Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini
rivojlantirish vazirligi
Muhammad al Xorazmiy nomidagi TATU
Farg‘ona filiali
«TELEKOMMUNIKATSIYA INJINIRINGI VA KASB TA’LIMI FAKULTETI»
«Axborot – ta’lim texnologiyalari» kafedrasi
622-21 guruh talabasi Abdurahimova Maftunaning
INDIVIDUAL LOYIHA ISHI
Mavzu: Informatika fanidan o`quvchilarning o`quv yutuqlarini nazorat qilish usullari
Bajardi: M.Mirzaabdullayeva
Rahbar:
Farg‘ona – 2023
\documentclass[12pt, a4paper]{report}
\usepackage[utf8]{inputenc}
\usepackage[T2A]{fontenc}
\usepackage[english, russian, uzbek]{babel}
\usepackage{graphicx}
\usepackage{tabularx}
\usepackage{mathptmx}
\usepackage{indentfirst}
\usepackage[left=3cm, right=1.5cm, top=2cm, bottom=2cm]{geometry}
\begin{document}
\begin{titlepage}
\centering
\large
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI\\
\vspace{3cm}
NOMIDAGI TATU FARG'ONA FILIALI\\
\vspace{2cm}
“Telekommunikatsiya injinering va kasb ta'limi” fakulteti\\
\vspace{0.5cm}
“Axborot – ta’lim texnologiyalari” kafedrasi\\
\vspace{0.5cm}
“60611300 – Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida kasb ta'limi”\\
yo’nalishi talabasi tomonidan bajarilgan\\
\vspace{2cm}
INDIVIDUAL LOYIHA\\
\vfill
\textbf{Mavzu: Sun’iy intellekt va uning imkoniyatlari va salohiyati}\\
\vspace{2cm}
Bajardi: Mirzaabdullayeva Munisa\\
622-21 guruh talabasi\\
Rahbar: Abdullajonova Nurzoda\\
\vfill
Farg'ona – 2023 yil
\end{titlepage}
\newpage
\setcounter{page}{1}
\noindent
\section*{Vazifalar:}
\begin{enumerate}
\item Individual loyiha mavzusini olish.
\item Mavzu bо’yicha adabiyotlar bilan tanishish va tushuntirish xatini yozish.
\item Ximoya qilish.
\end{enumerate}
\section*{Bajarish grafigi}
\begin{center}
\begin{tabularx}{\textwidth}{|c|X|c|}
\hline
№ & Ish nomi & Muddat Xaftada \\
\hline
1 & Individual loyiha mavzusini olish & 1-3 \\
2 & Individual loyihani topshiriq varag’ini tuzish & 1-3 \\
3 & Mavzu bо’yicha adabiyotlar bilan tanishish va tushuntirish xatining kirish qismini yozish. & 3-5 \\
4 & Nazariy qismni tayyorlash. & 6-9 \\
5 & Tushuntirish xatini tayyorlash. & 9-13 \\
6 & Mavzuda berilgan qurilma yoki dasturiy ta'minot ishini kо’rsatuvchi sxematik chizma tayyorlash & 13-14 \\
7 & Ximoya qilish. & 14-15 \\
\hline
\end{tabularx}
\end{center}
tableofcontents
\newpage
\chapter*{Kirish}
\addcontentsline{toc}{chapter}{Kirish}
Hozir kunda O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimi o’quv jarayonlarini texnologiyalashtirish natijasida uzluksiz ta’lim va davlat standartlarini kafolatli amalga oshirishga zamin yaratildi. Bu imkoniyatlarni hayotga tadbiq etish ko’p qirrali muammo bo’lib, ta’lim tizimining har bir bosqichida umumta’lim, kasb yo’nalishlari fanlarining mazmuni va shu mazmunni talabalarga etkazish metodikasini yaratishni taqozo etadi.
Ixtisoslik fanlarini o’qitish talabalarning ta’limiy, tarbiyaviy va kasbiy tayyorgarligidagi ahamiyati yuqori bo’lib, keyingi kasbiy faoliyatlarida albatta kompyuterlar yordamida amaliy ishlarni bajarishlariga to’g’ri keladi. Buning uchun talabalarning informatikadan olgan bilim va ko’nikmalari, kompyuterning amaliy dasturlaridan foydalanish darajasi yuqori bo’lishi lozim. Shu bois ‘Informatika’ fanini o’qitish va undagi amaliy dasturlardan foydalana olishga o’rgatish muxim masalalardan biri hisoblanadi. Ayni paytda ‘Informatika’ umumta’lim fanining, xususan amaliy dasturlar mavzulari mazmunini belgilash, shu mazmunga mos o’quv-metodik materiallar majmuasini ishlab chiqish va talabalarga zamonaviy o’qitish metodlaridan foydalanib etkazib berish mazkur bitiruv malakaviy ishining asosini tashkil qiladi. Shu sababli oliy o’quv yurtlarida ‘Informatika’ umumta’lim fanining mazmuni, va o’qitish metodikasiga bagishlangan bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi shubhasiz.
\newpage
\section{Informatika fanining ahamiyati va o’qituvchining maqsad}
Informatika — (nemischa: Informatik, fransuzcha: Informatique, inglizcha: computer science - komputer fani (AQShda), computing science - hisoblash fani (Buyuk Britaniyada))
Informatika hisoblash, avtomatlashtirish va axborotni oʻrganadi. Kompyuter fanlari nazariy fanlarni (masalan, algoritmlar, hisoblash nazariyasi, axborot nazariyasi va avtomatlashtirish) amaliy fanlarga (jumladan, apparat va [[Dasturlash|dasturiy taʼminotni] va joriy etish) qamrab oladi. Kompyuter fanlari odatda akademik tadqiqot sohasi hisoblanadi va kompyuter dasturlashdan farq qiladi.
Algoritmlar va maʼlumotlar tuzilmalari kompyuter fanida markaziy oʻrinni egallaydi. Hisoblash nazariyasi hisoblashning mavhum modellari va ular yordamida hal qilinadigan masalalarning umumiy sinflariga tegishli. Kriptografiya va kompyuter xavfsizligi sohalari xavfsiz aloqa va xavfsizlik zaifliklarining oldini olish vositalarini oʻrganishni oʻz ichiga oladi. Kompyuter grafikasi va hisoblash geometriyasi tasvirlarni yaratishga qaratilgan. Dasturlash tili nazariyasi hisoblash jarayonlarini tavsiflashning turli usullarini koʻrib chiqadi va maʼlumotlar bazasi nazariyasi maʼlumotlar omborini boshqarish bilan bogʻliq. Inson va kompyuterning o’zaro ta’siri odamlar va kompyuterlar oʻzaro taʼsir qiladigan interfeyslarni oʻrganadi va dasturiy taʼminot muhandisligi dasturiy taʼminotni ishlab chiqish ortidagi dizayn va tamoyillarga eʼtibor beradi. Operatsion tizimlar, tarmoqlar va oʻrnatilgan tizimlar kabi sohalar murakkab tizimlar ortidagi printsiplar va dizaynni oʻrganadi. Kompyuter arxitekturasi kompyuter komponentlari va kompyuterda boshqariladigan uskunalarning tuzilishini tavsiflaydi. Sunʼiy intellekt va mashinani o’rganish odamlar va hayvonlarda mavjud muammolarni hal qilish, qaror qabul qilish, atrof-muhitga moslashish, rejalashtirish va oʻrganish kabi maqsadga yoʻnaltirilgan jarayonlarni sintez qilishga qaratilgan. Sunʼiy intellekt doirasida kompyuterni koʻrish tasvir va video maʼlumotlarini tushunish va qayta ishlashga qaratilgan boʻlsa, tabiiy tilni qayta ishlash matn va lingvistik maʼlumotlarni tushunish va qayta ishlashga qaratilgan.
“Informatika o’qitish metodikasi” fanini o’qitishdan maqsad – bo’lajak o’qituvchilarini Informatika va axborot texnologiyalari fanini o’qitish, kasbiy faoliyatida zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini qo’llash, informatikadan turli-tuman shakldagi sinf va sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish hamda o’tkazishga tayyorlash, ta’lim-tarbiya sohasini axborotlashtirishning yo’llari va istiqbollari haqidagi tassavvurlarini rivojlashtirish va chuqurlashtirish, informatika o’qituvchisining kasbiy sohasida egallashi lozim bo’lgan bilimlar, amalda qo’llash uchun ko’nikma va makalalarni shaklantirish hamda rivojlantirishdan iborat.
