Международный научный журнал № 11(100), часть 2
«Новости образования: исследование в XXI веке» Июня , 2023
832
METALLAR KORROZIYASI VA UNGA QARSHI KURASH USULLARI
Sangirov Umurzoq Kuchkarovich
Sayxunobod tuman 2-son kasb- hunar maktabi katta ustasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada korroziya haqidagi umumuy tushunchalar,
korroziyadan himoya maqsadini, metallarni korroziyalanish sabablari, metalllarni
korroziyadan himoya qilishning turli usullarining afzalliklari va kamchiliklari ko’rib chiqildi.
Metall buyumlarni uzoq vaqt xizmat qilishi uchun korroziyadan yemirilishga chek qo’yish
muammosi tahlil qilindi.
Kalit so'zlar
:
metallar, korroziya, passiv korroziya, korroziyadan himoya,
korroziyalanish, kimyoviy korroziya, elektrokimyoviy usul.
D. I. Mendeleyevning davriy sistemasidagi 109 kimyoviy elementning 87 tasi metal 22
tasi metallmasdir. Barcha metalni "oddiy metallar", "oraliq metallar", "lantanoid va
aktinoidlar" tashkil qiladi. Davriy sistemada asosiy guruhchalardagi metallar oddiy metallar
(s- va r-elementlar), qo‘shimcha guruhchaga joylashgan metallar oraliq metallar yoki (d- va
f- elementlar) nomi bilan yuritiladi.
Metall buyumlarni yemirilishdan saqlash muhim ahamiyatga ega. Maxsus
zanglamaydigan po‘latlar tayyorlash usulining topilishi bu masalani hal qilishga yordam
beradi. Metal turmushda, qurilishda, kosmonavtika, kemasozlik, mashinasozlik,
samolyotsozlikda va boshqa ko‘p sohalarda ishlatiladi.
Inson faoliyati oqibatida har yili atrof- muhitda ko’plab o’zgarishlar, atmosferada
yangi azon teshiklari, tabiy ofatlar va yer resurslarini vayron bo’lishi kuzatilmoqda. Atrof-
muhitda o’zgarishlar bo’lgani uchun atmosfera omillari zarar ko’radi va ular metal
konstruksiyalarga salbiy ta’sir ko’rsatadi, hamda ularda korroziyani shakllanishiga olib
keladi. Shu munosabat bilan ko'plab metall konstruktsiyalar asl xususiyatlarini yo'qotadi.
Bu esa ularning belgilangan hizmat muddatiga salbiy ta’sir qiladi. Korroziya sababidan
metallarning yaroqsiz ahvolga kelishi yillik ishlab chiqarishning 15 foizini tashkil etadi.
Korroziya (lot. corrigere — oʻymoq, yemirmoq) —jismlar (metallar, beton, tosh,
yogʻoch, baʼzi plastmassalar va boshqalar)ning tashqi muhit bilan biologik, kimyoviy yoki
elektrkimyoviy taʼsirlashuvi oqibatida yemirilishi. Temir va temir qotishmalari korroziyasi
zanglash deb ham ataladi.
Korroziyaning nisbiy kattaligi kabi omillar anod, metall turlari va ishlash sharoitlari
(harorat, namlik, sho‘rlanishva boshqalar) galvanik korroziyaga ta'sir qiladi. Anodning sirt
maydoni nisbati va katod to‘g'ridan- to‘g'ri materiallarning korroziya tezligiga ta'sir qiladi.
Korroziya metallni o’z hususiyatidan mahrum etadi va uni hech narsaga yaroqsiz
kukun yoki changga aylantiradi. Havo, suv, kislota, quruq gazlar, ishqor va tuzlarning
eritmalari va boshqa shu kabi ta’sir etuvchilar oqibatida juda ko’p metallar yemiriladi.
Международный научный журнал № 11(100), часть 2
«Новости образования: исследование в XXI веке» Июня , 2023
833
Metallar korroziyasi metallarning tashqi muhit bilan kimyoviy va elektrokimyoviy
ta’sirlashuvi natijasida o’z- o’zidan sodir bo’ladigan jarayondir.
Korroziyaga qarshi kurashish va undan himoyalanishning asosiy maqsadi dunyodagi
cheklangan bo’lgan metall resurslarini tejashdir. Bu katta iqtisodiy ahamiyatga ega.
