Kompyuter tarmoqlari va ularning turlari. kompyuter tarmoqlarining topologiyasi
va tarmoqqa kirish usullari.
Kompyuter tarmoqlarining paydo bo’lish sabablaridan biri resurslaridan
hamkorlikda foydalanish, alohida kompyuter imkoniyatini kengaytirishdir. Tarmoq
orqali foydalanuvchilar bir vaqtning o’zida bir xil ma’lumot va fayl nusxalari,
amaliy dasturlar bilan ishlashi mumkin. Bu holat axborot tashuvchilardagi joyni
tejaydi. Bundan tashqari, printer, skaner, modem, lazer disklar majmuining
birgalikda ishlatilishi qo’shimcha mablag’ni asraydi.
Tarmoqdan foydalanganda axborotni saqlash ishonchliligi ortadi, chunki
juda oddiy usulda qimmatli axborotlarni qayta nusxalash mumkin va alohida
foydalanuvchilar o’rtasida axborot almashish engillashtiriladi. Tarmoq
foydalanuvchilar so’rovini mujassamlashtiradi, bir vaqtning o’zida axborotdan
ko’plab mijozlar foydalanish imkonini beradi.
Hozirgi kunda kompyuterlarni yagona tarmoqqa ulab, ular o’rtasida
ma’lumot almashishni tashkil etish mumkin.
Xo’sh, tarmoqningo’zinima?Uningqandayturlaribor? Internet, intranet,
elertronaloqakabitushunchalarnimanianglatishi,
ularningtexnik,
dasturiy,
axborotlita’minotininimalartashkilqilishi,
ularningyaratilishivaishlashi,
ahamiyatinianglashhamdabevositaishlayolishko’nikmalarigaegabo’lishhozirgijami
yatningharbira’zosiuchunmuhimdir.
Kompyuterdanturlimasalalarnihalqilishdafoydalanishmumkin.Axborotalmashishuc
hunmagnitvakompaktdisklardanfoydalanishyokiboshqakompyuterlarbilanumumiyt
armoqqaulanishkerakbo’ladi.
Jamiyatninghozirgibosqichidaaxborottexnologiyalariningrivojlanishinikomp
yutertarmoqlarisiztasavvuretibbo’lmaydi.
Kompyuter
(hisoblash)
tarmog’i
—
bu,
aloqakanallariorqaliyagonatizimgabog’langankompyutervaterminallarmajmuasidir,
ya’nikompyuterlarningo’zaroaxborotalmashishimkoniyatlariniberuvchiqurilmalar
majmuidir
Tarmoqlarni turli me’yorlarga ko’ra sinflarga ajratish mumkin. Bular:
1) o’tkazish qobiliyati, ya’ni ma’lumotlarni tarmoqqa uzatish tezligiga
muvofiq:
- past 100 Kbit/ s gacha;
- o’rta 0,5-10 Mbit/s gacha;
- yuqori 10 Mbit/s dan ortiq.
2) uzoq kommunikatsiya tarmoqlari bilan ishlash tezligi, ularning fizik
o’lchoviga muvofiq:
- LAN ( Local-Area Network) lokal tarmoq (bir ofis, bino ichidagi aloqa);
- CAN (Campus-Area Network) - kampus tarmoq, bir-biri bilan telefon yoki
modemlar bilan ulanish, ammo etarlicha bir-birlaridan uzoqda joylashgan
kompyuter lokal tarmoq;
- MAN (Metropolitan-Area Network) katta tezlik bilan aloqa uzatish (100
Mbit/s) imkoniyatiga, katta radiusga (bir necha o’n km) axborot uzatuvchi
kengaytirilgan tarmoq;
- WAN (Wide-Area Network) keng masshtabli (mintaqaviy) maxsus qurilma
va dasturlar bilan ta’minlangan alohida tarmoqlarni birlashtiruvchi yirik tarmoq;
- GAN (Global-Agea Network) global (xalqaro, qit’alararo) tarmoq;
3) tarmoq tugunlari turi bo’yicha (tugun - hisoblash tarmoqlari va ularning
alohida elementlari ulangan joyi). Boshqacha aytganda, tugunga shaxsiy, mini- va
katta kompyuterlar, alohida tarmoq ham kiradi. Masalan, umumiy foydalanish
tarmoqlaridagi alohida kompyuterlar (boshqachasiga ularni stantsiyalar deb ham
yuritishadi) tugunlarga misol bo’la oladi. Unchalik katta bo’lmagan alohida
tarmoqlar kampus tarmog’i uchun tugun bo’ladi.
