3.1. M ehnat faoliyatiga ob-havo m uhitining ta’siri
Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish zonalari (texnosfera) havo
muhiti quyidagi ko ‘rsatkichlar orqali belgilanadi:
- havo harorati, °C;
- havoning nisbiy namligi, %;
- havo bosimi, mm. simob ust. yoki Pa;
- havo harorati y o ‘nalishi, m/c bilan aniqlanadi.
B ulardan tashqari m etereologik sharoitga ta ’sir etuvchi ishlab chiqarish
omillari ham m avjud b o iib , ulardan ishlab chiqarish korxonalaridagi
har xil qurilm a-uskunalar va ishlov berilayotgan materiallar, m oddalar
yuzasidan tarqaladigan issiqlik nurlari havo haroratining oshishiga olib
keladi. Aynan m ana shu om illar ish joylaridagi m ikroiqlim m tashkil etadi.
M ikroiqlim omillari insonning m ehnat faoliyatiga, sog‘lig‘iga ju d a
katta ta ’sir k o ‘rsatadi. Chunki, m ikroiqlim om illarining bir vaqtda
hammasi deyarli ta ’sir qiladi. Masalan, sovuq sharoitda isituvchi om illar
ham da shu bilan birga texnologik jarayonlardan ajralib chiqadigan bu g1
va parlar hisobiga nisbiy nam lik ortib ketganida, uni normallashtiruvchi
30
omil b o ‘lishi mumkin. B a’zi hollarda bu om illarning bir-biriga q o ‘shilib
ketishi natijasida zararli ta ’sirlar ortib ketishi mum kin. M asalan, nisbiy
nam lik va haroratning ortib ketishi inson uchun o g ‘ir sharoitni vujudga
keltiradi. Bundan tashqari ish joylaridagi havo harakatining oshishi harorat
yuqori bo'igan vaqtda ijobiy natija beradi, harorat past b o ‘lgan vaqtda
esa salbiy natijaga olib keiadi. Bundan k o ‘rinadiki, ishlab chiqarishning
ob-havo omillari inson organizmi issiqlik boshqarilishining buzilishiga
sabab b o ‘ladi. Organizm ning issiqlik boshqarilishi fiziologik va kimyoviy
jarayonlar asosida tana haroratining bir xil chegarada (36-37,6 °C) saqlab
turish demakdir. Tana haroratining k o ‘rsatilgan darajadan ortib ketishini
«issiqlash», sovushini esa «sovish» deb ataladi. Issiqlash va sovush
m ehanat faoliyatini buzuvchi halokatli holatni vujudga keltirishi mumkin.
Shu sababdan ham inson organizm ining tashqi m uhit bilan m oslashuvi
(fiziologik m exanizm i) markaziy nerv sistem asining nazorati ostida
b o ‘ladi. Bunday fiziologik m exanizm ning asosiy vazifasi organizm da
m odda almashuvi natijasida issiqlikning ortiqchasini tashqariga chiqarib,
issiqlik balansini ushlab turadi. Tashqi m uhitga moslashuv ikki xil: fizik
va kim yoviy boTadi. Kim yoviy tashqi m uhitga moslashuv, organizmning
issiqlash davrida m odda alm ashinuvini kam aytirishi va sovushida esa
m odda almashuvini oshirishi mum kin. Organizm ning tashqi m uhitga
issiqlik chiqarishi uch y o ‘1 bilan o ‘tishi mumkin:
- odam tanasining umumiy yuzasidan infraqizil nurlanish orqali
(radiatsiya) havo almashinuvi;
- tanani o ‘rab turgan havo muhitini isitish (konveksiya);
- term ing terlab, bugTanishi va nafas
olish yoTlari
orqali
suyuqliklarning bug‘lanishi natijasida.
