KO‘CHMAS MULK VA UNING BOZORI TURLARI
Uch xil ko‘chmas mulk turini ajratish mumkin: yer, turar-joy va noturar-joy yerlari.
Ko‘chmas mulkning bazaviy obyekti – yer. Ko‘chmas mulkni turga bo‘linganda, uning
bir qancha alomatlariga moslab, sinflarga ajratiladi, bu esa ko‘chmas mulk bozorini
yanada izchil tadqiq etish imkonini beradi va turli kategoriyadagi ko‘chmas mulklarni
baholash metodlarini ishlab chiqish va qo‘llashni va ularni boshqarishni
osonlashtiradi. Eng ko‘p uchraydigan belgilar bo‘yicha sinflash keltirilgan.
Ko‘chmas mulkka investitsiyalashdan tushuvchi daromadning quyidagi shakllari
mavjuddir:
– ko‘chmas mulk qiymatini bozor baholari o‘zgarishi hisobiga oshirish, yangi
obyektlarni sotib olish va eskilarini rivojlantirish;
– kelajakdagi muddatli pul vositalarini oqimi;
– egalik muddatini so‘nggida obyektni qaytadan sotishdan daromad.
Ko‘chmas mulkka investitsiyalash jozibadorligi quyidagi omillar bilan
tushuntiriladi:
– ko‘chmas mulkni sotib olish paytida investor huquqlar paketini qo‘lga kiritadi,
bu vaqtda esa ko‘pgina investitsiya obyektlari o‘zlari bilan egalik huquqini olib
kelmaydi;
– jalb etilgan pul vositalarining saqlanganligi (oddiy hollarda ko‘chmas
mulkni yo‘qotib, o‘g‘irlab bo‘lmaydi) va inflyasiya (inflyasion jarayonlar o‘zlarini
ortidan ko‘chmas mulk narxini va undan tushadigan daromadning o‘sishini keltirib
chiqaradi);
– ko‘chmas mulkdan pul ko‘rinishida daromad topish va yashashning
boshqa samarasi, muayyan obyektga egalik qilish istiqboli va boshqalar.
Tasnif turi
Ko‘chmas mulk turlari Ishlatish xususiyati bo‘yicha
Turarjoy uchun: uylar, kottejlar, tijorat va ishlab chiqarish faoliyat-
lari uchun kvartiralar: mehmonxona, idora joylari, do‘konlar, restoranlar, xizmat
punktlari, fabrikalar, zavodlar, omborlar Qishloq xo‘jalik maqsadlari uchun: fermalar,
bog‘lar
Maxsus maqsadlar uchun: maktablar, cherkovlar, monastirlar, shi-
foxona, yasli-bog‘lar, qariyalar uyi, davlat va ma’muriy muassasalar
Egalik maqsadlari bo‘yicha
Biznesni yuritish egasining yashashi uchun Investitsiya sifatida
Tovar zaxirasi sifatida va NZP Kamaygan manbalar iste’moli uchun o‘zlashtirish va
rivojlantirish Ixtisoslanish darajasi bo‘yicha Ixtisoslashgan (o‘zining maxsus xususiyati
uchun, uchinchi shaxslarga juda kam holatlarda ijaraga beriladi yoki
undan foydalanish uchun ochiq bozorda sotiladi, quyidagidan tashqari,
u agar foydalanayotgan biznes qismi sifatida amalga oshirilganda): neftni qayta
ishlovchi va kimyoviy zavodlar, elektr stansiyalar muzeylar, kutubxona va ularga
o‘xshash jamiyat sektoriga tegishli joylar Noixtisoslashgan – ochiq
bozorda investitsiyalash, mavjud va o‘xshash maqsadlarda foydalanish uchun
umumiy talabga ega boshqa ko‘chmas mulk
Ekspluatasiyaga tayyorligi darajasi bo‘yicha
Talab etilayotgan rekonstruksiyalarni ekspluatasiya yoki tugallanmagan
qurilishlarning kapital ta’mirini amalga oshirish Tabiiy shaklda ishlab
chiqarishi bo‘yicha Ishlab chiqarmaydigan:
yer uchastkalari
, foydali
qazilmalar manbalari Ishlab chiqaradigan:binolar, inshootlar va boshqalar
Ko‘chmas mulkka investitsiyalar obyektdan uzoq muddatga foydalanish va kapitalni
saqlab qolish imkoniyati kabi ijobiy xislatlarga ega.
Ko‘chmas mulk bozori – bu ko‘chmas mulk obyektlari bilan
operasiyalar: ko‘chmas mulk sotib olish sotuvi, ipotekasi, ko‘chmas mulk obyektlarini
ijaraga berish va boshqalar atrofidagi munosabatlar yig‘indisi. Ko‘chmas mulk
bozorining asosiy segmentlari: yer bozori, turar joy va noturar-joy bozori. Daromadli
ko‘chmas mulk bozorini obyektlarni funksional maqsadlari bo‘yicha ajratiladi:
– idora maqsadlaridagi obyektlar bozori;
– savdo maqsadlaridagi obyektlar bozori;
– ishlab chiqarish – ombor maqsadlaridagi obyektlar bozori;
– mehmonxona xizmatlari bozori;
– tugallanmagan qurilish obyektlari bozori.
Ko‘chmas mulkka yuridik huquq bo‘yicha, ko‘chmas mulk bozorini xarid-sotish va
ijara bozoriga bo‘lishadi. Xarid-sotish bozorida mos ekvivalentga almashtirish uchun
egalikning to‘la huquqi beriladi, uning ichiga tasarruf etish huquqi ham kiradi, ijara
bozorida esa bitim obyekti
huquqlarning qisman to‘plami kiradi, unda tasarruf huquqi mavjud emas.
Ko‘chmas mulk bozorining quyidagi xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
– mahalliylik;
– obyektlar o‘zaro almashuvchanligini pastligi;
– mavsumiy tebranishlar;
– bitimlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazilish zaruriyati.
Ko‘chmas mulkni moliyalash xarajatlarining uch guruhi mavjud:
- ko‘chmas mulk obyektini funksional holda saqlash xarajatlari;
- ko‘chmas mulkka egalik qilish uchun yillik soliq;
- ko‘chmas mulk bitimlaridagi yuqori transaksion xarajatlar.
Ko‘chmas mulk bozoridagi talab va taklif tebranishi sekin yuz beradi, chunki talab
mavjud vaqtda ko‘chmas mulk obyektlarining miqdorini oshirish uzoq muddat
davomida sodir bo‘ladi, bu esa binoning qurilishi bilan tushuntiriladi. Agar miqdor
oshib ketsa, ko‘chmas mulk
narxi uzoq yillar past narxda turaveradi.
|
