m olardan paydalanip sabaq o`tiw
Bu`gingi ku`nde metodlardi na`tiyjeli qollawdin` a`hmiyetli kriteriyalarinan biri bul mashqalali jag`daydi ju`zege keltiriw,mashqalani ku`n ta`rtibine qoya biliw.Pedagoglardin` pikirinshe mashqalali oqitiw oqiwshinin` ga`rezsizligin,pikirlew shen`berin ken`eytiwge alip keledi.Mashqalali oqitiw talabalardi aktiv biliw procesine u`ndep, tafakkurdi imiy izleniwge bag`darlaydi.Mashqalali jag`daydin` ju`zege keliwi oqiwshilardin aldin alg`an bilimlerin bekkemleydi,mashqalanin` kelip shig`iw sebepleri sheshimin tabiwg`a u`ndeydi. Pedagogikag`a tiyisli a`debiyatlarda mashqalanin` qoyiliwi to`mendegi tu`rlerge bo`linedi.
1.Mashqalani oqitiwshinin` o`zi qoyadi,oni qa`liplestiredi,oqiwshilardin` oni g`arezsiz halda sheshimin tabiwg`a bag`darlaydi.
2.Oqitiwshi tekg`ana mashqalalai ja`g`daydi ju`zege keltiredi,oqiwshilar oni o`zleri qa`liplestiredi ha`m sheshimin izleydi.
3.Oqitiwshi ma`lim bir mashqalani ko`rsetpeydi,ba`lki oqiwshilardi mashqalag`a duslastiradi,olardi g`arezsiz ha`reketge bag`darlaydi.Oqiwshilardin` ozi g`arezsiz ra`wishte mashqalani an`laydi oni qa`liplestiredi ha`m sheshimin tabiwg`a ha`reket qiladi.
Oqitiwshi o`tilip atirg`an sabaqtin` formasi,o`tilgen pa`n, tema ha`m onin` formalarina ko`re qanday mashqala qoyiwdi, mashqalali ja`g`daydi ju`zege keltiriwdi o`zi belgileydi.Bul metodtin` o`zine ta`n ta`repi sonda oqiwshilardin` aldina mashqala qoyiwdadir.Mashqala oqiw materialinin` aniq mazmuni menen baylanisli boladi.Ta`lim protsesinde maqsetke erisiw ushin mashqalali oqitiwg`a birqatar talaplar qoyiladi.
• Mashqalali oqitiw ta`lim aliwshilardin` iqtiyajin qandiriw ha`m aktivligin asiriwg`a bag`darlanadi.
• Mashqalanin` ta`lim aliwshilar ushin aniq ha`m tu`sinikli boliwi.Bular:
• Qoyilg`an mashqalanin` a`hmiyetliligi
• Mashqala ilaji barinsha real o`mirden aliniwi
• Ta`lim aliwshilar ushin mashqala ma`lim bir a`hmiyetke iye boliwi
• Ta`lim aliwshilardin` birgelikte aktiv islesiwi
• Mashqalag`a tiyisli mag`lumatlar bazasin jaratiw
• Mashqalanin` basqalar ushin da a`hmiyetli ekenin ko`rsetiw lazim.
Mashqalali oqitiwdin` kemshiligi sonda:
• Ol ko`p waqit talap etedi.Tema dodalaniwina ko`p waqit sariplanadi.
• Mashqalali jag`daydi ha`rqanday auditoriyada da ju`zege keltiriw qiyin.Bul oqitiwshidan pedagogikaliq sheberlik kop kush quwat ha`m tajriybeni talap qiladi.
Sorawlarg`a tiykarlanip sabaq o`tiw metodi ha`m onin` usillari
Ha`mmemizge ma`lim soraw juwap metodi e`n a`yyemgi sol menen birge universal en` ko`p qollanilatug`in metod.Ta`jriybeler soni ko`rsetedi bul metodtti qollap sabaq o`tiw arqali:
1.Oqiwshilardi sabaqta aktiv qatnasiwg`a
2.Jan`a oqiw materiali menen tanistiriwg`a
3.Iyelegen bilimlerin bekkemlew ha`m ma`lim bir sistemag`a saliwg`a
4.Iyelegen bilimlerin qay da`rejede ekenligin aniqlaw ha`m sol arqali qadag`alaw arqali a`melge asiriladi ha`m bug`an ten` keletug`ini joq.
5.Analiz ha`m kritikaliq pikirlewdi rawajlandiriwg`a ja`rdem beredi.