Ushbu maqsadga erishish uchun fan talabalarda bo’lajak informatika o’qituvchisi sifatida umumiy o’rta ta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida o’qitiladigan Informatika va axborot texnologiyalari fanining ahamiyati, uning mazmuni, tamoyillari, shuningdek, fanning boshqa fanlar bilan aloqadorligiga oid nazariy bilimlar, amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirish vazifalarini bajaradi.
Fan bo’yicha talabalarning bilim, ko’nikma va malakalariga quyidagi talablar qo’yiladi. Talaba:
– informatika va axborot texnologiyalarining ta’lim tizimida tutgan o’rni va roli, informatika o’qitish metodikasining pedagogika, psixologiya fanlari bilan bog’liqligi, informatika o’qitish metodikasi tarixi, informatika o’qitishning zamonaviy usul va vositalari, informatikaga oid internet, masofaviy ta’lim va Web-texnologiyalarga asoslangan tarmoq ta’lim resurslari, darsliklar, o’quv-uslubiy qo’llanmalarning xususiyatlari to’g’risida bilimga;
– informatika o’qitish metodikasining boshqa fanlar bilan integratsiyasi, informatikani o’qitishning zamonaviy shakl, usul, vositalari, ularning nazariy asoslari, umumiy o’rta ta’lim va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limida informatikani o’qitishning maqsadi, mazmuni va vazifalari, informatikani o’qitishning didaktik tamoyillari, informatika va axborot texnologiyalarini o’qitishda uning qismlari va boblariga xos xususiyatlari, informatikadan darsdan tashqari ishlarni tashkil etish va o’tkazish, internet, masofaviy ta’lim va Web-texnologiyalardan foydalanish ko’nikmasiga; informatika o’qitishda zamonaviy usul va vositalarini qo’llay olish, informatika o’qitishda ilg’or metodik tajribalarni umumlashtira olish, informatika va axborot texnologiyalari bo’yicha mustaqil ta’lim olishga o’quvchilarni yo’llash, informatikani o’qitishda o’quvchilarda axboriy madaniyatni shakllantirish va rivojlantirish, informatikadan o’quvchilar bilimini baholay olish, informatika darslari hamda tarbiyaviy ishlar bo’yicha talab qilingan barcha hujjatlarni yuritish, informatika va axborot texnologiyalari darslarini rejalashtirish, informatikani o’qitishda internet, masofaviy ta’lim va Web-texnologiyalaridan foydalanish malakasiga ega bo’lishi lozim.
\newpage
\section{O’quvchilarning o’quv yutuqlari va umumiy maqsadlari}
Baholash deganda biz bolaning hozirgi yutuqlarini (muvaffaqiyatsizliklarini), oldingi yutuqlari (muvaffaqiyatsizliklari) bilan taqqoslash jarayonini va o’quv natijalarini amaldagi o’quv standartlari tomonidan belgilangan normalar bilan o’zaro bog’liqligini tushunamiz. Baholash mezonlari va shakllarini yaratish jarayoni o’quvchilar bilan birgalikda amalga oshiriladi va biz buni bolalarning qadr-qimmatini shakllantirishning bir usuli deb bilamiz. O’qitish jarayonida o’qituvchilar tomonidan qabul qilingan rasmiy va norasmiy baholash usullari to„plami “Formativ baholash” (shakllantiruvchi) deb nomlanadi. Bu o’qituvchilar tomonidan olib boriladigan o’quv jarayonining bir qismi bo’lib, o’quv va o’qitish usullarini o’zgartirish orqali o’quvchining tushunchasi va malakasini oshirishga qaratilgan. Formativ baholash o’qituvchilarga ham, o’quvchilarga ham o„quvchining faoliyati va o’rganishi to’g’risida to’g’ridan-to’g’ri va batafsil mulohazalar berishga harakat qiladi. Bu o’quv jarayonida o’quvchilarning ehtiyojlari va taraqqiyotni kuzatadigan doimiy jarayon. Formativ baholashnining asosiy vazifasi o’quv yili uchun qo’yilgan maqsadlarning bajarilishi yoki bajarilmaganligini aniqlash. Shuning uchun o’qituvchilar ham o’quvchilar ham o’quv yili davomida erishmoqchi bo’lgan o’quv maqsadlarni aniq bilishlari kerak. O’quv maqsadlari rasmiy shaklda o’qituvchi ish rejalarida aks etadi. Yoki o’qituvchi norasmiy shaklda o’quvchilar bilan birgalikda o’quv maqsadlarni aniqlab olishi mumkin bo’ladi. Formativ baho o’quvchilar ta’lim jarayonida faol rol o’ynashi kerak degan fikrdan boshlanadi. Formativ baholashda o’quv maqsadiga erishish uchun zarur bo’lgan qadamlar (mexanizmlar)aniq belgilanadi. Biroq bunga erishish uchun baholash yaxshi ishlab chiqilgan bo’lishi kerak. Bu jarayonda o’quvchilar orasida o’z-o’zini baholash va hamkorlik qilishga katta e’tibor qaratiladi va rag„batlantiriladi. Marina Aleksandrovna Pinskaya, pedagogika fanlari nomzodi, tadqiqotchi ‘Baholashning yangi shakllari’ kitobida quyidagilarni yozadi: Formativ baholash o’quv jarayoni nafaqat yakuniy bosqichda, balki boshlang’ich va o’rta bosqichda qanday o’tayotganiga tashxis qo’yish uchun zarur, va agar ma’lumotlar qoniqarsiz bo’lib chiqsa, olingan ma’lumotlar asosida kerakli ma’lumotlarni kiritish va ta’lim faoliyati sifatini oshirish uchun o’zgartirishlar kiritish mumkin. Formativ baholash butun o„quv dasturi o„rniga individual o’quv mahoratiga yoki o’quv dasturidagi ko’nikmalarga yo’naltiriladi. Ushbu baholashlar ma’lum bir maqsad sari intilishni o’lchash uchun mo’ljallanadi deb aytadi.
Formativ baholashning eng foydali qismlaridan biri shundan iboratki, shakllantiruvchi baholashning yagona uslubi yo’q. Buning o’rniga mavjud bo’lgan yuzlab turli xil baholash usullari mavjud. Har bir o’qituvchi potentsial shakllantiruvchi baholashning chuqur repertuarini ishlab chiqishi mumkin. Bundan tashqari, o’qituvchilar shakllantiruvchi baholashni o’quvchilarining ehtiyojlariga moslashtirish va o’zgartirishlari mumkin. Bu juda muhim, chunki tafovut o’quvchilarni jalb qilishga yordam beradi va o’qituvchining o’rganilayotgan tushunchalarni to’g’ri baholashiga mos kelishini ta’minlaydi. Variantlarga ega bo’lish, shuningdek, o’quvchilar yil davomida ularning shaxsiy imtiyozlari yoki kuchli tomonlariga va zaif tomonlariga tabiiy ravishda mos keladigan baholashning turlarini ko’rishlariga yordam beradi. Formativ baholashning eng yaxshi turi - bu jalb qilish, o„quvchilarlarning kuchli tomonlariga moslashish va qo’shimcha o’qitish yoki yordamga muhtoj bo’lgan sohalarni aniqlash. Formativ baholash o’qituvchilar va o’quvchilar uchun juda ko’p ahamiyatga ega bo’lgan tasdiqlangan o’quv vositasidir. O’qituvchilar kelgusidagi darslarga rahbarlik qilish, o’quvchilar uchun individual o’quv maqsadlarini ishlab chiqish va o’quvchilarga taqdim etilayotgan darslarning sifati to’g’risida qimmatli ma’lumotlarni olish uchun shakllantiruvchi baholashni ishlab chiqish va undan foydalanishlari mumkin. Sinflarida muntazam, doimiy shakllantiruvchi baholashdan foydalanadigan o’qituvchilar, o’quvchilarning faolligi va o’qishi ortib borayotganligini aniqlaydilar. O’qituvchilar shakllantiruvchi baholashdan olingan ma’lumotlardan butun guruh uchun ham, individual darslar uchun ham o’quv qo’llanmalarini o’zgartirish uchun foydalanishlari mumkin. O’quvchilar shakllantiruvchi baholashda ular o’zlarining qaerdaligini har doim bilishlarini va o’zlarining kuchli va kuchsiz tomonlarini tobora ko’proq anglab etishlari uchun foydali bo„ladi. Formativ baholashlarni tuzish oson, olish oson, to’plash oson va natijalardan foydalanish oson. Bunga qo’shimcha ravishda, ular bajarilishi uchun cheklangan vaqt talab etiladi. Formativ baholash o’quvchilarga individual maqsadlarni belgilashda yordam beradi va har kuni yutuqlarni kuzatib boradi.
