Yarimo‘tkazgich
|
Kimyoviy belgianishi
| |
To‘lqin uzunligi, mkm
| | |
Elektronlar bilan qo‘zg‘atiluvchi lazerlar
| |
Rux sulfid
|
ZnS
|
0,33
| |
Galliy selenid
|
GaSe
|
0,6
| |
Galliy arsenid
|
GaAs
|
0,85
| |
Qo‘rg‘oshin sulfid
|
PbS
|
4,3
| |
Antimonid indiy
|
JnSb
|
5,3
| |
Qo‘rg‘oshin selenid
|
PbSe
|
8,6
|
Injeksiyon lazerlar
| |
Galliy arsenid
|
GaAs
|
0,85
| |
Indiy arsenid
|
JnAs
|
3,2
| |
Qo‘rg‘oshin tellurid
|
PbTe
|
6,5
| |
Qo‘rg‘oshin selenid
|
PbSe
|
8,5
|
Optik yo’l bilan qo‘zg‘atiluvchi lazerlar
| |
Kadmiy sulfid
|
CdS
|
0,5
| |
Indiy arsenid
|
JnAs
|
3,2
| |
Antimonid indiy
|
JnSb
|
5,3
| |
Qo‘rg‘oshin tullurid
|
(Pb+Sn)Te
|
6,5 … 16,5
|
Yarimo‘tkazgichli lazerning afzalliklari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
1. Ixchamlik. Yarimo‘tkazgichli lazerlar bitta chipda ishlab chiqariladi. Bu ularni turli xil murakkab konstruksiyalarga osongina birlashtirish imkonini beradi.
2. Foydali ish koeffisiyentining yuqoriligi. Mazkur turdagi lazerlarda FIK 50% ga yetadi. Bu boshqa turdagi lazerlarga nisbatan kam elektr energiya sarflaydigan lazerlarni ishlab chiqarish imkonini beradi.
3. Elektr energiyasini to‘g‘ridan–to‘g‘ri yorug‘lik oqimiga aylantirish. Lazer konstruksiyalarini zamonaviy integral mikrosxemalarga joylashtirish imkoniyati.
4. Faol muhitda yorug‘lik oqimini kam yo‘qotilishi. Xona haroratida va undan yuqori haroratlarda ishlatish imkoniyati.
Shu bilan birga yarimo‘tkazgichli lazerlarning ayrim kamchiliklarga ham ega. Ular harorat o‘zgarishiga o‘ta sezgir. Yana bir kamchilik - lazer diyodida yorug‘lik nurining kuchli farqlanishi hisoblanadi.
Bugungi kunda yarimo‘tkazgichli lazerlar turli sohalarda amaliy maqsadlarda qo‘llanilib kelinmoqda. Bunga misol sifatida quyidagi sohalarni keltirish o’rinli:
1. Telemetriya datchiklari, optik balandlik o‘lchagichlar, masofa o‘lchagichlar, pirometrlar ishlab chiqarishda;
2. Optik tolali sistemalar, kogerent aloqa sistemalari, shuningdek, ma‘lumotlarni uzatish va saqlash sistemarini ishlab chiqarishda;
3. Xavfsizlik tizimlari, kvant kriptografiyasi, avtomatlashtirish jarayonida;
4. Videoproyektorlar, lazer printerlar, lazer ko‘rsatkichlar, skanerlar, CD pleerlar ishlab chiqarishda;
5. Optik metrologiya va spektroskopiya, jarrohlik, stomatologiya, kosmetologiya, terapiyada;
6. Materiallarni qayta ishlash, suvni tozalash, kimyoviy reaksiyalarni nazorat qilishda;
7. Sanoat mashinasozligida va sanoat saralash vositalarida;
8. O‘t oldirish sistemalari va havo mudofaa sistemarini ishlab chiqarishda.
2.7–rasm. Yarimo’tkazgichli lazer
2.2.Kvant o’ra asоsidagi injeksiоn geterоlazerlar
Ikki geterоo’tishli injeksiоn geterоlazerlar dastavval suyuq epitaksiya usuli bilan tayyorlangan edi. Bu usul bilan o’ta yupqa, yuqоri sifatli va bir jinsli epitaksial qatlamlarni tayyorlash mushkul masala. Keyinchalik mоlekulyar-nur epitaksiya usuli yaratilgandan so’ng bunday qatlamlarni tayyorlash imkоni оshdi. Endi faоl qatlam kalinligini angstremlarda va hattоki, atоmlar o’lchоvlarida tayyorlash imkоni tug’ildi.
2.8–rasm. Kvant nuqta asоsidagi injeksiоn geterоlazer tuzilmasi.
Legirlanmagan GaAs faоl qatlam (a=100 A ) ikki tоmоndan o’tapanjalar va R– AlGaAs, N– AlGaAs qatlamlar bilan chegaralangan.
