|
FAVQULODDA VAZIYATLAR, ULARNING TURLARI VA XUSUSIYATLARI
|
| bet | 2/2 | | Sana | 06.06.2024 | | Hajmi | 25,94 Kb. | | #260979 |
Bog'liq 3-bob3.2. FAVQULODDA VAZIYATLAR, ULARNING TURLARI VA XUSUSIYATLARI.
Favqulodda vaziyat - odamlar qurbon bo‘lishiga, ularning sog‘lig‘i yoki atrof tabiiy muhitga zarar etishiga, jiddiy moddiy talafotlar keltirib chiqarishga hamda odamlarning hayot faoliyati sharoiti izdan chiqishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yoki olib kelgan avariya, halokat, xavfli tabiiy hodisa, tabiiy yoki boshqa ofat natijasida muayyan hududda yuzaga kelgan holat.o‘zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasining “texnogen, tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi to‘g‘risida” 455-sonli qaroriga (1998 yil 27 oktyabr) asosan favqulodda vaziyatlar ularning vujudga kelish sabablariga (manbalariga) ko‘ra texnogen, tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarga bo‘linadi va ular ushbu vaziyatlarda zarar ko‘rgan odamlar soniga, moddiy zararlar miqdoriga va ko‘lamlariga (hududlar chegaralariga) qarab lokal, mahalliy, respublika va transchegara turlariga bo‘linadi.
Lokal favqulodda vaziyatga 10 dan ortiq bo‘lmagan odam jabrlangan, yoxud 100 dan ortiq bo‘lmagan odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud moddiy zarar fv paydo bo‘lgan kunda eng kam oylik ish haqi miqdorining 1 ming baravaridan ortiq bo‘lmagan hamda fv zonasi ishlab chiqarish ob’ekti yoki ijtimoiy maqsadli ob’ekt hududi tashqarisiga chiqmaydigan fv tegishli bo‘ladi.
Mahalliy favqulodda vaziyatga 10 dan ortiq, biroq 500 dan ko‘p bo‘lmagan odam jabrlangan, yoxud 100 dan ortiq, biroq 500 dan ko‘p bo‘lmagan odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud moddiy zarar eng kam oylik ish haqi miqdorining 1 ming baravaridan ortiqni, biroq 0,5 million baravaridan ko‘p bo‘lmagan hamda fv zonasi aholi punkti, shahar, tuman, viloyat tashqarisiga chiqmaydigan fv tegishli bo‘ladi. Respublika favqulodda vaziyatiga 500 dan ortiq odam jabrlangan, yoxud 500 dan ortiq odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud moddiy zarar eng kam oylik ish haqi miqdorining 0,5 million baravaridan ortiq bo‘lgan hamda fv zonasi viloyat tashqarisiga chiqadigan fv tegishli bo‘ladi.
Transchegara favqulodda vaziyatga oqibatlari mamlakat tashqarisiga chiqadigan, yoxud favqulodda vaziyat chet elda yuz bergan va o‘zbekiston hududiga daxl qiladigan fv tegishli bo‘ladi.
Texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar. Transport avariyalari va halokatlari: ekipaj a’zolari va yo‘lovchilarning o‘limiga, havo kemalarining to‘liq parchalanishiga yoki qattiq shikastlanishiga hamda qidiruv va avariya-qidiruv ishlarini talab qiladigan aviahalokatlar; yong‘inga, portlashga, harakatlanuvchi tarkibning buzilishiga sabab bo‘lgan va temiryo‘l xodimlarining, halokat hududidagi temiryo‘l platformalarida, vokzallar binolarida va shahar imoratlarida bo‘lgan odamlar o‘limiga, shuningdek tashilayotgan kuchli ta’sir ko‘rsatuvchi zaharli modda (ktkzm)lar bilan halokat joyiga tutash hududning zaharlanishiga olib kelgan temiryo‘l transportidagi halokatlar va avariyalar (ag‘darilishlar); portlashlarga, yong‘inlarga, transport vositalarining parchalanishiga, tashilayotgan ktkzmlarning zararli xossalari namoyon bo‘lishiga va odamlar o‘limi (jarohatlanishi, zaharlanishi)ga sabab bo‘ladigan avtomobil transportining halokati va avariyalari, shu jumladan, yo‘l-transport hodisalari; odamlarning o‘limiga, shikastlanishiga va zaharlanishiga, metropoliten poezdlari parchalanishiga olib kelgan metropoliten bekatlaridagi va tunellaridagi halokatlar, avariyalar, yong‘inlar; gaz, neft va neft mahsulotlarining (avariya holatida) otilib chiqishiga, ochiq neft va gaz favvoralarining yonib ketishiga sabab bo‘ladigan magistral quvurlardagi avariyalar.
