I.BOB. GIPERFAOL BO‘LGAN BOLALARNI PSIXOLOGO-PEDAGOGIK TASHHIS QILISHNING NAZARIY-METODOLOGIK TAMOYILLARI

Psixologiyada axloq atamasidan tur va inson faolligi darajasini uning faoliyati. mushoqadasi, tafakkuri, muloqoti kabi ko4rinishlari bilan bir qatorda belgilash uchun keng foydalaniladi. Inson axloqi to‘qrisidagi ilmiy tasavvurlar XX asrning boshlarida bixevioristlar uni psixologik fanning predmeti deb еЧоп qilgan vaqtdan boshlab, ayniqsa, shiddatli rivojlanish tusini oldi. Dastlab axloq tushunchasi ostida shaxsning istalgan tashqi kuzatiluvciii, “stimul-reaksiya” sxemasi bo'yicha ishlaydigan reaksiyasini (harakatlanuvchan, vegetativ, nutqiy) tushundilai*. Empiril< ma’lumotlarning to'planish darajasi bo‘yicha inson axloqining tabiati yanada chuqurlashdi. 1931 yilda esa axloqiy psixologiyaning asoschilaridan biri Djon Uotson axloq to4g‘risida “tuxumni mahsuldor qilish lalizasida dunyoga keluvchi va organizmning rivojlanishi darajasi bo‘yicha yanada murakkablashib boruvchi faollikning uzluksiz oqirai” ekanligini ta’kidlagan edi. Axloqning zamonaviy talqini tashqi stimulga reaksiyalar to^lam i doirasidan anelia chetga chiqadi. Shunday qilib, pskologik lugcatda axloq “tirik raavjudotga xos bo‘lgan, ulaming ichki va tashqi faolligi vositasidagi atrof-muhit bilan o‘zaro ta’sirdir”, deb talqin qilingan. Odamning tashqi faolligi ostida har qanday tashqi ko‘rinish: harakat faoliyat, muomala, mulohaza, vegetativ reaksiyalar tushuniladi. Quyidagilar axloqning ichki tarkibi bo‘lib hisoblanadi: motivatsiya va maqsad qocyish, kognitiv ishlov berish, hissiy reaksiyalar, o‘z-okzini boshqarish jarayonlari kabilar. Kelgusi muhokamalarda axloq tushunchasi ostida biz shaxsning individual xususiyatlari va shaxsning tashqi harakat hamda muomalasi shakhda ifodalanuvchi ichki faolligi bilan ijtimoiy muhit bilan o‘zaro harakati jarayonini Uishunamiz. Inson axloqining birmuncha muhim xususiyatlaridan biri - bu uning o‘z mohiyati bosyicha ijtimoiyligidir, u jamiyatga shakllanadi va amalga oshadi. Inson axloqining boshqa barqaror xususiyati - bu uning nutqiy boshqaruv va maqsad qo‘yilganligi bilan mustahkam aloqasi hisoblanadi. Umuman, insonning axloqi uning ijtimoiylasbuvi jarayonini - jamiyatga integratsiyasini aks ettiradi. Ijtimoiylashuv, o‘z rfavbatida, individual xususiyatlarni hisobga olgan holda ijtimoiy muhitga moslashishni ko‘zda tutadi. Moslashuv - individuallashuv jarayonlarining nisbati bo'yicha, shuningdek, jamiyatda shaxs mavqei yuzasidan ijtimoiy moslashuvning quyidagi variantlarini ajratish mumkin: 4radikal moslashuv - shaxsning mavjud ijtimoiy hayotda o'zgarishi orqali o‘z-o;zini ro‘yobga chiqarishi;

«Giper» so‘zi grek tilida me’yordan ortiqlik ma’nosini anglatadi. Giperfaollik bolalarda diqqatning tarqoqligi, chalg‘itishlarga moyillik, o‘ta harakatchanlikda namoyon bo‘ladigan yosh rivojlanishiga xos bo‘lmagan me’yorlarning buzilishi hisoblanadi. Pedagogik, psixologik adabiyotlarda, xalq orasida bunday bolalarga nisbatan «sho‘x», «o‘ta harakatchan», «cheksiz quvvat manbai», «tinib-tinchimas», «o‘t-olov», «vulqon» kabi atamalar qo‘llaniladi. Mutaxassislarning fikricha, dunyo miqyosida ko‘pchilik bolalar giperfaollikdan aziyat chekishadi va ularning soni so‘nggi yillarda tobora ortib bormoqda. Giperfaollik nafaqat bolalarning o‘zlariga, balki ularning atrofidagilar: ota-onasi, oila a’zolari, sinfdoshlari va o‘qituvchilariga ham bir qator qiyinchiliklar tug‘diradi. Bunday bolalarga o‘z vaqtida yordam berish zarur, aks holda bolada jamiyat talablariga zid xatti-harakatlar yoki psixologik og‘ishlar ro‘y berishi mumkin. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra kichik yoshdagi qonunbuzarlarning aksariyati giperfaol bolalardir.