4) tugunlar munosabatiga ko’ra:
- bir xil rangli (peer-to-peer), uncha katta bo’lmagan, bir xil mavqega ega
kompyuterlar (bu erda hamma kompyuterlar ham «mijoz», ya’ni tarmoqning oddiy
foydalanuvchisi, ham «server», ya’ni tarmoq foydalanuvchilariga xizmat
ko’rsatishni ta’minlovchi bo’lishi mumkin). Macalan, WINDOWS 95 OS tarmog’i
tarqatilgan (Distributed) tarmoqlar. Bunda serverlar tarmoq foydalanuvchilariga
xizmat ko’rsatadi, biroq tarmoqni boshqarmaydi;
-server (Server based) yoki markazlashgan boshqarishga ega tarmoqlar. Bu
erda tarmoqning bosh elementi serverdir. Qolgan tugunlar serverning resurslaridan
foydalanishi mumkin (masalan, Novell NetWare, Microsoft LAN Mananger va
boshqalar).
5) tarmoq operatsion sistemalarini ishlatish bo’yicha (tarmoq OS):
gomogenli - hamma tugunlarda bir xil yoki yaqin operatsion sistemalardan
foydalaniladi (masalan, WINDOWS OS tarmog’i);
geterogenli - bir vaqtning o’zida bir nechta tarmoq operatsion sistemalari
ishlatiladi (masalan, Novell NetWare va WINDOWS).
Tarmoqning asosiy imkoniyatlari tarmoqqa ulangan kompyuterlar va
axborot ashyolariga bog’liq.
Tarmoqda axborotni ishlab chiqaruvchi va undan foydalanuvchi ob'ektlar
tarmoq ob'ektlari deyiladi. Tarmoq ob'ektlari alohida kompyuter, kompyuterlar
kompleksi, ishlab chiqarish robotlari va boshqalar bo’lishi mumkin.
Axborotlarni territorial joylashuviga ko’ra kompyuter tarmoqlarini uchta
asosiy sinfga bo’lish mumkin: global tarmoqlar, regional (mintaqaviy) tarmoqlar,
lokal (mahalliy) tarmoqlar.
Global kompyuter tarmoqlari turli mamlakatlarda, turli qit'alarda joylashgan
abonentlarni birlashtiradi, ya’ni global tarmoq – dunyoning ixtiyoriy davlatidagi
kompyuterlarni o’zida birlashtirish imkoniniga ega bo’lgan tarmoq.
Abonentlar orasida aloqa bunday tarmoqlarda telefon aloqa liniyalarda,
radioaloqa va sputnik aloqa tizimlari asosida amalga oshiriladi.
Mintaqaviy kompyuter tarmoqlari bir-biridan ancha uzoqda joylashgan biror
mintaqaga
tegishli
abonentlarni
birlashtiradi.
Masalan,
birorshaharichidagiyokiiqtisodiyregiondayokialohidabirmamlakatdajoylashganabo
nentlarnibirlashtiruvchitarmoq.
Lokal
(mahalliy)
tarmoqkichikbirhududdajoylashganabonentlarnibirlashtiradi,
ya’nilokaltarmoqlarbirbinodayokibir
–
birigayaqinbinolardajoylashgankompyuterlardao’zaroaxborotalmashishimkoninibe
ruvchitarmoqhisoblanadi.Bundaytarmoqodatdaaniqbirjoygabog’langanbo’ladi.Mas
alan,
birorkorxonayokitashkilotga.Mahalliytarmoqninguzunligini
2-3
kmbilancheklashmumkin.Bundaytarmoqlardaaxborotalmashinishaloqakabellari
(ba’zan,
telefontizimiyokiradiokanal)
orqali
amalgam
oshiriladi.Bundafoydalanuvchilartarmoqqaulangankompyuterlardagima’lumotlarni
ayirboshlashvadastur,
chop
etishqurilmasi,
modem
vaboshqaqurilmalardanbirgalikdafoydalanishimkoniyatigaegabo’lishadi.
Shuninguchun,
bittadanko’pkompyutergaegabo’lganfirmalaro’zkompyuterlarinilokaltarmoqqabirla
shtiradi.Lokaltarmoqdaaxborotniuzatishuchunaxborotnimarshrutlashvaseleksiyalas
hlozimbo’ladi.
Marshrutlashbu
-
keraklimanzilgaaxborotblokiniuzatishyo’linianiqlashjarayonidir.
Seleksiyalash – tegishlimanzildagiaxborotnisaralashdemakdir.
Kompyutertarmoqlari
server
(yokixizmatchikompyuter),
konsentrator
(HUB), axborotuzatishkabellarivamodemdantashkiltopadi.
Server – tarmoqishinita’minlovchimaxsuskompyuter.
Konsentrator
(HUB)
–
tarmoqdakompyuterlarnio’zaroaxborotalmashinuvinita’minlovchimaxsusqurilma.
Axborotniuzatishkabellari
–
tarmoqdaaxborotnibirkompyuterdanboshqasigauzatishgaxizmatqiladi.
Modem
–
axborotnikompyuterdanuzatishkabeligao’tkazuvchimaxsuselektronqurilma.
Modem “modulator” va “demodulator” so’zlaribirlashmasidanhosilbo’lgan. Bu
qurilmayordamidaaxborotlaruzatuvchikompyuterdaraqamliko’rinishdan
analog
ko’rinishigaaylantiriladi,
shuningdek,
qabulqiluvchikompyuterda
analog
ko’rinishidanraqamliko’rinishigaaylantiradi.