\newpage
\section{Sun’iy intellektni insonlar hayotidagi o’rni}
Odatda, robotlar deganda, ko’pchilikning ko’z oldiga insonlardek gaplasha oladigan, ularning o’rniga barcha yumushlarni bajara oladigan yordamchilar keladi. Ammo bu nisbatan kengroq tushuncha. Aslida, mobil qurilmangizdagi dasturlar: google-tarjimon, lug’atlar, turli xil o’yinlar va hokazolar ham sun’iy intellektga yaqqol misol bo’la oladi. Faqat ularning qamrovi kichikroq bo’lib, ma’lum bir yo’nalishdagina sizga yordam bera oladi. Ya’ni, bajarmoqchi bo’lgan amallaringiz turiga qarab tegishli dasturdan foydalanasiz.
Hozirda SI turli amallarni bajarishga mo’ljallangan algoritm hamda dasturiy tizimlardan iborat va u inson ongi bajarishi mumkin bo’lgan bir qancha vazifalarning uddasidan chiqa oladi.
Keling, sun’iy aql bilan bog’liq 8 ta qiziqarli faktlarni ko’rib chiqamiz.
Fakt 1. Sun’iy intelekt xizmatining beminnatligi va vaqt meyorlarining cheklanmaganligi.
Fakt 2. U buzilishlarga moslasha oladi.Amerikalik olimlar sun’iy intellekt bilan jihozlangan robot bilan tajriba o’tkazishdi. U jiddiy zarar ko’rgan taqdirda ham ishlashda davom etishini aniqladilar. Tajriba davomida "jarohat olgan" robot kamida oltita turli xil jarohatlarga, shu jumladan ikkita pastki oyoq-qo’llarining to’liq yo’qolishiga moslasha oldi va robotning "qo’li" kamida 14 turdagi jarohatlarga, shu jumladan uning ikkita dvigatelining ishdan chiqishiga moslasha oldi.
3-fakt:Sun’iy intelekt yaratuvchilarining e’tiqodi va stereotiplarini meros qilib oladi.
Sun’iy miya o’z xulosalarini dastlab unga kiritilgan ma’lumotlar asosida chiqaradi, shuning uchun u irqiy va jinsi xurofotlari bilan ajralib turadi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, yuzni tanib olish uchun ba’zi kompyuter tizimlari 35% hollarda qora tanli ayollarning jinsini chalkashtirib yuborgan va oq tanli erkaklarning atigi 0,8%. Buning sababi shundaki, sun’iy intellekt ishlaydigan ma’lumotlar bazalaridagi fotosuratlari 75% erkaklar tashkil etadi, ularning 80% oq tanli fotosuratlarda.
Fakt 4. Sun’iy intellekt savollarga javob berishi mumkin.
Bugungi kungacha eng kuchli sun’iy intellekt bilan ishlaydigan matn ishlab chiqaruvchisi - OpenAI-dan GPT-2 butun xatboshilarini yozishi mumkin va xatolarga yo’l qo’ymaydi. Shu bilan birga, tizim umumiy bilimlarga tegishli bo’lsa, savollarga to’g’ri javob beradi.
Fakt 5. Sun’iy intelekt inson qila oladigan hamma narsani o’rganishga qodir.
Tadqiqotchilar sun’iy intellekt 2060 yilga kelib insonning deyarli barcha vazifalarini mustaqil ravishda bajara olishiga umid qilishmoqda. Masalan, Oksford universiteti olimlari Google-ning DeepMind Sun’iy intelekt bo’limi bilan hamkorlikda tizimni odamlarga qaraganda labda o’qishni yaxshi o’rgatishdi. Watch, Attend and Spell dasturi xuddi shunga o’xshash lablar harakati bilan so’zlar orasidagi farqni aniqlaydi va 50 gacha jim nutqni tahlil qiladi. Dudaklarni o’qigan mutaxassislar uchun xuddi shu ko’rsatkich atigi 12 ni tashkil qiladi. Tizim BBC yangiliklar dasturlarini tomosha qilish orqali o’qitildi. Videodan 118000 ta jumlani o’rganib chiqqandan so’ng, 17,500 dan ortiq so’zlardan iborat so’zlarni tomosha qiling, qatnashing va imlo qiling.
Fakt 6. Sun’iy intellektga ega robotlar allaqachon diktor bo’lib ishlaydi, kosmosga uchadi, kemalarni patrul qiladi va futbol o’ynaydi.
Xitoyning Sinxua davlat axborot agentligida robotlashtirilgan diktor yangiliklarni o’qiydi. U Chjan Vanveyning hayotiy prototipi asosida yaratilgan. Robot nafaqat yangiliklar matnlarini o’qiy oladi, balki ularning mimikasi va nutq uslubiga taqlid qilib, inson hamkasblaridan o’rganishi mumkin.
CIMON 2 roboti XKSda kosmonavtlar bilan aloqa qiladi: u o’zining sun’iy intellekti sifatida Watson IBM tizimidan foydalanadi. Watson Tone Analyzer xizmati bilan yangilanish CIMON 2-ga odamlarning his-tuyg’ularini tushunishga va ularga javob berishga imkon beradi. CIMON loyihasi Germaniyaning Aerokosmik markazi tomonidan Airbus va IBM bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan.
Norvegiyaning Aker BP neft kompaniyasi kemalaridan birini qo’riqlash uchun Spot (Boston Dynamics tomonidan ishlab chiqilgan) deb nomlangan robot itidan foydalanadi. Zamonaviy robotlar hatto futbol o’ynashni ham bilishadi: bunday modellar Berlinning bepul universiteti qoshidagi sun’iy intellekt guruhida yaratilgan.
7-fakt: Sun’iy intelekt koronavirus bilan kurashishda yordam beradi.
Dunyo bo’ylab sun’iy intellektga asoslangan tizimlar yuqtirgan odamlarni kuzatishda, virus haqida ma’lumot to’plashda va vaktsinani qidirishda yordam beradi. Masalan, Isroilning Vocalis Health kompaniyasi Isroil hukumati bilan hamkorlikda ovozli spektr tahliliga asoslangan COVID-19 kasalligini aniqlash texnologiyasini ishlab chiqdi. Bundan tashqari, sun’iy intellektli robotlar jamoat joylarini patrul qilishda foydalaniladi (Singapur). Megvii ReID texnologiyasi yordamida Xitoyda inson oqimida yuqori isitma bilan kasallanganlarni aniqlaydigan tizim ishlab chiqildi.
Fakt 8. Sun’iy intellekt sayyorani tejash va odamlarni oziq-ovqat bilan ta’minlashdir.Amerika Qo’shma Shtatlari, Kanada va Lotin Amerikasida bioxilma-xillikni saqlashni yoritishga bag’ishlangan "NatureServe" notijorat tashkiloti SAS analitik kompaniyasi bilan global Data for Good tashabbusi doirasida hamkorlik qildi. Sun’iy intelekt o’simlik va hayvon turlari to’g’risidagi ma’lumotlarni to’plash, ularning joylashuvi va populyatsiyalarning kontsentratsiyasini aniqlash uchun ishlatiladi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi tashkiloti (FAO) ham sun’iy sun’iy intellektning afzalliklarini tan oladi: ular "razvedka" ob-havo sharoiti, zararkunandalar, tuproq namligi va boshqa muhim ko’rsatkichlar haqidagi ma’lumotlarni hisobga olgan holda, fermerlarga ishni yanada samarali rejalashtirishga imkon berishiga ishonadilar.
Yuqorida sanab o’tilgan sun’iy intellekt qo’llaniladigan sohalar hozirgi kundagi insoniyat faoliyatidagi muhim sohalar desak mubolag’a bo’lmaydi. Sun’iy intellekt nafaqat sanab o’tilgan sohalarda balki boshqa yo’nalish va sohalarda ham keng qo’llanilib kelinmoqda. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak sun’iy intellektning jamiyatda, sanoatda, fanda va inson hayot faoliaytida tutgan o’rni kattadir.