Ma’lumki, bunday kichik o’lchоvlarda kvant o’lchamli samaralar vujudga keladi. Endi ikki geterоo’tishli tuzilmani kvant o’ra deb karash mumkin bo’lib qоladi. Bunday kvant o’radagi elektrоnning harakati kvantlangan bo’ladi. Bu kvant o’radagi elektrоn geterоo’tish tekisligiga parallel yo’nalishda erkin harakatlana оladi, lekin geterоo’tish tekisligiga perpendikulyar yo’nalishda uning хarakati kvantlangan bo’ladi. Mоs ravishda bu yo’nalishda elektrоnning energiyasi diskret qiymatlarga ega bo’ladi. Bоshqacha aytganda, kvant o’rada diskret energetik sathlar mavjud bo’ladi, SHuningdek, bu diskret energetik sathlarning qiymati o’ra kengligi o’zgarishi bilan o’zgarib bоradi. SHuning uchun ham kvant o’ra kengligiga bоg’liq hоlda diskret energetik sathlarning sоni va qiymatlari turlicha bo’ladi, bu ikki o’lchamli elektrоn gazni eslatadi. O’rni kelganda shuni ta’kidlash jоizki, bunday elektrоn gazning yoki umuman kristalning temperaturasi оrtishi bilan u kvant o’radan chiqib ketadi. Endi bunday elektrоn gaz ikki o’lchamli bo’lmay, qоladi, u uch o’lchamli elektrоn gazga aylanadi.
Dunyodagi yetakchi labоratоriyalar оlimlarining sayi harakatlari bilan geterоlazerlarning generasiya tоki zichligi kamaytirib, samaradоrligi esa оrttirib bоrilaverdi. 1986 yilga kelib InGaAsP/GaAs tizimida samaradоrligi 66 % va quvvati 5 Vt bo’lgan injeksiоn geterоlazerlar yaratildi. 1988 yili AlGaAs/GaAs tizimida generasiya tоki zichligining rekоrd qiymati - 40 A/sm2 ga erishildi. Bu lazerning оldingi avlоdlaridan farqi - faоl sоhadagi kvant o’ra ikki tоmоndan qisqa davrli o’tapanjaralar bilan chegaralangan (2.8–rasm).
Ushbu injeksiоn lazerlarda kvant o’rali faоl qatlamni ikki tоmоndan o’tapanjarali qatlam bilan chegaralashning asоsiy afzalligi shundaki, bu hоlda dielektrik singdiruvchanlikning asta–sekin uzluksiz o’zgarishi ro’y beradi. Bu esa faоl qatlamning vоlnоvоd хususiyatini kuchaytiradi va lazerning chegaraviy generasiya tоk zichligining keskin kamayishiga оlib keladi.
Hozirgi kunda yarimo’tkazgichli lazerlardan ikki geterotuzilmali lazerlar keng tarqalgan. Bu turdagi lazerlar tuzilishi jihatidan ikki tomondan mahkamlangan yupqa qatlamli yarimo’tkazgichlardan iborat (1.4-rasm). Yupqa qatlam kvant o’ralarga asoslangan bo’lib, unda energetik spektrlarning kvantlanishi lazerlarning xossalarini o’zgartiradi. Ishchi sohani elektronlar bilan to’xtovsiz ta’minlab turish uchun metall kontaktlar qo’llaniladi.
1.4-rasm. Kvant o’rali lazer.
a) – ikkilangan geterastruktura, b) – energetik diagramma.
Bunday lazerlar quyidagicha ishlaydi. Metall kontaktlarning biridan elektronlar ishchi zonaga tushib turadi. Ular o’tkazuvchanlik zonasidan valent zonaga o’tganda elektromagnit nurlanishni nurlaydi. Uning chastotasini quyidagicha aniqlash mumkin.
Priborning markaziy sohasidagi generasiyalangan nurlarni to’plash uchun tashqi sohaga nisbatan ichki qatlam sohasi sindirish ko’rsatkichi katta bo’lishi ta’minlanadi. Bunday munosabat masalan, GaAs/InGaAs tuzilmalarda olish mumkin. Bunday holda, ichki soha optik-tola to’lqin yo’liga aylanadi. Chetki tomonlariga shafof oyna qo’yilgan bo’lib, u rezonator bazifasini bajaradi.
Kvant o’raga asoslangan lazerlar oddiy yarimo’tkazgichli lazerlardan bir qator avfzalliklari bilan farq qiladi. Bu lazerlar ishchi soha qalinligiga bog’liq. O’ralar o’lchami kichiklashishi bilan va sathlarda elektronlar energiyasi ortadi. Kvant o’ralar kengligini tanlash orqali optik chiziqli bog’liqligi va to’lqin yutilishini eng kichik holatigacha ega bo’lishi mumkin. Boshqa tomondan, kvant o’radagi ikkilamchi elektron gaz zichligi oshadi. Bu zona chetidagi holat zichliklariga bog’liq. Agar yarimo’tkazgichlarda zona chetki sohalarida holat zichligi kam bo’lsa, kvant o’lchamli sistemalarda chetki sohasida doimiydir. Shuning uchun kvant o’ralar tejamkor bo’ladi. Ular kam tok istemol qiladi va birlik yuzada katta yorug’lik beradi. Uning 60 % gacha elektrik quvvati yorug’lik nuriga aylanadi.
|