Kimyoviy xavfli ob’ektlardagi avariyalar: atrof-tabiiy muhitga kuchli ta’sir qiluvchi zaharli moddalarning (avariya holatida) otilib chiqishiga va shikastlovchi omillarning odamlar, hayvonlar va o‘simliklarning ko‘plab shikastlanishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yoki olib kelgan darajada, yo‘l qo‘yiladigan chegaraviy konsentratsiyalardan ancha ortiq miqdorda sanitariya-himoya hududidan chetga chiqishiga sabab bo‘ladigan kimyoviy xavfli ob’ektlardagi avariyalar, yong‘in va portlashlar.
Yong‘in-portlash xavfi mavjud bo‘lgan ob’ektlardagi avariyalar: texnologik jarayonda portlaydigan, oson yonib ketadigan hamda boshqa yong‘in uchun xavfli moddalar va materiallar ishlatiladigan yoki saqlanadigan ob’ektlardagi, odamlarning mexanik va termik shikastlanishlariga, zaharlanishiga va o‘limiga, asosiy ishlab chiqarish fondlarining nobud bo‘lishiga, favqulodda vaziyatlar hududlarida ishlab chiqarish siklining va odamlar hayot faoliyatining buzilishiga olib keladigan avariyalar, yong‘inlar va portlashlar; odamlarning shikastlanishiga, zaharlanishiga va o‘limiga olib kelgan hamda qidirish-qutqarish ishlarini o‘tkazishni, nafas olish organlarini muhofaza qilishning maxsus anjomlarini va vositalarini qo‘llanishni talab qiluvchi ko‘mir shaxtalaridagi va kon-ruda sanoatidagi gaz va chang portlashi bilan bog‘liq avariyalar, yong‘inlar va jinslar qo‘porilishi.
Energetika va kommunal tizimlardagi avariyalar:
Sanoat va qishloq xo‘jaligi mas’ul iste’molchilarining avariya tufayli energiya ta’minotisiz qolishiga hamda aholi hayot faoliyatining buzilishiga olib kelgan ges, gres, teslardagi, tuman issiqlik markazlaridagi, elektr tarmoqlaridagi, bug‘qozon qurilmalaridagi, kompressor va gaz taqsimlash shoxobchalaridagi va boshqa energiya ta’minoti ob’ektlaridagi avariyalar va yong‘inlar; aholi hayot faoliyatining buzilishiga va salomatligiga xavf tug‘ilishiga olib kelgan gaz quvurlaridagi, suv chiqarish inshootlaridagi, suv quvurlaridagi, kanalizatsiya va boshqa kommunal ob’ektlardagi avariyalar; atmosfera, tuproq, er osti va er usti suvlarining odamlar salomatligiga xavf tug‘diruvchi darajada konsentratsiyadagi zararli moddalar bilan ifloslanishiga sabab bo‘lgan gaz tozalash qurilmalaridagi, biologik va boshqa tozalash inshootlaridagi avariyalar.
Odamlar o‘limi bilan bog‘liq bo‘lgan va zudlik bilan avariya-qutqaruv ishlari o‘tkazilishini hamda zarar ko‘rganlarga shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatilishini talab qiladigan maktablar, kasalxonalar, kinoteatrlar va boshqa ijtimoiy yo‘nalishdagi ob’ektlar, shuningdek uy-joy sektori binolari konstruksiyalarining to‘satdan buzilishi, yong‘inlar, gaz portlashi va boshqa hodisalar.
Radioaktiv va boshqa xavfli hamda ekologik jihatdan zararli moddalardan foydalanish yoki ularni saqlash bilan bog‘liq avariyalar: sanitariya - himoya hududi tashqarisiga chiqarib tashlanishi natijasida paydo bo‘lgan yuqori darajadagi radioaktivlik odamlarning yo‘l qo‘yiladigandan ko‘p miqdorda nurlanishini keltirib chiqargan texnologik jarayonda radioaktiv moddalardan foydalanadigan ob’ektlardagi avariyalar; radioaktiv materiallarni tashish vaqtidagi avariyalar; atrof-muhit va odamlar salomatligi uchun xavf tug‘diruvchi radioaktiv chiqindilar to‘plagichlardagi, chiqindixonalardagi, ishlam to‘plagichlardagi va zaharli moddalar ko‘miladigan joylardagi avariyalar (o‘pirilishlar); radioizotop buyumlarning yo‘qotilishi; biologik vositalarni va ulardan olinadigan preparatlarni tayyorlash, saqlash va tashishni amalga oshiruvchi ilmiy-tadqiqot va boshqa muassasalarda biologik vositalarning atrof-muhitga chiqib ketishi yoki yo‘qotilishi bilan bog‘liq vaziyatlar.