\newpage
\subparagraph{Sun’iy intellekt rivojlangan mamlakatlar}
\section{Sun’iy intellekt rivojlangan top 3 mamalakatlar}
AQSHda sun’iy intellekt shifokorlar o’rnini egallamoqda.Google kompaniyasining Med-PaLM 2 sun’iy intellektga ega tibbiy chatboti AQSHning Mayo klinikasi va boshqa tibbiyot muassasalarida faol sinovdan o’tkazila boshlandi. Bu haqda The Wall Street Journal yozmoqda.
WSJ ma’lumotlariga ko’ra, test joriy yilning aprel oyida boshlangan. Google kompaniyasining AI-chatboti tibbiyotga oid har qanday savollarga javob olishga mo’ljallangan. Ishlab chiquvchilarning fikricha, loyiha tibbiy xizmatlardan foydalanish imkoniyati cheklangan mamlakatlarda ayniqsa foydali bo’ladi.
Jurnalistlar qo’lga kiritgan tadqiqot natijalariga ko’ra, Med-PaLM 2 hozircha so’zning aniqligi bilan bog’liq muammolarga duch kelmoqda, garchi raqobatchi ishlab chiquvchilar boshqa til modellarida bu muammolarni bartaraf etishni allaqachon uddalagan bo’lsalar ham.
Tadqiqot davomida Med-PaLM 2 javoblarida shifokorlarning javoblariga qaraganda ko’proq noto’g’ri va bemorga tegishli bo’lmagan ma’lumotlar aniqlanganini aytishmoqda.
Google’ning tadqiqot bo’yicha bosh direktori Greg Korradoning so’zlariga ko’ra, Med-PaLM 2 hali rivojlanishning dastlabki bosqichida. Ishlab chiquvchi tashxisning aniqligini va bemorning xavfsizligini ta’minlash uchun so’nggi sun’iy intellektni sinovdan o’tkazishni davom ettirish muhimligini ta’kidlamoqda.
2020 yil boshida AQSh dengiz floti"Sun’iy intellekt texnologiyasi xavfsizligini chiqardi." Hisobot texnologiyaning xavfsizlik ta’siriga qaratilgan. AQSh Harbiy-dengiz kuchlari va umuman Mudofaa vazirligi harbiy AIni rivojlantirishga jiddiy yondashadi. 2019 yil fevral, iyun va sentyabr oylarida Qo’shma Shtatlar uchta asosiy strategiyani e’lon qildi, xususan, Mudofaa vazirligining sun’iy intellekt strategiyasi, Milliy sun’iy intellekt strategiyasi va havo kuchlarining sun’iy intellekt strategiyasi, bu uning to’liq ishga tushirilishini ko’rsatadi. GG aqlli strategiya" milliy, harbiy va harbiy darajada. Ko’rinib turibdiki, AQSHda harbiy sohada sun’iy intellektning rivojlanishi tobora shiddatli tus olmoqda.To’rtinchi sanoat inqilobini boshqaradigan muhim vosita sifatida SUN’iy intellekt iqtisodiy tarmoqlar va turli texnik fanlarning rivojlanishiga chuqur ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli, Qo’shma Shtatlar o’zining milliy strategik pozitsiyasiga ega bo’lib, sun’iy intellekt texnologiyasini tadqiq qilish va rivojlantirishni rag’batlantirish uchun ijtimoiy rivojlanishning turli sohalarida (ayniqsa, milliy mudofaa sohasida) SUN’IY intellektning sur’atini qo’llab-quvvatladi. 2019-yil oktabr oyida Jahon Iqtisodiy Forumi milliy AI strategiyalari uchun asoslar bo’yicha oq qog’oz chiqardi, bu milliy AI strategiyalari uchun minimal amalga oshirilishi mumkin bo’lgan asosni yaratdi. U AI milliy strategiyalarini shakllantirishda strategik ustuvorliklar, aholi ehtiyojlari, resurslar cheklovlari, geosiyosat va boshqa omillarni hisobga olishi kerakligini ta’kidladi. AI bo’yicha milliy strategiyalarni hali ishlab chiqmagan yoki ishlab chiqayotgan hukumatlarga rahbarlik qilish uchun mo’ljallangan.
Dunyodagi sun’iy intellekt bo’yicha chop etilgan maqolalar. Iqtisodiyot oliy maktabi Statistik tadqiqotlar va bilimlar iqtisodiyoti instituti ma’lumotlariga ko’ra, va Hindiston ushbu davrda mos ravishda SI bilan bog’liq 44 400 va 27 000 ta maqolalarni chop 2020 yilda jahonda SI bo’yicha chop etilgan maqolalar soni 1,3 barobarga oshgan. 2016 yildan 2020 yilgacha Xitoyda SI sohasida 76 300 ta maqolalar chop etildi, bu dunyodagi eng yuqori ko’rsatkich hisoblanadi.
1-rasm. 2016-2020 yillar uchun alohida mamlakatlarda SI sohasida chop etilgan maqolalarning soni (ming birlik).
Janubiy Koreyada sun’iy intellekt robotlari sayyohlarga ko’maklashadi. Janubiy Koreyaning Incheon xalqaro aeroporti mutasaddilari turistlarga beminnat yordam beruvchi robotlar xizmatini yo’lga qo’yishni rejalashtirmoqda. 21 iyuldan boshlab ushbu robotlar terminalda adashib qolgan sayohatchilarga kerakli maslahatlarni beradi. Uchish-qo’nish jadvallari, ro’yxatdan o’tish tartib-qoidalari va boshqa muhim ma’lumotlar ham unda mujassam. Birinchi terminalda 8 ta, ikkinchisida 6 ta robot sayyohlar og’irini yengil qilish uchun doimiy harakatlanadi.
AirStar deb nomlanuvchi ushbu robotlar mustaqil harakatlanadi, tashqi ovozlarni ajratish va sun’iy intellektga ega murakkab texnologiyadan iborat. “Temir odam”lar sensorli ekran, mikrofon va shtrix kodli skaner orqali muloqot qilishadi. Shuningdek, 4 til: koreys, ingliz, yapon va xitoy tillarida gaplasha oladigan robot bosh qismiga o’rnatilgan ekranda 14 xil hissiyotni ko’rsatib beradi. Aeroport bosh ijrochi direktori Chung Il Yung bu haqda shunday deydi: “Mijozlarimizga yanada kengroq xizmat ko’rsatish uchun innovatsion texnologiyaning eng ilg’or namunalarini havola etishda davom etamiz”.
Kia Janubiy Koreyada maxsus elektromobillarni ishlab chiqarish uchun zavod ishga tushiradi.Kia maxsus elektromobillar (PBV, Purpose Built Vehicles) ishlab chiqarishga mo’ljallangan birinchi zavodini ochadi.
