Variant ijtimoiy ne’matlar va ularning iqtisodiyotdagi ahamiyati Ishlab chiqarish omillari bozori Narx bo‘yicha talab elastikligi va uni mikroiqtisodiyotda qo‘llanilishi
6-VARIANT
Ijtimoiy ne’matlar va ularning iqtisodiyotdagi ahamiyati
Ishlab chiqarish omillari bozori
Narx bo‘yicha talab elastikligi va uni mikroiqtisodiyotda qo‘llanilishi
Foydani maksimallashtirish va raqobatli firmaning taklif egri chizig‘i
Ishlab chiqarish ko‘lami o‘sishi bilan asoslangan tejam va xarajatlar
Javoblar:
Ishlab chiqarish vositalari bozori — i.ch. uchun zarur boʻlgan barcha turdagi mehnat qurollari, xom ashyo, yoqilgʻi, materiallar oldi-sotdi qilinadigan bozor. Unga tovar birjasi, savdo uylari, savdo-vositachilik firmalari, tijorat kompaniyalari va markazlari, lizing kompaniyalari, auksionlar, yarmarkalar, davlat zaxiralari va sugʻurta fondlari, standartlar va narxlar boʻyicha davlat inspeksiyalari, monopoliyadan chiqarish qoʻmitalari va b. kiradi. Bozor muno-sabatlari i.ch. vositalarini barcha is-teʼmolchi korxonalarga, korxona sohiblariga va aholiga erkin narxlarda sotish imkoniyatlarini yaratishni takogo etadi. Bu esa, oʻz navbatida, zamonaviy asbob-uskunalar, texnika vositalarini i.ch., ularning sifatini yaxshilash hamda sotish infratuzilmasi (axborot, reklama, marketing xizma-ti)ni yaratish bilan bogʻliq. I.ch.v.b.da ulgurji savdo-sotiq yuz beradi, resur-slarga talabgorlar resurs yetkazuvchilar bilan shartnoma asosida ish yuritadi. Resurs bozorining bosh boʻgʻini tovar birjasi hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalarini harid qiluvchilarga q.h. va sanoat tarmoqlari korxonalari, togʻ-kon, oziqovqat, kimyo sanoatlari, qurilish, mebelsozlik, transport, aloqa, kommunal xoʻjaligi, maishiy xizmat va b. sohalar korxonalari kiradi.
Ishlab chiqarish omillari bozori deganda mehnat, xom ashyo, kapital, yer vaboshqa ishlab chiqarish resurslari bozori tushuniladi. Resurslar bozoridagi talab vataklif iste’mol tovarlari bozori ta’sirida shakllanadi. Shuning uchun hamresurslarga bo‘lgan talab hosila talab bo‘lib, firmaning ishlab chiqarish hajmi vauning harajatlariga bog`liq.Ishchi kuchiga bo‘lgan talabni alohida firma uchun qaraymiz. Bozor (tarmoq)talabini aniqlash uchun tarmoqqa qarashli firmalar talablari yig`ib chiqiladi.Qo‘shimcha yollangan bitta ishchi kuchidan olinadigan qo‘shimcha daromadmehnatning chekli daromadliligi deyiladi .
Narxga bog’liq talab elastikligini quyidagicha yozamiz:
(1)
bu erda - ning foiz bo’yicha o’zgarishi; - ning foiz o’zgarishi.
Shuni eslatish lozimki, foiz o’zgarish, o’zgaruvchining absolyut o’zgarishini, o’zgaruvchining oldingi darajasiga nisbatidir, ya’ni:
.
Demak,
. (2)
Agar talab uzluksiz funktsiya sifatida, ya’ni ko’rinishida berilgan bo’lsa, uning elastiklik koeffitsienti quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
.
Narxga bog’liq talab elastikligi manfiydir, ya’ni . Tovar narxi oshganda, unga talab kamayadi, shuning uchun . (2) tenglamadan kelib chiqadiki, narxga bog’liq talab elastikligi, narxning tovar miqdoriga nisbatining birlik narxga to’g’ri keladigan tovar birligi o’zgarishiga ko’paytirishdan hosil bo’ladigan miqdorga teng. Lekin, talab egri chizig’i bo’yicha yurganda o’zgarishi yoki o’zgarmasligi mumkin, narx va tovar miqdori esa har doim o’zgarib boradi. Demak, narxga bog’liq talab elastikligi talab chizig’ining alohida nuqtasida o’lchanadi va egri chiziq bo’yicha siljiganimizda, u o’zgarib boradi.
Real statistik ma’lumotlarga ko’ra, nuqtaviy va yoysimon elastiklik koeffitsientlarini quyidagicha aniqlash mumkin,
Talabning narxga ko’ra elastiklik koeffitsientini hisoblash formulasi:
.
