MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI
"KOMPYUTER INJINIRING" FAKULTETI
“M’alumotlar bazasini boshqarish” fanidan
Mustaqil ish 1
Tayyorladi: 21_06-guruh talabasi
Shamshiyev Kamol
Qabul qildi: Maxmudov
Mavzu:Malumotlarni manipulyasiya qilish buyruqlari.Surovlar
Ma’lumotlar bazasining mantiqiy va fizik ma’lumotlar modellari Mantiqiy
ma'lumotlar bazasi modeli Mantiqiy ma'lumotlar bazasini modellashtirish biznes
talablarini tuzish va talablarni model sifatida namoyish etish uchun talab qilinadi.
Bu asosan ma'lumotlar bazasini loyihalash bilan emas, balki biznes ehtiyojlarini
to'plash bilan bog'liq. Yig'ilishi kerak bo'lgan ma'lumotlar tashkiliy bo'linmalar,
xo'jalik yurituvchi subyektlar va biznes jarayonlari haqida. Ma'lumotlar
to'plangandan so'ng hisobot va diagrammalar tuziladi, shu jumladan: ERD -
Korxona munosabatlari diagrammasi ma'lumotlarning turli toifalari o'rtasidagi
o'zaro bog'liqlikni va ma'lumotlar bazasini ishlab chiqish uchun zarur bo'lgan har
xil
ma'lumotlarning toifalarini ko'rsatadi. Biznes-jarayon diagrammasi - bu kompaniya
ichidagi shaxslar faoliyatini ko'rsatadi. U ma'lumotlarning qaysi tashkilot interfeysi
asosida tuzilishi mumkinligi asosida tashkilot ichida qanday harakatlanishini
ko'rsatadi. Foydalanuvchilarning aloqa hujjatlari. Mantiqiy ma'lumotlar bazasi
modellari asosan biznesning barcha talablari to'planganligini aniqlaydi. Fizik
modellashtirish boshlanishidan oldin ko'proq ma'lumot to'planishi kerakligini bilish
uchun uni ishlab chiquvchilar, menejment va nihoyat oxirgi foydalanuvchilar
ko'rib
chiqadilar. Ma'lumotlar bazasi modeli Ma'lumotlar bazasini fizik modellashtirish
mantiqiy ma'lumotlar bazasini modellashtirish jarayonida to'plangan talablar
asosida
haqiqiy ma'lumotlar bazasini loyihalash bilan shug'ullanadi. To'plangan barcha
ma'lumotlar relyatsion modellar va biznes modellariga aylantiriladi. Fizik
modellash
jarayonida ob'ektlar sxema darajasi deb nomlanadigan darajada aniqlanadi. Sxema
ma'lumotlar bazasida bir biri bilan bog'liq bo'lgan ob'ektlar guruhi deb
hisoblanadi.
Jadvallar va ustunlar mantiqiy modellash jarayonida taqdim etilgan ma'lumotlarga
muvofiq amalga oshiriladi. Boshlang'ich kalitlar, noyob kalitlar va xorijiy kalitlar
cheklovlarni ta'minlash uchun belgilanadi. Indekslar va suratlar aniqlanadi.
Ma'lumotlar umumlashtirilishi mumkin va jadvallar yaratilgandan so'ng
foydalanuvchilarga muqobil istiqbol taqdim etiladi. Ma'lumotlar bazasini
modellashtirish ushbu tashkilotda foydalaniladigan dasturiy ta'minotga bog'liq. Bu
o'ziga xos dasturiy ta'minot. Fizik modellashtirish quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Server model diagrammasi - Bu jadvallar va ustunlar va ma'lumotlar bazasida
mavjud bo'lgan turli xil munosabatlarni o'z ichiga oladi. Ma'lumotlar bazasini
loyihalash hujjatlari. Foydalanuvchilarning aloqa hujjatlari. Modellarning
mazmuni
bilan qisqacha tanishib chiqamiz. 1. Fizik model. Tekshirilayotgan jarayonning
tabiati va geometrik tuzilishi asl nusxadagidek, ammo undan miqdor (o`lchami,
tezligi, ko`lami) jixatidan farq qiladigan modellar, masalan, samolyot, kema,
avtomobil, poyezd, GES va boshqalarning modellari fizik modelga misol bo`ladi.
2.