Kia’ning PBV segmentida rivojlanishi – Plan S strategiyasining keyingi qadami bo’lib, uning maqsadi – barqaror rivojlanish davrining mobillik yechimlari sohasidagi yetakchilikdan iborat
Yangi zavod qurilishi 2023 yilning birinchi yarmida boshlanadi, ishlab chiqarishni boshlash esa 2025 yilning ikkinchi yarim yilligiga rejalashtirilgan
Kompaniya tarixida birinchi marta zavodda ma’lumotlar, axborot tarmoqlari imkoniyatlari va robotlashtirish texnologiyalaridan foydalanish asosida ishlaydigan E-FOREST intellektual ishlab chiqarish ekotizimi yaratiladi.2022 yil 18 may, Seul – Kia kompaniyasi maxsus elektromobillar (PBV) ishlab chiqarishga ixtisoslashtiriladigan mutlaqo yangi yuqori texnologiyali va intellektual ishlab chiqarish tizimini yaratish niyati borligi haqida e’lon qildi. Bu qadam barqaror rivojlanish davri mobillik yechimlari va servislari ishlab chiqaruvchisi transformatsiyasining keyingi bosqichi bo’lib xizmat qiladi. PBV ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan yangi intellektual zavod xabi Kia’ning Xvasong (Hwaseong), Janubiy Koreyadagi mavjud ishlab chiqarish maydonida joylashadi. Kompaniya qurilishni 2023 yilning birinchi yarmida boshlashni rejalashtirmoqda, tijorat uchun ishlab chiqarishni boshlash esa 2025 yilning ikkinchi yarim yilligiga rejalashtirilgan. Zavodning dastlabki ishlab chiqarish quvvati yiliga 100 000 PBV’ni tashkil qiladi, segment o’sishiga qarab u 150 000 donagacha oshirilishi mumkin. «Maxsus avtomobillarni ishlab chiqaruvchi yangi zavod – Plan S strategiyamizni amalga oshirishning negizlaridan biri, negaki Kia PBV global bozorining yetakchisi bo’lishga intiladi, – dedi Kia prezidenti va bosh direktori Xo Sun Song (Ho Sung Song). – Biz turfa maxsus transport vositalari to’plamini taklif etish orqali yangi bozorlarni tadqiq qilamiz. Keyin esa ma’lum vazifalarni bajarishga mo’ljallangan, avtopilot texnologiyalari qo’llaniladigan PBV modellarini taklif etgan holda global bozorlardagi o’rnimizni astalik bilan kengaytiramiz»
\newpage
\section{Sun’iy intellektning foydali va zararli tomonlari}
Sun’iy intellekt (AI) allaqachon mumkin bo’lgan saraton holatlarini ta’kidlash, odamlarning savollariga javob berish va do’kon qaysi mahsulotlarni sotishini eng ommabop bo’lishini taxmin qilish kabi ishlarni bajarishi mumkin. Hissiy AI deb ataladigan narsa hali asosiy oqimning bir qismi emas, ammo tadqiqotchilar buni amalga oshirish uchun harakat qilmoqdalar. Keyinchalik, sun’iy intellekt odamlarning odatlarini kuzatib borish o’rniga, ularning his-tuyg’ularini aniqlashi va kuzatishi mumkin edi.Xizmatga yo’naltirilgan kompaniyalarga yanada faol bo’lishiga yordam berish. Hissiy sun’iy intellekt markazini qo’llab-quvvatlashga qaratilgan ko’plab asosiy dalillar, bu kompaniyalarga qanday yordam berishi mumkinligi haqida tezroq, moslashtirilgan xizmat. Masalan, agar odam ovqat paytida kechikkanidan bezovtalansa, sun’iy intellekt bu qayg’uni aniqlab, restoran menejeriga aralashishi va ovqatni bepul taklif qilishi haqida signal berishi mumkin.
Hissiyotni aniqlaydigan sun’iy intellekt, hatto onlayn xaridlarga ham taalluqli bo’lishi mumkin, chunki aksariyat kompyuterlar o’rnatilgan, old kameralarga ega. Agar kimdir kamerasini faollashtirgan bo’lsa, algoritmlar ularning jag’i qisilganligini, qoshlari burishganligini, qoshlarini chimirganligini yoki xafa bo’lganliklarini ko’rsatadigan boshqa biron bir narsani bilib olishlari mumkin. Keyin, veb-sayt xaridorga yordam uchun mijozlarga xizmat ko’rsatish agentligi bilan bog’lanishiga yordam beradigan ochilgan oynani ko’rsatishi mumkin. Bunday texnologiyadan foydalanish korxonalar mijozning kayfiyati qaynash darajasiga yetguncha javob berishga imkon beradi. Keyinchalik, odamni tinchlantirish va ular endi tovar belgisi bilan bog’lanishni istamasliklariga qaror qilishlariga yo’l qo’ymaslik ehtimoli ko’tariladi.Sun’iy intellekt 300 million kishini ishsiz qoldirishi mumkin. Goldman Sachs hisobotiga ko’ra, sun’iy intellekt texnologiyasining rivojlanishi sabab dunyo bo’yicha 300 million kishi ishsiz qolishi mumkin. Bu haqda moliyaviy institut o’tkazgan tadqiqot hisobotida ma’lum qilindi. Qayd etilishicha, sun’iy intellekt tufayli dunyo mehnat bozorida jiddiy buzilish kuzatilishi mumkin. AQSH va Yevropadagi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, ish o’rinlarining uchdan ikki qismi ma’lum darajada avtomatlashtirilishi mumkin. Tahliga ko’ra, garchi tarixiy tajribada texnologik taraqqiyot ish o’rinlarini qisqartirmay, aksincha, yangi kasblarni yaratgan bo’lsa ham sun’iy intellekt 300 million ish o’rniga ta’sir o’tkazishi va mehnat bozorida o’zgarishlar kuzatilishiga sabab bo’lishi mumkin. Sun’iy intellekt asosan kamroq jismoniy mehnat talab qiladigan kasblarga ta’sir o’tkazishi mumkinligi taxmin qilinmoqda. AQSHda sun’iy intellekt ofis va ma’muriy qo’llab-quvvatlov kasblariga eng ko’p – 46 foiz ta’sir qilishi prognoz qilingan. Keyingi o’rinlarda yuridik kasblar (44 foiz) hamda arxitektura muhandislik sohasidagi vazifalar (37 foiz) qayd etilgan. Jismoniy va gumanitar fanlar sohasida 36 foiz, biznes va moliyaviy operatsiyalarda 35 foiz ish o’rinlariga sun’iy intellekt ta’sir qiladi.Eng kam avtomatlashtirish zaruratiga ega sohalar sifatida qurilish, tozalash va ta’minot sektori keltirilgan (1 foiz). Shuningdek, ta’mirlash, texnik xizmat ko’rsatish, hunarmandchilik va boshqa sohalarga ham sun’iy intellekt eng kam ta’sir qilishi qayd etilgan. Yevropa bo’yicha 24 foiz, AQSHda esa 25 foiz kasblar avtomatlashtirilishi mumkinligi taxmin qilinyapti. Tahlilga ko’ra, sun’iy intellekt texnologiyasi rivojlangan bozorlarga qaraganda rivojlanayotganlariga kamroq ta’sir o’tkazadi. Ammo global miqyosda kasblarning 18 foizi sun’iy intellekt tomonidan avtomatlashtirilishi mumkin. Gonkong, Isroil, Yaponiya, Shvetsiya va AQSH mehnat bozorlari sun’iy intellekt sabab eng ko’p o’zgarishga uchrashi kutilyapti.
Nihoyat, ijobiy va salbiy tomonlari:
Aytilganlarning barchasini hisobga olsak, biz hissiy AIning jihatlarini quyidagicha umumlashtirishimiz mumkin.
U mijozlarning his-tuyg’ularini aniqlash va ularga javob berish orqali mijozlarga xizmat ko’rsatishni yaxshilashi mumkin.
U odamlarga o’zlarining va boshqalarning his-tuyg’ularini tanib olish va ifoda etishni o’rgatish orqali empatiya va muloqot qobiliyatlarini oshirishi mumkin.
U stress, tushkunlik yoki tashvish kabi yashirin yoki e’tiborsiz qolishi mumkin bo’lgan his-tuyg’ularni aniqlay oladi va yordam yoki aralashuvni ta’minlaydi.
Kamchiliklari:
U shaxsiy daxlsizlikka tajovuz qilishi va shaxsiy ma’lumotlarni ruxsatsiz yoki oshkoraliksiz to’plash va tahlil qilish orqali axloqiy tamoyillarni buzishi mumkin.
U universal yoki madaniyatlar, kontekstlar yoki shaxslarga mos kelmaydigan yuz ifodalari yoki ovoz ohanglariga tayanib, noto’g’ri yoki noxolis bo’lishi mumkin.