, agar talab elastik bo’lmasa, narxning o’sishi daromadni o’sishiga, kamayishi, daromadni kamayishiga olib keladi va bunday xolda sotuvchilar faqat narxni oshirish orqali daromadni oshirishi mumkin. Talab elastik bo’lganda, daromadning o’zgarishi narxning o’zgarishiga teskari bo’ladi va sotuvchilar bu holda narxni pasaytirish orqali daromadni oshirishlari mumkin. Talab elastik bo’lganda, narxning pasayish sur’atidan talabni oshish sur’ati yuqori bo’ladi, natijada daromad oshadi.Talab elastik bo’lmaganda narxning pasayish sur’ati, talabning o’sish sur’atidan yuqori bo’ladi bu o’z navbatida daromadni pasayishiga olib keladi.
Misol. Faraz qilaylik, sholi bo’lgan talab funksiyasi quyidagi ko’rinishda berilgan bo’lsin:
,
bu erda - bir pud sholi narxi;
-sholiga bo’lgan talab hajmi, mln. pud.
a) sotuvchi daromadini maksimallashtiruvchi sotiladigan sholi hajmi aniqlansin.
Echish. Masalani echish uchun teskari talab funksiyasini aniq-laymiz:
.
Sotuvchining daromad funksiyasini tuzamiz:
.
Daromad funksiyasidan bo’yicha hosila olib, natijani nolga tenglashtirib echamiz.
.
mln. pud.
Demak, sotuvchi daromadini maksimallashtiruvchi sotiladigan bug’doy hajmi
mln. pudga teng ekan.
Bir pud sholi bnarxi:
pul birligiga teng.
Umumiy daromad pul birligi.
Faraz qilaylik, sotuvchi sotiladigan sholi hajmini 250 mln. pudga oshirdi deylik. Uning daromadi qanday bo’lishini hisoblaymiz.
Sotiladigan sholi hajmi 2250 mln. pud. U holda bir pud sholi narxi
pul birligiga teng.
Umumiy daromad
pul birligiga teng.
Ko’rinib turibdiki, sotuvchi sotiladigan sholi hajmini optimal hajmdan oshirsa, uning daromadi maksimal daromaddan past bo’ladi.
Xuddiy shunday, sotuvchi optimal hajmdan kamroq hajmda bug’doy sotsa ham, uning umumiy daromadi kamayadi.
Foydani maksimallashtirish - bu firmaning cheklangan kirish bilan maksimal mahsulot ishlab chiqarish qobiliyatidir yoki u belgilangan mahsulotni ishlab chiqarish uchun minimal kirimdan foydalanadi. Bu kompaniyaning asosiy maqsadi deb nomlanadi. An'anaga ko'ra har qanday ishbilarmon tashkilotning ko'rinadigan maqsadi foyda olishdir, bu kompaniyaning muvaffaqiyati, omon qolishi va o'sishi uchun juda muhimdir. Foyda uzoq muddatli maqsad, ammo u qisqa muddatli istiqbolga ega, ya'ni bitta moliyaviy yil.
Foydani umumiy daromaddan umumiy xarajatlarni kamaytirish yo'li bilan hisoblash mumkin. Foydani maksimallashtirish orqali firma eng yuqori foyda keltiradigan kirish-chiqarish darajasini aniqlay oladi. Shu sababli, tashkilot moliya xodimi o'z qarorini maksimal foyda olish yo'nalishi bo'yicha qabul qilishi kerak, ammo bu kompaniyaning yagona maqsadi emas.
Ayrim firma yoki firmalar bozori etkazib beradigan ob'ektning miqdori bir qator turli omillar bilan belgilanadi . Taklif egri chizig'i narx va taklif miqdori o'rtasidagi bog'liqlikni ifodalaydi, taklifga ta'sir qiluvchi barcha boshqa omillar doimiy bo'lib qoladi. Narxdan tashqari taklif determinanti o'zgarganda nima sodir bo'ladi va bu taklif egri chizig'iga qanday ta'sir qiladi?
Ko'pgina hollarda, iqtisodchilar kompaniya uchun eng foydali bo'lgan mahsulot miqdorini tanlash orqali maksimal foyda keltiradigan kompaniyani modellashtiradilar. (Bu to'g'ridan-to'g'ri narxni tanlash orqali foydani ko'paytirishdan ko'ra mantiqiyroqdir, chunki ba'zi vaziyatlarda, masalan, raqobatbardosh bozorlarda , firmalar o'zlari qo'yadigan narxga hech qanday ta'sir ko'rsatmaydi.) Maksimal foyda miqdorini topishning bir usuli. foyda formulasining miqdorga nisbatan hosilasini olish va natijaviy ifodani nolga tenglashtirish va keyin miqdorni yechish.
Biroq, ko'pgina iqtisod kurslari hisob-kitoblardan foydalanishga tayanmaydi, shuning uchun foydani maksimal darajada oshirish shartini yanada intuitiv tarzda ishlab chiqish foydali bo'ladi.
|