Gidrotexnik halokatlar va avariyalar: suv omborlarida, daryo va kanallardagi buzilishlar, baland tog‘lardagi ko‘llardan suv urib ketishi natijasida vujudga kelgan hamda suv bosgan hududlarda odamlar o‘limiga, sanoat va qishloq xo‘jaligi ob’ektlari ishining, aholi hayot faoliyatining buzilishiga olib kelgan va shoshilinch ko‘chirish tadbirlarini talab qiladigan halokatli suv bosishlari.
Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlar: 1. geologik xavfli hodisalar: odamlar o‘limiga, ma’muriy-ishlab chiqarish binolarining, texnologik asbob-uskunalarning, energiya ta’minoti, transport kommunikatsiyalari va infratuzilma tizimlarining, ijtimoiy yo‘nalishdagi binolarning va uy-joylarning turlicha darajada buzilishiga, ishlab chiqarish va odamlar hayot faoliyatining izdan chiqishiga olib kelgan zilzilalar; zilzila - yer qobig‘ida yoki yuqori mantiyadagi to‘satdan surilishlar va yorilishlar oqibatida yuzaga keladigan va bikr to‘lqinlar ko‘rinishida uzoq masofalarga uzatiladigan yer osti silkinishlari va yer usti tebranishlari. Yer qobig‘idagi seysmik to‘lqinlar tarqalayotgan nuqtani zilzila gipotsentri deyiladi. yer yuzasining gipotsentr ustidagi joyi epitsentr deyiladi. Zilzila kuchi 12 balli seysmik shkala (msk-64) bilan o‘lchanadi. zilzilaning energetik tasnifi uchun magnitudadan foydalaniladi.
Zilzila shartli ravishda kuchsiz (1-4 ball), kuchli (5-7 ball) va vayronalik keltiruvchi (8 va undan ortiq ball) silkinishlarga bo‘linadi. Zilzilaning tektonik, vulqon va o’pirilish turlari mavjud. Tektonik zilzilalar barcha yer silkinishlarining 80-85% ni tashkil etadi. Odamlar o‘limiga olib kelgan yoki olib kelishi mumkin bo‘lgan va xavfli hududdan odamlarni vaqtincha ko‘chirishni yoki xavfsiz joylarga doimiy yashash uchun ko‘chirishni talab qiluvchi yer ko‘chishlari, tog‘ o‘pirilishlari va boshqa xavfli geologik hodisalar. Ko‘chki - tog‘ va jar yonbag‘irlaridan, dengiz, ko‘l va daryolarning tik qirg‘oqlaridan tuproq va tog‘ jinslarining og‘irlik kuchi ostida pastga siljishi.