Ko`binshe sabaqta soraw-juwap metodinin qollap sabaq o`tiw da`stu`riy metod sipatinda qaraladi. Bug`an sebep oni soraw beriw ha`m berilgen soraw shn`berinde juwap ku`tiledi ha`m oqiwshi ha`m talabalrdin` pikirlewin usi soraw a`tirapinda shekleniw ta`rizinde qaralsa ekinshiden uzaq waqit sabaqti awizeki ko`rgizbeli jantasiw tiykarinda sho`lkemlestiriwdir.Bug`an tiykarlanip oqiwshi talabalardin` sabaqta oqitiwshinin` axborot beriwi ,oqiwshilardin` bilimdi qabil qiliwi ha`m toplawi ha`m uzaq waqit yadinda saqlawi menen belgilenedi. Biraq soraw-juwap metodinin` imkaniyat u`lken sebebi g`arezsiz soraw qoyiwdan baslanadi.Soraw oqiwshi ya`ki talabani oylawg`a majbu`r qiladi,izleniwge bag`darlaydi.Sonin` ushinda tariyx pa`nin u`yreniwde aniq maqsetke bag`darlang`an soraw-juwap tiykarinda sabaq o`tiw ken` qollaniladi.
Qisqasha soraw juwap usili(Blits-soraw-juwap usili)
Bul usilda oqitiwshi qanday maqset qoyiwina qarap qisqa sorawlar tayyarlaydi.Oqiwshi-talabalardanda qisqa ha`m aniq juwap beriwdi talap qiladi.Sorawlar to`mendegishe boliwi mu`mkin.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Sorawlardin` juwaplari
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Temani ta`kirarlawg`a ,eslep qaliwdi bekkemlewge ja`rdem beretug`in soraw juwapqa tiykarlang`an oyin usili “Shinjir” dep ataladi.
Bul oyin a`meliy sabaqlarda qollaniladi.Bunda oqiwshi-talaba o`zine soraw beredi. Bul usildi bir bap yamasa bo`limy a`ki birneshe temalardi o`tip bolg`annan keyin qollag`an maqul.Sebebi talabalr za`ru`rli tariyxiy atamalar menen tanis boladi.Oyindi oynaw ta`rizi menen oqiwshi talabalar tanis .Sebebi bul balalar baqshasinan baslap-aq oynaladi ,alding`I so`zdin` aqirg`I ha`ribi menen baslanatug`in jan`a so`zdi tabiwi kerek.Bul ja`g`dayda tekg`ana tariyxiy pikirli sa`wlelendiretug`in so`zlerden paydalaniladi.
Tariyx-Xorvatiya-Albanlar-Ruminiya-agrar siyasat-Tito
Sa`wbet metodin qollap sabaq o`tiw
A`wizeki juwapqa tiykarlang`an ja`ne nir metod sa`wbet metodidir.Bul metod tiykarinan teoriyaliq ha`m a`meliy sabaqlarda ha`m ma`slah`at sabaqlarinda ken` qollaniladi.Bunda bilim oqitiwshi ta`repinen ma`lim bir sistemag`a saling`an halda tu`sinikli, oqiwshi ha`m talabalrdin` ruwxiyatina ta`sir etetug`in ta`rizde jetkiziledi.
Ekinshi Ja`ha`n urisinan keyin Yugoslaviya ma`mleketinin` ekonomikaliq ha`m siyasiy jag`dayi temasin mektep oqiwshilarina u`yretiw usillari
Do`gerek jumisi
Sabaqtin` temasi:
Sabaqtin` ta`limlik maqseti:Oqiwshilarg`a Yuoslaviya ma`mleketi haqqinda tu`sinik beriw
Sabaqtin` ta`rbiyaliq maqseti:Oqiwshilarg`a milliy watandisu`yiwshilik ha`m insanparwarliq pa`ziyletlerin sindiriw,olardin` ilimiy du`nyaqarasin ken`eytiriw
Sabaqtin` rawajlandiriwshiliq maqseti:Oqiwshilarg`a Yugoslaviya ma`mleketi haqqindag`I bilimlerin rawajlandiriw bekkemlew, mag`lumatlar beriw arqali olardin` o`zbetinshe piker ju`ritiw ha`m o`zbetinshe islew ko`nlikpelerin rawajlandiriw
Sabaqti u`skenelew:Ko`rgizbe qurallar,Yugoslaviya ma`mleketi haqqinda slayd, plakatlar,kesteler ha`m su`wrestler.
Sabaqta paydalanilatug`in texnologiya:Sheriklikte oqitiw texnologiyasi(Kishi toparlarda oqitiw metodi)
Sabaqtin` barisi
I.Sho`lkemlestiriwshi bo`lim.
Klasqa kiremen ha`m oqiwshilar menen sa`lemlesemen.Oqiwshilar menen tanisip qatnasti barlayman ha`m klass tazalig`ina itibar beremen.
II.O`tilgen tema boyinsha oqiwshilardin` bilimlerin test ja`rdeminde tekserip ha`m bahalap alaman.
Test
1.
|