U odamlarni o’z mulohazalari yoki sezgilariga emas, balki texnologiyaga tayanishga majburlash orqali hissiy intellektni kamaytirishi mumkin.Matn yoki tasvirlarni yaratishga qodir sun’iy intellekt insoniyat uchun katta xavf tug’diradi, hukumatlar va kompaniyalar undan foydalanishda juda ehtiyot bo’lishlari kerak. Bu haqda BMT Inson huquqlari bo’yicha Oliy komissari Folker Turk ogohlantirish bilan chiqdi. Eslatib o’tamiz, avvalroq ChatGPT chatboti ichimlik suvi yetishmovchiligiga sabab bo’lishi mumkinligi aytilgan edi. Amerikalik tadqiqotchilar sun’iy intellekt 100 ta savolga javob berishi uchun bir litr suv sarflashini aniqlagandi. Bundan tashqari, AQSH Milliy xavfsizlik xizmati rasmiylari sun’iy intellekt urushlar, kibermojarolar va eng yomon holatda yadro urushining kelib chiqishiga sabab bo’lishidan ogohlantirgandi. Ma’lumot uchun, sun’iy intellekt insonlar yoki hayvonlar tomonidan ko’rsatiladigan tabiiy ongdan farqli o’laroq, mashinalar tomonidan ko’rsatiladigan ong hisoblanadi. Yetakchi sun’iy ong darslik kitoblari bu sohani “ongli agentlar”ni o’rganish deya ta’riflaydi: o’z muhitini fahmlaydigan va maqsadlariga muvaffaqiyatli erishish imkoniyatini maksimal darajada oshiradigan amallarni bajaruvchi har qanday sistema. Xalq orasida “sun’iy ong“ atamasi ko’pincha “o’rganish” va “muammolarni yechish” kabi inson idroki bilan bog’laydigan “kognitiv“ funksiyalarni taqlid qiladigan mashinalarni tasvirlashda ishlatiladi, biroq bu ta’rifni ko’pchilik sun’iy ong tadqiqotchilari rad etadi. Sun’iy ong ilovalari mukammal veb-qidiruv tizimlari (masalan, Google), tavsiya etuvchi tizimlar (bundan You tube, Amazon va Netflix foydalanadi), inson nutqini anglash (masalan, Siri yoki Akexa), o’ziyurar mashinalar (masalan, Tesla) hamda strategik o’yin tizimlarida (masalan, shaxmat va GO) yuqori darajada raqobatlashishni o’z ichiga oladi. Mashinalar tobora ko’p qobiliyatlarga ega bo’lib borar ekan, “ong” talab etuvchi vazifalar ko’pincha “sun’iy ong effekti” deb ataluvchi fenomen bo’lgan sun’iy ong ta’rifidan olib tashlanadi. Sun’iy intellektning xatarlariga kelsak, bunday tortishuvlar avjiga chiqqaniga ancha bo’ldi va ular asosan xavfsizlik, inson huquqlari va erkinliklariga daxldor. Jiddiy xavf-xatar sifatida quyidagilarni alohida aytib o’tish mumkin:
- Avtomatlashtirilgan hujumlar. Bunda turli kiberhujumlar, axborot xurujlarini SI yordamida amalga oshirish imkoniyati nazarda tutiladi.
- Ma’lumotlarni qalbakilashtirish va firibgarlik. Ya’ni ushbu texnologiyaning cheksiz imkoniyatlaridan foydalangan holda, jamoatchilik fikriga, qarorlar qabul qilish va saylovlar jarayoniga ta’sir ko’rsata oladigan yolg’on axborotlarni tarqatish (yaqinda tarqalgan Vladimir Putinning arab tilida gapirgan videosini eslang. Bu – istalgan shaxsni istalgan tilda va har qanday matn bo’yicha “gapirtira oladigan” DeepFake texnologiyalar ishi).
- Ta’lim tizimiga zarar. ChatGPT erasida insondan qolishmaydigan darajada mukammal ilmiy matn yoza oladigan kompyuter tizimlarining maydonga chiqishi va qisqa vaqt ichida millionlab talabalar, tadqiqotchilar orasida ommalashishi dunyo ta’lim tizimida akademik halollik tushunchasiga tahdid qilmoqda. Kurs ishining talaba emas, balki ChatGPT tomonidan yozilganini ajratib olish imkonsiz darajaga yetdi va bu, umuman, ta’lim jarayonining maqsad-muddaosini yo’qqa chiqaradi.
- Shaxsiy ma’lumotlar daxlsizligi muammosi. SI yordamida ulkan miqyosda personal ma’lumotlarni yig’ish, qayta ishlash va uzatish xavfi mavjud. Xususan, u odamlarning xulq-atvori, xohishlari, hissiyotlari va salomatligini tahlil qilishda qo’llanishi mumkin.- Ishsizlik muammosi. SI juda ko’plab takrorlanuvchi vazifalarni bajarishi mumkin. Ko’plab ilg’or kompaniyalar ma’lumot kiritish yoki mijozlar bilan muloqot singari lavozimlarni qisqartirib, sun’iy intellektdan foydalanmoqda. McKinsey tadqiqotlarida aytilishicha, 2030 yilga borib robotlar kamida 30 foiz, ya’ni 400 dan 800 milliongacha insonlar mehnatining o’rnini bosadi. Ha, bu ulkan va xavotirli raqam. Ammo insoniyat tamudduni tarixidan bizga ma’lumki, g’ildirakning kashf etilishidan tortib, elektr energiyasi, po’lat quyish, yozuv mashinkasi, ichki yonuv dvigateligacha – har qanday yangilik o’z davrining ko’plab kasblarini yo’q qilgan bo’lsa-da, undan bir necha baravar ko’p yangi ish o’rinlari yaratilishiga sababchi bo’lgan.
- Mas’uliyat masalasi. Avtonom ishlovchi SI tizimi odamlarga yoki atrof-muhitga zarar yetkazgan taqdirda, bunga kim javob berishi kerak? Bu yerda SI xatti-harakatlarining yuridik va axloqiy oqibatlari haqida so’z bormoqda. Masalan, haydovchisiz boshqariladigan taksi avariya sodir etsa, bunga kim javob beradi?
Bu texnologiyalar mashina va inson o’rtasidagi chegarani qayta chizib, ijod va yaratuvchilik jarayonini radikal ravishda o’zgartirib yubordi. Ammo buni xavf emas, balki cheksiz imkoniyat deb qabul qiluvchi sun’iy intellekt tarafdorlari hozircha ko’pchilikni tashkil etmoqda
\newpage
\subparagraph{O'zbekistonda bu sohaga qanday e’tibor berilmoqda}
\section{O'zbekistonda Sun’iy intellektga qanday e’tibor berilmoqda va sun’iy intellektni yanada rivojlantirish uchun nimalar qilish kerak?}
Joriy yilning 17 fevral kuni «Sun’iy intellekt texnologiyalarini jadal joriy etish uchun shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari to’g’risida»gi prezident qarori qabul qilindi.
Qishloq xo’jaligi sohasida: yerni masofadan zondlash ma’lumotlari asosida tuproq va qishloq xo’jaligi ekinlari holatini, shuningdek, qishloq xo’jaligi texnikasi, shu jumladan, kombaynlar ishini monitoring qilishda;
Bank sohasida: tijorat banklari faoliyatini monitoring qilish samaradorligini oshirish, shuningdek, foydalanuvchilarni masofadan biometrik identifikatsiyalash (Face-ID) va kredit risklarini baholashda;
Moliya sohasida: budjet xarajatlari, pensiya, ijtimoiy va sug’urta to’lovlari, shuningdek, nafaqa to’lovlarini tahlil qilish va samaradorligini oshirishda;
Transport sohasida: avtomobil harakatini va transportdagi tirbandliklarni monitoring qilishda;
Sog’liqni saqlash sohasida: inson o’pkasining kompyuter tomografiyasi tahlili asosida pnevmoniyani aniqlash hamda mammografiya tahlili asosida ko’krak bezi saratoniga ilk bosqichda tashxis qo’yish uchun;
Prezident qaroriga ko’zda tutilishicha, sun’iy intellekt texnologiyalarini joriy qilish va rivojlantirish departamenti tuzildi. Shuningdek, Sun’iy intellektni rivojlantirish bo’yicha qo’shma alyans tashkil qilinib, unga jami 200 milliard so’m mablag’ ajratilishi belgilangan.
2021 yil 1 sentyabrgacha Ochiq ma’lumotlar portali faoliyati doirasida davlat va boshqa ma’lumotlar to’plamlarini olish imkoniyatini taqdim etuvchi raqamli ma’lumotlar platformasi yaratiladi.
2021-2022 o’quv yilidan boshlab 5ta OTMda grant asosida «Sun’iy intellekt» yo’nalishi bo’yicha kadrlar tayyorlash boshlanadi.
2021 yilda prezidentning alohida qarori qabul qilinishi ushbu sohadagi ishlarni bir tizimga solish va tashkillashtirish imkonini berdi. Jumladan, “Sun’iy intellektga tayyorlik indeksida O’zbekiston Respublikasi o’rnini yaxshilash bo’yicha chora-tadbirlar dasturi” tasdiqlandi. Unda iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada, davlat boshqaruvi tizimida sun’iy intellekt texnologiyalarini ishlab chiqish va ulardan foydalanish, qishloq xo’jaligi, energetika, sog’liqni saqlash, elektron hukumat sohalariga mazkur texnologiyalarni joriy etishga alohida e’tibor qaratilgan.Neyrotarmoqlar, ulkan ma’lumotlar (Big Data), sun’iy intellekt imkoniyatlari davlat tizimlarida ham bosqichma-bosqich joriy qilina boshlandi. Ular orasida ko’lami jihatidan butun mamlakatni qamrab olgan MyID tizimini aytib o’tish mumkin. Raqamli texnologiyalar vazirligi ma’lumotlariga qaraganda, bugungi kunda 23 ta bank, 5 ta yirik davlat tashkiloti ushbu tizimdan doimiy foydalanmoqda, ro’yxatdan o’tganlar soni esa 2,5 millionga yetdi.