Korroziya mashinalarning metal qismlarini, kema va tankerlarning korpuslarini, quvurlarni,
rezervuarlarni, dengizdagi inshootlar va boshqa agressiv muhitdagi metallarning
korroziyaga uchrab yemirilishi natijasida katta yo’qotishlarga olib keladi.
Metallar deganda oddiy metallar va ularning qotishmalari shuningdek metal
buyumlar va ularning konstruktsiyalarini nazarda tutamiz. Odatda metallar korroziyasi sodir
bo’lgan muhit suyuqlik muhitida yoki gaz muhitida bo’ladi. Korroziya geterogen jarayon
bo’lib, u ikki faza chegarasida sodir bo’ladi: metal- suyuqlik yoki metal- gaz ko’rinishida
bo’ladi.
Sodir bo’lish mexanizimiga ko’ra metallar korroziyasi ikki turga: kimyoviy(quruq) va
elektrokimyoviy(nam) korroziyalarga bo’linadi.
Kimyoviy korroziya muhitni tashkil qilgan moddaning molekulalari bilan metall
atomlarining o’zaro tasiri natijasida sodir bo’ladigan jarayon bo’lib, bir vaqtning o’zida
oksidlanish qaytarilish jarayoni sodir bo’ladi. Suvsiz suyuqliklar (asosan, suyuq metallar) va
atmosfera gazlarining metall yuzasi bilan ta’sirlashuvi natijasida kimyoviy korroziya
namoyon bo’ladi.
Kimyoviy korroziya turlari 3 xil bo’ladi:
1) Oksidlanish korroziyasi
2) Gazlar ta’siridagi korroziya
3) Suyuq metallar tasiridagi korroziya
Passiv metallar korroziyasi. Passiv korroziya shikastlanishini kamaytirishda juda
foydali, ammo uning passivlashtiruvchi plyonka hosil qilish qobiliyatiga to‘sqinlik qiladigan
bo‘lsa, yuqori sifatli qotishma ham korroziyaga uchraydi. Muayyan atrof-muhit uchun
to‘g'ri darajadagi materialni to‘g'ri tanlash ushbu materiallar guruhining uzoq muddatli
ishlashi uchun muhimdir. Agar passiv plyonkada kimyoviy yoki mexanik omillar ta'sirida
buzilish sodir bo‘lsa, natijada paydo bo‘ladigan asosiy korroziya usullari o‘z ichiga olishi
mumkin chuqurlikdagi korroziya, yoriqlarning korroziyasiva stress korroziyasining yorilishi
Korroziyaning oldini olish tadbirlari metallar korroziyalanishining oldini olish
tadbirlari xilma- xil bo‘lib, ularga masalan, sirt yuzalarini korroziyabardosh metallar (Zn, Cr,
Al, Ni) bilan qoplash, agressiv muhit aktivligini pasaytirish va boshqalar kiradi. Quyida bu
usullar bilan qisqacha tanishib chiqamiz:
a) Sirt yuzalarini korroziyabardosh metallar bilan qoplash. Buning uchun avval
buyumlarning sirt yuzalari mexanik yoki kimyoviy usullarda zang, moy va boshqalardan
tozalanadi, Keyin esa korroziyabardosh metall (Zn, Sb, Rb) vannasiga tushirilib, u yerda
ma’lum vaqt saqlanadi. Masalan, tunuka list, sim, trubalar rux vannasida ruxlansa, mis
buyumlar qalayli vannada qalaylanadi. Jarayonning oddiyligi, ish unumining yuqoriligi va
puxta qoplama hosil qilishi sababli bu usul amalda keng qo‘llaniladi.
Международный научный журнал № 11(100), часть 2
«Новости образования: исследование в XXI веке» Июня , 2023
834
b) Buyum sirtini galvanik usulda korroziyabardosh metallar bilan qoplash. Buning
uchun vannaga korroziyabardosh metall tuzining suvdagi eritmasi (elektrolit) quyilib, unga
buyum (katod) va korroziyabardosh metall plastinkasi (anod) tushiriladi. Katod tok
manbaining manfiy qutbiga, anod esa musbat qutbiga ulanadi. Zarur tok o‘tishida anod
plastinkasi elektrolitda erib, uning ionlari katod sirtiga yig‘ila boradi. Qoplama qalinligi tok
kuchiga, uning o‘tish vaqtiga bog‘liq. Shuni qayd etish lozimki, agar buyum o‘z
potensialidan kichik potensialli metall bilan qoplansa – anodli va aksincha, o‘z
potensialidan katta potensialli metall bilan qoplansa – katodli usul deyiladi.
d) Buyumlarning sirtini korroziyabardosh metallar bilan to‘yintirish. Bu usulda
buyumlar sirtiga himoya parda yuqori temperaturali sharoitda korroziyabardosh metallar
atomlarining diffuziyalanishi (alitirlash, silitsirlash, xromlash) hisobiga boradi. Bu
usullarning ba’zi xillari bilan tanishamiz: e) Kimyoviy usul. Bu usulda po‘lat buyumlar N 2
NO 3 tuzining 140– 150 o Сtemperaturali eritmasiga tushirilib, 40– 50 daqiqa saqlanadi.
