1
1kurs
Tibbiyot qurilma va tizimlarini dasturlash
3 ma’ruza:
Tibbiyot qurilmalarini dasturlashda. Algoritmni tavsiflash usullari
Algoritmlarni tasvirlashning turli usullari mavjud. Quyida algoritmlarni tasvirlashning keng
tarqalgan usullarini ko'rib chiqamiz.
1. Algoritmning so‘zlar yordamida ifodalanishi Inson og'zaki nutqida qo'llaniladigan so‘zlar
orqali ifodalangan (masalan, ko‘chadan o'tish algoritmi, g'ishtlar
sonini hisoblash
algoritmi) algoritmning bunday tasvirlash usulida ijrochi uchun ko'rsatma jumlalar orqali
ko'rsatma shaklida berilgan bo’ladi.
2. Algoritmning formulalar yordamida ifodalanishi Bu usul matematika, fizika, kimyo va
biologiya kabi fanlarda ko‘plab qo'llanilaniladi. Masalan: g‘ishtlar sonini hisoblash
algoritmini
formula orqali ifodalasak, formulada «+», «—», «x», «:» kabi arifmetik
amallarning tartibiga rioya qilgan qo’yidagi formula orqali ifodasi topiladi:
3. Algoritmning jadval yordamida ifodalanishi. Algoritmning bu ko'rinishda berilishi ham sizga
tanish. Masalan, matematikada qo'llanib kelinayotgan Bradis jadvali deb nomlangan to‘rt xonali
matematik jadval, lotareya yutuqlar jadvali, Mendeleyev kimyoviy elementlar jadvali. Bunday
jadvallardan foydalanish ma’lum bir algoritm qo'llashni talab etadi. Biror funksiyaning
grafigini chizish uchun ham funksiyaning argument qiymatlariga mos qiymatlar jadvaiini hosil
qilamiz. Bu ham algoritmning jadval ko‘rinishiga misol bo'ladi.
4. Algoritmning grafik shaklda ifodalanishi Algoritmning bu ko‘rinishda
ifodalanishi
matematikada chizilgan grafik, kerakli uyni oson topish uchun dahalarda o‘rnatil- gan uylarning
joylashish sxemasi, avtobuslarning yo'nalish sxemasi orqali sizga tanish. Algoritmlash
asoslarini o‘rganishning yana bir qutay grafik shakli —
blok-sxema usulidir. Blok-sxemalar bir
yoki bir nechta buyruq yoki ko'rsatmani aks ettiruvchi maxsus geometrik shakllar — bloklardan
tashkil topadi. Bloklar yo'nalish chiziqlari orqali tutashtiriladi.
5. Algoritmning dastur shaklida ifodalanishi. Ma'lumki, kompyuter dasturlar asosida ishlaydi va
boshqariladi. MS Word, MS Paint va MS Excel kabi amaiiy dasturlar bilan ishladingiz. Lekin
har bir amaliy dastur ham juda katta va murakkab algoritmning bir ko‘rinishidir. Demak, bu
2
kabi algoritmlar bajarilishi uchun
ular algoritm ijrochisiga, ya ’ni kompyuterga tushunarli
bo‘lishi lozim.
Odatda, algoritmning kompyuter tushunadigan tilda yozilishi dastur deb ataladi.
Kompyuter tushunadigan til esa dasturlash tili deb ataladi. Jahonda hozirgi kunda minglab
dasturlash tillari mavjud va yana rivojlanib bormoqda. Hozirgi kunda keng tarqalgan va
o'rganish uchun qulay bo'lgan BASIC, Pascal, VBA, Delphi, C dasturlash tillari o‘rganiladi.
Kompyuter dasturi kompyuterda masalalarni bajarilishi uchun yo‘naltirilgan ko‘rsatmalar
ketma-ketligini o‘z ichiga oladi. Kompyuter dasturchisi, ba’zan ishlab chiqaruchi ham deyiladi,
ular kompyuter dasturlarini yaratadi va ularni o‘zgartiradi. Dasturni
yaratish uchun dasturchi
ba’zan dasturlash tillari yordamida dastur buyruqlari yoki dasturiy kodlardan foydalanadilar.
Dasturlash tillari o‘z ichiga kompyuterga habar jo‘natish uchun dasturchiga ruxsat beruvchi
so‘zlar to‘plami va simvollarni oladi. Boshqa vaqtlarda dasturchilar dastur yaratish uchun
dastur element (instrument)laridan foydalanadilar. Dasturlash tillari dasturni qurish uchun qulay
muhitni ta’minlaydi. Aniqrog‘i, insonlar turli tillarda gapiradilar (ingliz tili, ispan tili, franzuts
tili, o‘zbek tili va hakazo), dasturchi ham shunga o‘xshash
turli dasturlash tillari va
instrumentlaridan dastur yaratishda foydalanadi(1-rasm).
Dasturchi dastur yaratishi uchun qaysi dasturlash tilidan foydalanishni aniqlab olishi zarur.
Bugungi kunda yuzga yaqin dasturlash tillari mavjud. Har bir til dastur tuzish uchun
o‘zining maxsus instruksiyasiga va dastur tuzish qoidalarga ega.
Dasturlash tillari aniq maqsadga, ilmiy ilovalarga, biznes, veb-sahifa yaratish va albatta
qishloq xo‘jaligi masalalarini echishga hamqaratiladi. Masalani echishda yoki echimni topishda
dasturchi bittadan ortiq dasturlash tillarini birlashtirgan holda foydalanadi.
Dasturlash tillari ikki turda bo‘ladi: yuqori daraja va quyi daraja.
Quyi daraja dasturlash tillari mashinaga (kompyuterga) bog‘liq holda ishlaydi. Mashina
yagona aniq biror bir turdagi kompyuter bo‘lishi mumkin va bu kompyuterda quyi darajadagi
dasturash tillari ishlaydi. Bu dasturlar boshqa turdagi kompyuterlarga o‘tkazish juda qiyin
bo‘ladi.
Yuqori darajadagi dasturlash tillarining har bir buyrug‘i
bir qancha mashinalarga
(kompyuterlarga) mos bo‘ladi. Yuqori darajadagi dasturlash tillari mustaqil mashina asosida
bo‘ladi. Mustaqil-mashina turli xildagi kompyuterlarda va operatsion tizimlarda ishlashi
mumkin.