MyID birinchi navbatda shaxsni biometrik identifikatsiyalash imkonini beradi va natijada jarayonga ketadigan vaqtni 1 soniyaga tushiradi, hujjatlarni tekshirish butkul avtomatlashadi.
Yana bir o’ziga xos loyiha – qishloq xo’jaligi yerlari va ekinlari monitoringi loyihasi doirasida kosmosdan va dronlar bilan olingan suratlar, real vaqt rejimida to’planadigan ma’lumotlar asosida dalalar sun’iy intellekt yordamida monitoring qilinib, ularning geoaxborot tizimi yaratildi.
Biroq kadrlar muammosi hamon ushbu yo’nalishdagi eng muhim masaladir. 2022/2023 o’quv yilidan “Sun’iy intellekt” yo’nalishida kadrlar tayyorlash bo’yicha jami 6 ta oliy ta’lim muassasalarida 245 ta kvota ajratildi. Shuningdek, alohida “Raqamli texnologiyalar va sun’iy intellekt” doktorantura yo’nalishi ochilganini qayd etish lozim.
Prezident qarori asosida Raqamli texnologiyalar vazirligi huzurida Raqamli texnologiyalar va sun’iy intellektni rivojlantirish ilmiy-tadqiqot instituti tashkil etildi. Soha bo’yicha fan doktorlari, turli yo’nalishlardagi yetuk mutaxassislarni o’zida jamlagan muassasa katta ilmiy salohiyatga ega va bundan foydalanmoqda ham. Ikki yil ichida institut tomonidan Orolbo’yi mintaqasining atrof-muhit va ekologik holatini monitoring qilish hamda nutq signallarini qayta ishlash asosida shaxsni tanib olish bo’yicha dasturiy mahsulot ishlab chiqildi.
Hozirda sun’iy intellekt imkoniyatlaridan foydalangan holda, o’zbek tilida o’tkazilgan yig’ilishlarni stenogramma qilish, yer yuzasi tasvirlarini qayta ishlash, qayta tiklanuvchi energiya manbalari asosidagi energotizim ma’lumotlarini tadqiq qilish singari loyihalar ustida ish olib borilmoqda.
Albatta, bu ishlar o’z natijasini ko’rsata boshladi. Hayotimizda har kuni duch keladigan davlat axborot tizimlari faoliyatidagi jiddiy o’zgarishlarga o’zimiz guvoh bo’layotganimizdek, O’zbekistonning bu boradagi ko’rsatkichlari xalqaro reytinglarda ham yaxshilanmoqda.
Mamlakatimizda Sun`iy intellekt (artificial intelligence, AI) texnologiyalarining katta ahamiyati va salohiyatini e`tirof etgan holda ularni rivojlantirishga alohida e`tibor qaratilmoqda. Tez texnologik taraqqiyot davrida sun`iy intellekt hayotning turli sohalari rivojlanishiga ta`sir qiluvchi asosiy omilga aylanib bormoqda. Ushbu texnologiyalar unumdorlik va samaradorlikni oshirishdan tortib, ilm-fan va innovasiyalardagi yutuqlarga qadar ulkan foyda keltirish salohiyatiga ega ekanligini tan olish kerak.
Shu sababli, e`tiborni sun`iy intellektni rivojlantirishga qaratib, muvaffaqiyatli transformasiya jarayonini ta`minlashga va mamlakatimiz texnologiya olamida etakchi o`rinni egallashga intilishimiz kerak.
Bu borada ohirgi yillarda:
– “Davlat va moliya xizmatlarini ko`rsatishda biometrik identifikasiyalash (My ID) uchun sun`iy intellektni qo`llash” tajriba-sinov loyihasi “UZINFOCOM” Yagona integrator MChJ tomonidan ishlab chiqildi va ishga tushirildi.
Bugungi kunda 23 ta bank (umumiy banklarning 74%), 5 ta davlat tashkilotlarida “My ID” loyihasidan foydalanmoqda hamda 2,5 mln dan ortiq foydalanuvchi ro`yxatdan o`tdi.
Biometrik identifikasiyalash jarayoni ishga tushirilgandan so`ng, korxonalarda shaxsni identifikasiyalash jarayoniga ketadigan vaqt 1 soniyaga tushirildi hamda hujjatlarni tekshirish jarayoni butkul avtomatlashtirildi.– “Qishloq xo`jaligi erlari va ekinlari monitoringi” tajriba-sinov loyihasi doirasida sun`iy intellekt texnologiyalarini qo`llovchi Geoaxborot tizimi yaratildi, unda ma`lumotlar uchta mustaqil manba – Evropa Ittifoqining Sentinel kosmik apparatlarning multispektral suratlari, Vazirlikning 9 ta uchuvchisiz uchish apparatlari materiallari va 200 ta bevosita dala ma`lumotlarini yig`uvchilarining haqiqiy vaqt rejimida yig`iladigan ma`lumotlari tahlil qilindi.
2022/2023 o`quv yili uchun “Sun`iy intellekt” yo`nalishida kadrlar tayyorlash bo`yicha jami 6 ta oliy ta`lim muassasalarida 245 ta (231 ta bakalavr, 14 ta magistratura) kvotalar ajratildi. Mazkur sohada quyidagi fanlar amaliy mashg`ulotlar yordamida tashkil qilinadi:dasturlash, algoritmik va ob`ektga yo`naltirilgan dasturlash tillari , CASE-texnologiyalar;aqlli dasturlash;intellektual tizimlarni loyihalash uchun texnologiyalar va vositalar;ma`lumotlarbazalari,bilimlar bazasi va ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimlari;nutq interfeysi, kompyuterlingvistikasi va kompyuter grafikasi;kompyuter tarmoqlari va veb- dasturlar;kompyuter tizimlarida axborot xavfsizligi.Oliy attestasiya komissiyasi tomonidan “Raqamli texnologiyalar va sun`iy intellekt” nomli doktoranturaning alohida yo`nalishini ochildi va 2022 yildan boshlab sun`iy intellekt sohasida doktoranturaga 5 ta kvota va mustaqil tadqiqotchilar uchun maqsadli kvota ajratildi.
Hukumatning sun`iy intellektga tayyorlik indeksida (Government Artificial Intelligence Readiness Index) respublika pozisiyasini yaxshilash bo`yicha.
O`zbekiston Respublikasining hukumatning sun`iy intellektga tayyorlik indeksidagi o`rnini yaxshilash maqsadida xorijiy tajribani o`rganish ishlari olib borildi.
Buyuk Britaniyaning “Oxford Insights” tashkiloti tomonidan ishlab chiqilgan “Government Artificial Intelligence Readines Index”da ko`rsatilgan statistika bo`yicha O`zbekiston Respublikasi 2019-yilda 158-o`rinni, 2020-yilda 95-o`rinni, 2021-yilda 93-o`rinni va 2022-yilda 79-o`rinni (181 ta davlat ichida) egallagan. Normativ-huquqiy hujjatlar loyihlari muhokamasi portalida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2021-2022-yillarda O’zbekiston Respublikasida sun’iy intellektni rivojlantirish strategiyasi”ga oid farmoni loyihasi muhokamaga qo’yildi.Olimlarning ta’rifiga ko’ra, sun’iy intellekt insonning mantiqiy va ijodiy funksiyalarini,bajaruvchi intellektual sun’iy tizimdir.
Sun’iy intelekt hozirgi axborot asrida nihoyatda dolzarb bo’lib, insoniyat sun’iy intellekt orqali XXI asrning global muammolariga ilm-fanda yangi imkoniyatlarni kashf etish yo’li bilan ijobiy yechimlarni topadi. Shuningdek, bu tibbiyot, ta’lim, energetika, qishloq ho’jaligi, shaharsozlik va boshqa barcha sohalarda sifatli xizmat ko’rsatish imkoniyatlarini oshiradi.