Bunda ajralgan O 2 buyum sirti bilan birikib himoya parda hosil qiladi. Buyumlarni
korroziyabardosh metallar bilan qoplash. Bu usulda metall listlar sirtiga korroziya-bardosh
metall list qo‘yilib, birgalikda qizdirib, prokatlanadi. Natijada qo‘sh qavatli (bimetall)
qoplama hosil bo‘ladi.
f) Elektrokimyoviy usul. Bunda buyumlar yuziga yaqinroq joyga protektor deb
ataluvchi plastinka o‘rnatiladi. Bu plastinka potensiali himoya etiluvchi metall potensialidan
kichik bo‘lmog‘i lozim. Bunday sharoitda buyumlarni elektrolitda yoki suvda ishlashda u
bilan protektor orasida galvanik tok hosil bo‘ladi. Bunda protektor- anod, buyumkatod
vazifasini bajaradi. Ma’lum vaqtdan so‘ng anod, ya’ni protektor korroziyaga berilaboradi.
Bunda buyum korroziyaga berilmay saqlanadi. Masalan, kemalarning po‘lat vintlarini
korroziyadan saqlashda protektor sifatida rux plastinkalaridan foydalaniladi.
g) Muhit aktivligini pasaytirish. Buning uchun muhitga ma’lum miqdorda ingibitor deb
ataluvchi maxsus moddalar kiritiladi. Bu usuldan, masalan, bug‘ qozonlarida va boshqa suv
bilan ta’minlanadigan tizimlarda keng foydalaniladi. Masalan, ichki yonuv dvigatellarining
sovitish tizimiga quyiladigan suvga ma’lum miqdorda xrompik (K 2 Cr 2 O 7) qo‘shilsa,
metall korroziyadan ancha saqlanadi.
Metallar korroziyasidan butunlay qutulishni iloji yo’q, biz shunchaki bu jarayonlarni
sekinlashtira olamiz. Metallar yo’qotilishini kamaytirish va metallarni korroziyadan himoya
qilishning zamonaviy prinsplari quyidagi usullarga asoslanadi:
1. Materiallarning kiyoviy qarshiligini yaxshilash.
2. Agressiv muhitdan ya’ni metallarni korroziyaga olib keluvchi muhitdan himoyalash.
3. Texnologik muhitning metallarga tajovuzkorligini kamaytirish.
4. Elektrokimyoviy himoya tashqi tokni kiritish.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, hozirgi kunda metallarning korroziyalanib ularning
mustahkamligi, bardoshliligi, ustuvorligi, yuza tozaligi va boshqa sifatlari yo’q bo’lib
yaroqsizlanishini oldini olish choralari va korroziyaga uchrayotgan detallarda korroziyani
to’xtatish choralarini ko’rish juda muhim, chunki yerdagi barcha tabiiy boyliklar
Международный научный журнал № 11(100), часть 2
«Новости образования: исследование в XXI веке» Июня , 2023
835
cheklangan, xususan metall rudalarini qazib olish konlarini ham oxiri bor, s huning uchun
ulardan oqilona foydalanib ularni korroziyaga uchrab yo’q bo’lib ketishiga yo’l
qo’ymasligimiz lozim. Yuqoridagi korroziyaga qarshi ishlar olib borilmoqda. Bugungi kunda
metallarning korroziyalanishi detallarning yuza tozaligiga kata ta’sir ko‘rsatadi. Shuning
uchun metallal sirtlarini boshqa metallar bilan, metall bo'lmagan moddalar bilan,
metallarga turli qo'shimchalar kiritish orqali va metall sirtini kimyoviy birikmalar bilan
qoplash orqali korroziyalanishdan saqlanib kelinmoqda. Bunday usullar orqali metallarni
korroziyalanish oldi olinmoqda.
|