Global,
mintaqaviyvamahalliytarmoqlarbirlashmasiko’ptarmoqliierarxiyanitashkiletishimk
oniniberadi. Masalan, Internet kompyutertarmog’ikengtarqalgan, ommaviylashgan
global
kompyutertarmog’idir,
ya’ni
Internet
–
bumihglab
local
vamintaqaviykompyutertarmoqlarinibirbutunqilibbirlashtiruvchibutundunyokompy
utertarmog’i.
Uningtarkibigaerkinravishdabirlashgantarmoqlarkiradi.Internet
alohidatarmoqlarnibirlashtirgan.Shuninguchun
u
kattaimkoniyatlargaega.O’ziningshaxsiykompyuteriorqaliInternetningixtiyoriyabon
entiaxborotniboshqashahargauzatishi,
Vashingtonkongressikutubxonasidagiadabiyotlarkataloginiko’ribchiqishi,
Nyu-
Yorkdagimetropolitenmuzeyiningengso’nggiko’rgazmasiningrasmlaribilantanishib
chikishi,
tarmoqgaulanganabonentlarbilankonferentsiyadayokio’yindaishtiroketishimumkin.
Internetningasosiyyacheykasinimahalliykompyutertarmoqlaritashkiletadi.Elektrona
loqa
–
buinternetningengko’pxizmatko’rsatishturibo’lib,
ma’lumelektronmanzilgaaxborotnielektronusuldauzatishvositasidir.
Kompyuterlarnimahalliytarmoqgaulashninguchkurinishimavjud:
— halqasimon;
— shinali;
— yulduzsimon.
Halqasimonbog’lanishdakompyuterlaryopiqchiziqbuyichabog’langanbo’ladi.
Tarmoqningkirishqismichiqishqismibilanulanganbo’ladi.Axborothalqabo’yichako
mpyuterdankompyutergao’tadi.
Bu
holatda
barcha
kompyuterlar
yopiq
xalqasimon, ketma-ket bog’lanadilar. Bunda xabar birin-ketin kompyuterdan-
kompyuterga uzatiladi. Xabarni uzatgan kompyuter yana o’sha xabarni qayta qabul
qilmaguncha, jarayon davom etaveradi.
Tarmoqningshinaliboglanishidama'lumotlaruzatuvchikompyuterdanshinabo’
yichaharikkitomongauzatiladi.
Bu holda lokal tarmoqdagi barcha kompyuterlar
bitta aloqa chizig’iga parallel bog’lanadi. Bunday shinalarni boshqarish ham
alohida, ham markazlashgan bo’lishi mumkin. Markazlashgan boshqaruvda
tarmoqqa maxsus kompyuter-server ulanadi, uning vazifasi tarmoqda axborotni
uzatishni boshqarishdir. Alohida boshqaruvda hamma kompyuterlar bir xil
maqomga ega, ular mustaqil ma’lumotlarni uzatish imkoniyatiga ega.
Yulduzsimonbog’lanishdamarkaziykompyutermavjudbo’lib,
ungaqolganbarchakompyuterlarboglanganbo’ladi.
Yulduzcha topologiyaga ega
tarmoqlar markaziy tugunga ega (kommutator yoki kontsentrator). Mazkur
markaziy tugunga barcha qolgan kompyuterlar ulanadi. Dastlab uzatilgan xabar
ana shu qurilmaga kelib tushadi, so’ng boshqa kompyuterlarga uzatiladi.
Bog’lash uchun qo’llaniladigan kabellar uzatish muhiti deb yuritiladi.
Kabellarasosanuchgabo’linadi:
-koaksial kabellar (coaxial cable), ular televizion antennaga juda o’xshash.
O’tkazish tezligi: 10 Mbit/sek. Asosan bino ichidagi tarmoqni hosil qilishda
foydalaniladi.
-juftli o’ram kabellari (tvisted pair) telefon simini eslatadi. O’tkazish tezligi:
100 Mbit/sek. Asosan bino ichidagi tarmoqni hosil qilishda foydalaniladi
- optiktolali kabel (fider-optic cable). Eng ishonchli va tez, shu bilan birga
juda qimmat kabel turi. Oralig’i 100 km masofadagi tarmoq uchun qo’llaniladi.
O’tkazish tezligi: 2 Gbit/sek.
Tarmoq kabellarini texnik
ko’rsatkichi
Kabelt
uri
O’tk
azishtezligi
,
Mbit
/sek
Tarmoqnihosilqiluvchinuq
talarorasidagimasofa
Kabeluzilganda
tiklashmukinligi
Koaks
ialkabellar
10
Mbit/sek
500 m
Past
Juftli
o’ram kabell
ari
100
Mbit/sek
100 m
yaxshi
Optikt
olalikabellar
1-2
Gbit/sek
100 km
Maxsusqurilma
lartalabqilinadi
Z. Dexqonova- FVXTPKQTMOI xodimi
| 