|
International scientific and practical conferenceBog'liq xvixix-asrlarda-yozilgan-tarixiy-asarlarda-buxoro-xonligi
International scientific and practical conference
“Economics, management and digital innovation in education: modern trends and approaches”
March 13, 2024
307
Muqaddimada an’anaviy fotixa va hamdu sanolardan keyin, mazkur asarni yozishda muallif o‘z
oldiga qo‘ygan vazifalar haqida so‘z yuritiladi va asar mundarijasi keltiriladi. Lekin keyinroq
atroflicha o‘rganilgan “Baxr ul-asror”, “Tarixi olamoroyi Abbosiy”, “Silsilot us-salotin” asarlarida
bu voqea xijriy 1009, milodiy 1601yili sodir bo‘lgani ochiq aytilgan. “Matlab ut-tolibin”da shu
fikr aniq va ishonarli dalillar bilan e’tirof qilingan. Yana shu bobda Abdullaxon soniy bilan uning
o‘g‘li va taxt vorisi Abdulmo‘min sulton o‘rtasida boshlangan ziddiyat haqidagi ma’lumotlar
tariximizning yaxshi yoritilmagan masalalariga aniqlik kiritishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu
jihatdan beshinchi bobda keltirilgan ma’lumotlar diqqatgan sazovordir. Bulardan biri, Jo‘yboriy
xojalarning mol-mulki yil sayin ortib borishidir. Masalan, xoja Sa’dning vorisi xoja Tojiddin
Hasanning mol-mulklari orasida yangilari, yangi qurilgan Xasanobod qishlog‘i, 50 nafar chorbog‘,
20 qator tuya va boshqalar ham bo‘lgan. Shuni ham aytish kerakki, xoja Tojiddin fiqh, hadis va
tarixga oid qimmatli kitoblar yig‘ishga ham e’tibor bergan. “Matlab ut-tolibin” da keltirilishicha,
uning kutubxonasida 1000 jild qimmatli qo‘lyozmalar saqlangan. Ularning ayrimlari bezakli, tilla
suvi berib yozilgan kitoblar bo‘lgan. Keltirilgan parchadan qurol-yaroqchining vazifalari va
huquqlari, ortiqcha izohsiz ham ko‘rinib turibdi. Abdixo‘janing XVI asrning oxiri va XVII asrning
boshlarida Buxoro xonligining ichki ahvoli va uning mamlakatning siyosiy hayotida tutgan o‘rni
va mavqeyi haqida asarda quyidagi ma’lumotlarni uchratamiz. So‘nggi Shayboniy Pirmuhammad
Soniy (1598-1601) davrida mamlakatning ichki ahvoli beqarorlikka yuz tutdi.Shu payt Abdixoja
Buxoroni tark etib Samarqandga bordi. Uning hokimi Ashtarxoniy Boqi Muxammadning omadi
yurishib, toj-taxtni egallaguday bo‘lsa, ikkalari davlatni birgalashib boshqarishga ahd qildilar.
“Matlab ut-tolibin”da Boqi Muhammadxonning mana bu so‘zlari keltiriladi; “Agar biz Buxoro
bilan Balxni egallashga muyassar bo‘lsak, unda mamlakatni Siz, men va Vali Muxammad
o‘rtasida uchga taqsimlaymiz...” Ertasi kuni ertalab, nonushta paytida Abdixo‘ja Boqi
Muhammadxonnga murojaat qildi; “Tabriklaymiz, ulug‘ ajdodlarimiz Sizga poytaxt shahar
Buxoroni in’om qiladilar”. Boqi Muhammadxon (ichiga sig‘may) suyunib ketdi va singlisini
Abdixo‘jaga xotinlikka berdi. Odatda, shaharlarning mavjudligini va yurt aholisining to‘kin
hayotini bozorlar ko‘rsatgan. Bozorlarning katta-kichikligi, boyligi va boshqa jihatlari
shaharlarning mamlakatda tutgan o‘rni va siyosiy vaziyat bilan bog‘liq bo‘lgan. Ushbu asarda esa
Buxoro shahrining bozorlari va undagi rastalar ham tasvirlanadi.
I. A. Remez, K. A. Sheyko, K. Z. Hakimova, L. N. Kravets, A. Ya. Sokolov, M. A.
Boboxo‘jayev tadqiqotlarida Buxoro xonligi ichki va tashqi siyosati, qishloq xo‘jaligi, haqida
ma’lumotlar tahlil etilgan.Albatta ularning hammasi manbalarni o‘rgangan holda buni talqin
qilishgan.
Mazkur davr tarixini yoritgan xorijlik tadqiqotchilar guruhini M. Xoldsvort, G. Meyendorf,
G. Bonvalot, Jorj Fredrik Rayt, J. Kunit va h. k. tadqiqotchilar asarlari tashkil etadi. Mazkur
olimlar ishlarida Buxoro xonligining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tarixi, jumladan, davlat
boshqaruvi masalalari tahlil qilingan. Ayniqsa, Angliya hukumatining Osiyoga nisbatan olib
borgan siyosati natijasida ingliz tarixchilari Buxoro xonligi tarixiga taalluqli voqea-hodisalarni
muntazam o‘rganganlar. Ingliz tadqiqotchisi Meri Xoldsvort Buxoro tarixini o‘rganib, XVIII
asrda ikkita asosiy sabablarga ko‘ra Buxoro, Qo‘qon va Xorazm tarixini o‘rganishda zarur deb
yozadi. Birinchi sabab, XVIII asr oxirida yoki undan oldinroq harbiy imperiyaning bir qismiga
aylangan hududlar tarixini, shahar tarixi bilan birga ichki urf-odatlar hamda Buxoro xonligini
Osiyo va Afrika mamlakatlari bilan taqqoslash, tashqi aloqalarini o‘rganishda. Ikkinchi sabab,
ingliz kitobxonlari uchun Buxoroo xalqlari, uning o‘tmish tarixi haqida qiziqarli ma’lumotlar
taqdim etish. Meri Xoldsvortning “Turkestan in the ninetteenith. Centry. A brief histore of the
|
| |