N orm al sharoitda kuchsiz havo harorati boTgan holda harakatsiz
odam organizmi infraqizil nurlanishi orqali organizm ishlab chiqargan
issiqlikning 45%, konveksiya orqali 30% v a terlash orqali 25% ni
yo ‘qotishi mumkin. Infraqizil nurlanish va konveksiya orqali issiqlikni
y o ‘qotish faqat tashqi m uhit harorati tana haroratidan past b o ‘lgan hollarda
bo‘lishi mumkin. Shuni qayd qiiish kerakki tashqi m uhit harorati qancha
kam bo Ms a, issiqlik yo ‘qotish shuncha kuchli b o ia d i. Agar tashqi m uhit
harorati tana haroratidan yuqori yoki teng b o ‘lsa, u holda issiqlik ajralish
terlab bugTanish hisobiga bo‘ladi. M asalan, 1 g. tem ing b u g ian ish i
uchun 2,5 KJ (0,6 kkal) issiqlik yo ‘qotilishi mumkin. Organizmdan
chiqadigan tem ing miqdori tashqi m uhit haroratiga va bajarilayotgan ish
31
turiga bog‘liq. Jumladan: harakatsiz organizmda tashqi m uhit harorati
15°C bo‘Isa, terlash ju d a kam m iqdorni (soatiga 30 ml) tashkil etadi,
harorat yuqori b o is a (30°C v a undan yuqori), ayniqsa, og‘ir m ehnat
ishlami bajarganda organizm ning terlashi ju d a ortib ketadi. M asalan, issiq
sexlarda, o g ‘ir ishlar bajarilishi natijasida terlashning miqdori soatiga
1-1,5
I
ga yetadi, terlashga sarflanadigan issiqlik m iqdori esa 2 5 0 0 -
3800 kj (600-900 kkal) ni tashkil etadi. Teming bug'lanishi havoning
harakatiga va nisbiy namligiga, kiygan kiyimning m aterialiga bog‘liq.
Agar issiqlik y o ‘qotilishi faqat terlash orqali am alga oshirilayotgan
sharoitda havoning nisbiy nam ligi 75-80% dan ortiq b o is a , terning
bug‘lanishi qiyinlashadi va organizm ning tashqi m uhitga m oslashuvi
buzilib, organizm da issiqlik ko‘tariladi. Kuchsiz issiqlik k o ‘tarilishi tana
haroratining yengil ko‘tarilishi, haddan tashqari ter chiqishi, sovuq qotish,
nafas olish va qon tom irlar urushining tezlashishi bilan xarakterlanadi.
Agar kuchli issiqlash yuz bersa, unda nafas olish qiyinlashadi, qattiq
bosh og ‘rig ‘i kuzatiladi, bosh aylanadi, nutq qiyinlashadi. Inson tanasida
issiqlik ko'tarilishi uning terlashi orqali k o ‘p m iqdorda kerakli tuzlarning
kam ayishiga olib keladi. Bu holatda teri hujayralaridagi tuz m iqdorining
kam ayishi, term ing namlikni (suvini) ushlab turish xususiyatining
susayishiga olib keladi. B unda inson organizmi tinmay ichilayotgan
suvni chiqarib yuborib, kuchli chanqoqlikni keltirib chiqaradi. Bu esa
organizm ning suv bilan zaharlanishiga olib keladi. Bunday holatlarda
organizm paylarida qaltirashlar paydo bo‘lishi, qonning quyuqlashishi va
kuchli terlash ham da tana haroratining 40—41°C ga k o ‘tarilishi kuzatiladi.
Qaltirash kasalligi va tana harorati ко‘tarili shining oldi olinmasa, o ‘lim
bilan yakunlanishi mumkin. Shuning uchun ishlab chiqarish korxonalarida
tashkil qilinayotgan gigiyenik shart-sharoitlar yuqoridagi qaltirash va
issiqlik urish kasalliklarining oldini oladi. Yuqori haroratli ishlab chiqarish
tarm oqlarida aynan organizm y o ‘qotadigan tuzlam i tiklash uchun maxsus
ichim liklam i tayyorlash (fitobar) tashkil etilgan. Inson organizm iga past
haroratli ta ’sirlar ham uning fiziologik jarayonlarining buzulishiga, ish
qobiliyatining susayishiga va organizm ning kasallanishiga olib keladi.
Past harorat ta ’sirida qon tomirlari torayadi, uzoq vaqt ta ’sir qilishi
natijasida qon tom irlari faoliyati buzilib, organizm nm g sovuq qotishi
seziladi. A sab tizim larim ng sovuq qotishi natijasida suyak, qo‘l, oyoq va
bel bo‘g ‘im larida kuchli og‘riq, o ‘pkaga suv y ig ‘ilishi (plevrit), bronxit
va boshqa shom ollash bilan bo‘gliq kasalliklar yuzada keladi. Inson
32
organizm iga sovuqning ta ’siri, ayniqsa, havo harakati kuchli bo‘lib,
havoning nisbiy namligi yuqori bo'lgan vaqtda kuchli boMadi. Chunki,
sovuq haroratdagi nam havo issiqlikni yaxshi o ‘tkazadi v a konveksiya
orqali issiqlik y o ‘qotilishini kuchaytiradi.
|