Sun’iy intellektni rivojlantirishda oliy ta’lim muassasalarining o’rni yildan-yilga ortib bormoqda. 2019-yil yakuni bo’yicha Xitoy Xalq Respublikasi o’zining oliy ta’lim va ilmiy tadqiqot muassasalari bilan dunyo mamlakatlari ichida dastlabki 10 talikda yetakchilikni qo’lga kiritdi. Keyingi o’rinlarni Koreya, AQSH, Yaponiya va Yevropa davlatlari egallagan. Umuman, dunyoda sun’iy intellektga talab va uning qo’llanilish sohasi ham ortmoqda.
Mamlakatimizda ham so’nggi yillarda axborot texnologiyalarini rivojlantirish, soha va tarmoqlar faoliyatiga raqamli texnologiyalarni joriy etish, “aqlli dasturlar”ning qo’llanish sohasini kengaytirish bo’yicha davlatimiz rahbari va hukumatimiz tomonidan qator huquqiy hujjatlar qabul qilindi va ijro etilmoqda.
Loyihada esa bevosita sun’iy intellekni rivojlantirish uchun muhim bo’lgan hujjatlar keltirilgan.\title{•}{Xulosa}
\addcontentsline{toc}{chapter}{Xulosa}
Men bu kurs ishimni yozish mobaynida,suniy intelektning tarixi, rivojlanishi, taraqqiyoti, insonlar hayotidagi ahamiyati va foydali jihatlarini hamda ekspert tizimlarning afzalliklari, xususiyatlari haqida juda ko’p qo’shimcha ma’lumotlarga ega bo’ldim. Izlanishlarim davomidi men bir qiziqarli faktni bilib oldim endi ana wu qiziq bir faktga e’tiboringizni qaratmoqchiman. Ma’lumki, har qanday kompyuter, demakki, sun’iy intellektga ega mashina, ikkilik sanoq tizimi asosida ishlaydi. Bu haqidan maktab informatika kursida yetralicha ma’lumot beriladi. Atiga ikkita raqamdan iborat sanoq tizimida esa, muayyan algoritmalarni bajarishda o’ziga xos cheklovchegaralar yuzaga keladi. Haqiqiy sonlar bilan ishlashda, yoki taqribiy hisoblashlarda ikkilik sanoq tizimi yaramaydigan vaziyatlar yuzaga keladi. 1991-yilda matematik olim Devid Stautmayer 18 ta turli xildagi hisob-kitob amaliyotlarni kompyuter dasturi 35 yordamida bajarib, ularning barchasida natija noto’g’ri chiqqanini, ya’ni, kompyuter (sun’iy intellekt) noto’g’ri ishlaganini isbotlab berdi. Demak, sun’iy intellektkompyuter hamma masalani ham to’g’ri hal qila olmasligining jiddiy ilmiy asosi bor ekan. Shu asosga ko’ra, qo’rqmay aytish mumkinki, sun’iy intellekt hali-beri tabiiy intellektga dov bera olmaydi. Uning ayrim xususiy hollarda (asosoan matematikada) insondan o’zib ketishi esa, tezkorlik xossasi evaziga xolos... Fikrlaydigan mashina, yoki sun’iy intellekt esa, hozircha fantast yozuvchilar, hamda entuziast dasturchilarning orzusi o’laroq qolib ketmoqda. Balki shu yaxshidir?!... Wu bilan birga men kurs ishimni tayyorlash mobaynida juda ko’p qiziqarli ma’lumotlarga ega bo’ldim va men tayyorlagan ishimdan juda ham mamnunman. Bu loyiha ishi, sun’iy intellekt sohasidagi eng so’nggi yangliklar va o’zgarishlarni o’rganish uchun ajoyib boshlang’ich nuqtani taqdim etadi. Sun’iy intellektning jamiyatmiz va insoniyatga oib kelgan o’garishlarini yahshi tushunish,shu sohaning so’ngi rivojlanishlarini kuzatish uchun yahshi bir loyiha ishi desam yanglishmayman.
\newpage
\chapter*{Foydalanilgan adabiyotlar ro'yhati}
\addcontentsline{toc}{chapter}{Foydalanilgan adabiyotlar ro'yhati}
1. Umaralievich, K. U. SPIRITUAL EDUCATION OF STUDENTS OF PEDAGOGICAL UNIVERSITIES ON THE BASIS OF CULTURAL AND HUMANISTIC APPROACH.
3. Suyumov, J. Y. (2021). KOMPYUTER IMITATSION MODELLARI ASOSIDA FAOL OQITISH TEXNOLOGIYASINING NAZARIY ASOSLARI. Scientific progress, 2(3), 459-466.
4. Suyumov, J. Y. (2021). Theoretical basis of active teaching technology on the basis of computer imitation models. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(7), 205-210.
5. Raximov, D. S. (2021). DIVERSIFIKATSIYA HUDUDLAR SANOATNI MUVOZANATLI STRATEGIK RIVOJLANTIRISh YO’NALIShLARI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(3), 199-207.
6. Рахимов, Д. Ш. (2021). САНОАТ ЩТИСОДИЁТИДА МАХДЛЛИЙЛАШТИРИЛАЁТГАН МАДСУЛОТЛАРНИ ДИВЕРСИКАЦИЯЛАШ ОМИЛИ СИФАТИДА. Scientific progress, 1(6), 505-511.
7. Khusanova, M. K. (2021). ANALYSIS OF DISCRETE CONVOLUTION IN THE MATLAB PROGRAM. Scientific progress, 2(4), 1023-1028.
12. Пулатов, Г. Г., Хакимова, К. А. (2018). ТИПОВЫЕ ПРОБЛЕМЫ ДИСТАНЦИОННОГО ОБРАЗОВАНИЯ. In ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ НА УКИ И ОБРАЗОВАНИЯ (pp. 33-35).
13. Latipdjanovich, D. M., Shavkatjonovich, A. S., Gofurjonovich, P. G. IMPROVE THE STRENGTH OF HMAC BASED ONE TIME PASSWORDS USING SHA3 IN HMAC. НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКИЕ РЕШЕНИЯ И ПОДХОДЫ, 2016, 34.
14. Latipdjanovich, D. M., Shavkatjonovich, A. S., Gofurjonovich, P. G. IMPROVE THE STRENGTH OF HMAC BASED ONE TIME PASSWORDS USING SHA3 IN HMAC. НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКИЕ РЕШЕНИЯ И ПОДХОДЫ, 2016, 34.
15. Pulatov G. G. SIMSIZ TARMOQNI UZAYTIRISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI.
17. Yuldashov, I., Goynazarov, G. (2021). A NEED TO IMPROVE THE INSTITUTIONAL SYSTEM FOR INCREASING THE SOCIAL ACTIVITY OF YOUNG PEOPLE AT THE STAGE OF DEVELOPMENT. Интернаука, (12-3), 1819.18. Каримов, У., Каримова, Г. (2021). АХБОРОТ ОКИМИ ВА АХБОРОТ МАДАНИЯТИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ. Scientific progress, 2(3), 743-750.
19. Karimov, U. U., Karimova, G. Y. (2021). THE IMPORTANCE OF INNOVATIVE TECHNOLOGIES IN ACHIEVING EDUCATIONAL EFFECTIVENESS. Журнал естественных наук, 7(1).
20. Каримов, У. К. Г. К. ИЛМ-ФАН ВА ТАЪЛИМ СОДАСИДАГИ АХБОРОТЛАШУВ.
21. Karimov, U., Kaxarov, S., Yokubjonov, S., Ziyodov, D. (2018). USING NEW INFORMATION TECHNOLOGIES IN DISTANCE LEARNING SYSTEM.
In НОВАЯ ПРОМЫШЛЕННАЯ РЕВОЛЮЦИЯ В ЗЕРКАЛЕ СОВРЕМЕННОЙ НАУКИ (pp. 9-11).
22. Karimov A., Muxammadjonov X. INFORMATION TECHNOLOGIES: INFORMATION EDUCATION AND INFORMATICS //Экономика и социум. -2020. - №. 8. - С. 40-43.
23. Abdurakhmonova, M. M., ugli Mirzayev, M. A., Karimov, U. U., Karimova, G. Y. (2021). Information Culture And Ethical Education In The Globalization Century. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 3(03), 384-388.
24. Каримова, Г., Акбарова, М., Акрамжонов, К., Йулдашева, Г. (2021). ЖАМИЯТ ИЖТИМОИЙ ТАРАККИЁТИДА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ АХДМИЯТИ. Интернаука, (10-3), 42-43.
\end{document}
|