Sunami - asosan suv osti silkinishlari vaqtida dengiz tubi katta maydonlarining pastga yoki yuqoriga siljishi natijasida yuzaga keladigan, dengiz to‘lqinidan iborat xavfli tabiiy hodisa. Sunamidan darak beruvchi tabiiy signal zilziladir. sunami boshlanishidan avval, odatda, suv qirg‘oqdan uzoq masofaga chekinadi, dengiz tubi yuzlab metr, hatto bir necha ming metrga ochilib qoladi. bu holat bir necha daqiqadan yarim soatgacha davom etadi. to‘lqinlar harakati momoqaldiroqsimon tovush bilan birga kechishi mumkin. 2. gidrometeorologik xavfli hodisalar: odamlar o‘limiga, aholi punktlarini, ba’zi sanoat va qishloq xo‘jaligi ob’ektlarini suv bosishiga, infratuzilmalar va transport kommunikatsiyalari, ishlab chiqarish va odamlar hayot faoliyati buzilishiga olib kelgan va shoshilinch ko‘chirish tadbirlari o‘tkazilishini talab qiladigan suv toshqinlari, suv to‘planishi va sellar; suv toshqini - qor erishi, jala (kuchli yomg‘ir), suvning shamol yordamida haydab kelinishi, muz bo‘laklarining tiqilishi va boshqa holatlarda daryo, ko‘l yoki dengiz suvlari sathining keskin ko‘tarilishi oqibatida quruqlikning anchagina qismini suv ostida qolishi. suv ko‘tarilishi - suv sathining qisqa muddatda jadal ko‘tarilishi. kuchli jala, ayrim hollarda qor erishidan paydo bo‘ladi. Sel - tog‘ daryolari o‘zanlarida to‘satdan yuzaga keluvchi katta hajmdagi tog‘ jinslari bo‘laklari, xarsanglar va suv aralashmasidan iborat vaqtinchalik shiddatli oqim. Aholi punktlaridagi, sanatoriy, dam olish uylaridagi, sog‘lomlashtirish lagerlaridagi odamlarning, turistlar va sportchilarning jarohatlanishiga va o‘limiga olib kelgan yoki olib kelishi mumkin bo‘lgan qor ko‘chkilari, kuchli shamollar (dovullar), jala va boshqa xavfli gidrometeorologik hodisalar. Qor ko‘chkisi - 20-30 m/soniya va undan ortiq tezlik bilan harakatlanayotgan yoki pastga surilayotgan qor massasi.
Dovul - tezligi 120 km/s, er yuziga yaqin joyda 200 km/s ni tashkil etuvchi shamol.
Bo‘ron - tezligi 20 m/s dan ortiq va uzoq davom etuvchi kuchli shamol. u siklon davrida kuzatiladi va dengizda katta to‘lqinlarni, quruqlikda esa vayronaliklarni keltirib chiqaradi. Quyun - momoqaldiroq bulutida yuzaga keluvchi va ko‘pincha er yuzasigacha diametri o‘nlab va yuzlab metrga etuvchi xartum shaklida cho‘ziluvchi shamol. u uzoq muddat davom etmaydi, bulut bilan birgalikda harakat qiladi.
Favqulodda epidemiologik, epizootik va epifitotik vaziyatlar: o‘lat, vabo, sarg‘ayma isitma kabi siyrak uchraydigan kasalliklarni keltirib chiqargan alohida xavfli infeksiyalar;
Odamlarda uchraydigan yuqumli kasalliklar rikketsiyalar — epidemik toshmali terlama, bril kasalligi, ku-isitma;
Zoonoz infeksiyalar - sibir yarasi, quturish; virusli infeksiyalar - spid;
Epidemiya - alohida xavfli infeksiyalarga tegishli bo‘lmagan, yuqish manbai bitta yoki yuqish omili bir xil bo‘lgan odamlarning guruh bo‘lib yuqumli kasallanishi, bir aholi punktida - 50 kishi va undan ortiq;
Aniqlanmagan etiologiya bilan guruh bo‘lib kasallanish - 20 kishi va undan ortiq; tashhisi aniqlanmagan bezgak kasalligi - 15 kishi va undan ortiq;
O‘lim yoki kasallanish darajasi o‘rtacha statistik darajadan 3 baravar va undan ortiq bo‘lgan vaziyat;
Zaharli moddalar bilan zaharlanish - jabrlanganlar soni - 10 kishi, vafot etganlar soni - 2 kishi va undan ortiq:
Oziq-ovqatdan ommaviy zaharlanish - jabrlanganlar soni - 10 kishi, vafot etganlar soni - 2 kishi va undan ortiq;
Epizootiya - hayvonlarning ommaviy kasallanishi yoki nobud bo‘lishi; epifitotiya - o‘simliklarning ommaviy nobud bo‘lishi.
Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar: 1. quruqlik (tuproq, er osti)ning holati o‘zgarishi bilan bog‘liq vaziyatlar: halokatli ko‘chkilar - foydali qazilmalarni qazish chog‘ida yer ostiga ishlov berilishi va insonning boshqa faoliyati natijasida paydo bo‘luvchi yer yuzasining o‘pirilishi, siljishi; tuproq va yer ostining sanoat tufayli kelib chiqqan toksikantlar bilan ifloslanishi, og‘ir metallar, neft mahsulotlari, shuningdek qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida odamlarning sog‘lig‘i uchun xavf soluvchi konsentratsiyalarda qo‘llaniladigan pestitsidlar va boshqa zaharli ximikatlar mavjudligi. 2. atmosfera (havo muhiti) tarkibi va xossalari o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyatlar: havo muhitining quyidagi ingridientlar bilan ekstremal yuqori ifloslanishi: oltingugurt dioksid, dioksid va azotli oksid, uglerodli oksid, dioksin, qurum, chang va odamlar sog‘lig‘iga xavf soluvchi konsentratsiyalarda antropogen tusdagi boshqa zararli moddalar;
Katta ko‘lamda kislotali zonalar hosil bo‘lishi va ko‘p miqdorda kislota chiqindilari yog‘ilishi;
Radiatsiyaning yuqori darajasi. 3. gidrosfera holatining o‘zgarishi bilan bog‘liq vaziyatlar: yer yuzasi va yer osti suvlarining sanoat va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi oqovalari: neft mahsulotlari, odamlarning zaharlanishiga olib kelgan yoki olib kelishi mumkin bo‘lgan tarkibida og‘ir metallar, har xil zaharli ximikatlar bor bo‘lgan chiqindilar va boshqa zararli moddalar bilan ekstremal yuqori darajada ifloslanishi; binolar, muhandislik kommunikatsiyalari va uy-joylarning emirilishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yoki olib kelgan sizot suvlar darajasining oshishi; suv manbalari va suv olish joylarining zararli moddalar bilan ifloslanishi oqibatida ichimlik suvning keskin etishmasligi.
Favqulodda vaziyatlarda aholining harakatlari. Zilzilagacha ko‘riladigan chora- tadbirlar: zilzila, uning oqibatlari, etkazilishi mumkin bo‘lgan zararni kamaytirish yo‘llari to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lish. xavfli sharoitda mohirona va qat’iyatli harakat qilishga ma’nan va ruhan o‘zini tayyorlash. Zilzilaga qanday tayyorlanish kerak? avvaldan uyda, ishda, kinoda, teatrda, transportda va ko‘chada bo‘lgan vaqtingizda zilzila yuz bergudek bo‘lsa, harakat qilish rejasini tuzib qo‘ying. xavfli va xavfsiz joylarni aniqlang. oila a’zolaringizga zilzila vaqtida qanday harakat qilishlari lozimligini tushuntiring va ularni birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishga o‘rgating. Hujjatlar, pullar, cho‘ntak fonari va batareykalarni qulay joyda saqlang. uyda bir necha kunga etarli ichimlik suvi va oziq-ovqat zaxirasi bo‘lishi kerak.
Krovatlarni deraza va tashqi devordan nariroqda joylashtiring. shkaf, tokcha va javonlarni devorlarga mahkamlang, yuqorida joylashgan tokchalar va antresollardagi og‘ir buyumlarni pastga oling. xavfli moddalar (kimyoviy, engil alangalanuvchi suyuqliklar)ni ishonchli, yaxshi berkitiladigan joylarda saqlang.
Zaruriyat tug‘ilganida o‘chirish uchun elektr, gaz va suv ta’minotini o‘chirish jo‘mraklari qaerda joylashganini barcha bilishi zarur. Zilzila vaqtida qanday harakatlanish kerak? Bino tebranishini xis qilgan, qandillarning tebranayotganini, buyumlar ag‘darilayotganligini ko‘rgan, shisha idishlarning sinish ovozini eshitgan zahotingiz, pastki qavatlarda yashasangiz, vahimaga berilmay (tebranishni sezgan vaqtingizdan to bino uchun xavfli tebranishlar boshlangunicha ixtiyoringizda 15-20 soniya mavjud), zudlik bilan hujjatlaringizni, pul va eng zarur buyumlaringizni olib, binodan tashqariga chiqing. ko‘chaga chiqqandan so‘ng, bino yaqinida turmang, ochiq maydonga o‘ting. Xotirjamlikni qo‘ldan bermang va boshqalarni ham tinchlantirishga harakat qiling! Yuqori kavatlarda yashasangizu, bino ichida qolishingizga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, u holda xavfsiz joyni: ichki devor oldi, burchak, ichki devor oralig‘i yoki tayanch ustun ostini tanlang. iloji bo‘lsa, stol ostiga berkining - u sizni pastga tushayotgan buyumlar va bo‘laklardan muhofaza qiladi. deraza va og‘ir mebellardan uzoqroqda turing. yoningizda bolalaringiz bo‘lsa, ularni o‘z tanangiz bilan berkiting. Sham, gugurt, yondirgichlardan foydalanmang.
|
| |