Matematik modellar tirik organizmlarning tuzilishi, o`zaro aloqasi, vazifasiga oid
qonuniyatlarning matematik va mantiqiy-matematik tavsifidan iborat bo`lib, tajriba
ma`lumotlariga ko`ra yoki mantiqiy asosda tuziladi, so`ngra tajriba yo`li bilan
tekshirib ko`riladi. Biologik hodisalarning matematik modellarini kompyuterda
o`rganish tekshirilayotgan biologik jarayonning o`zgarish xarakterini oldindan
bilish
imkonini beradi. Shuni ta`kidlash kerakki, bunday jarayonlarni tajriba yo`li bilan
tashkil qilish va o`tkazish ba`zan juda qiyin kechadi. Matematik va
matematik mantiqiy modelning yaratilishi, takomillashishi va ulardan foydalanish
matematik hamda nazariy biologiyaning rivojlanishiga qulay sharoit tug`diradi. 3.
Biologik model turli tirik ob`ektlar va ularning qismlari - molekula, hujayra,
organizm va shu kabilarga xos biologik tuzilish, funksia va jarayonlarni
modellashda
qo`llaniladi. Biologiyada, asosan, uch xil modeldan foydalaniladi. Ular biologik,
fizik va matematik modellardir. Biologik model - odam va hayvonlarda
uchraydigan
ma`lum bir holat yoki kasallikni laboratoriyada hayvonlarda sinab ko`rish imkonini
beradi. Bunda shu holat yoki kasallikning kelib chiqish mexanizmi, kechishi,
oqibati
kabilar tajriba asosida o`rganiladi. Biologik modelda har xil usullar: genetik
apparatga ta`sir qilish, mikroblar yuqtirish, ba`zi organlarni olib tashlash yoki ular
faoliyati mahsuli bo`lgan garmonlarni kiritish va bosha usullar qo`llaniladi.
Bunday
modellarda genetika, fiziologiya, farmokologiya sohasidagi bilimlar tadqiq
qilinadi.
4. Fizik-kimyoviy modellar biologik tuzilish, funksiya yoki jarayonlarni fizik yoki
kimyoviy vositalar bilan qaytadan hosil qilishdir. 5. Iqtisodiy modellar taxminan
XVIII asrdan qo`llanila boshlandi. F.Kenening "Iqtisodiy jadvallar"ida birinchi
marta butun ijtimoiy takror ishlab chiqdrish jarayonining shakllanishini
ko`rsatishga
harakat qilingan. Iqtisodiy tizimlarning turli faoliyat yo`nalishlarini o`rganish
uchun
har xil modellardan foydalaniladi. Iqtisodiy taraqqiyotning eng umumiy
qonuniyatlari xalq xo`jaligi modellari yordamida tekshiriladi. Turli murakkab
ko`rsatkichlar, jumladan, milliy daromad, ish bilan bandlik, iste`mol,
jamg`armalar,
investitsiya ko`rsatkichlarining dinamikasi va nisbatini tahlil qilish, uni oldindan
aytib berish uchun katta iqtisodiy modellar qo`llaniladi. Aniq xo`jalik vaziyatlarini
tekshirishda kichik iqtisodiy tizimlardan, murakkab iqtisodiy tizimlarni
tekshirishda, asosan, matematik modellardan foydalaniladi. Mashina muhitida
ma’lumotlarni tashkil etish ikki pog‘onadan iborat bo‘lib, mantikiy va fizik
pog‘onalar bilan xarakterlanadi. Ma’lumotlarni bevosita fizik tashkil etishda ularni
mashina "tashuvchisi"da joylashtirish usuli aniqlab olinadi. Zamonaviy amaliy
dasturlar vositalarida ma’lumotlarni tashkil etishning bu pog‘onasi avtomatik
ravishda foydalanuvchi aralashuvisiz ta’minlanadi. Odatda, foydalanuvchi amaliy
dasturlar vositalarining ma’lumotlarni mantiliy tashkil etish xakidagi tushunchalar
bilan operatsiyalar bajaradi. Mashina "tashuvchisi"da ma’lumotlarni mantikiy
tashkil etish, foydalanilayotgan dasturiy vositalardan va mashina muxitida
ma’lumotlar bilan yuritishdan bog‘liq. Ma’lumotlarni tashkil etishning mantikiy
usuli foydalanilayotgan ma’lumotlar tuzilishining turi va dasturiy vositalar orkali
qullaniladigan modelning shakli aniqlanadi. Ma’lumotlarning modeli - bu
ma’lumotlar uzaro boglangan tuzilishlari va ular ustida bajariladigan operatsiyalar
to‘plamidir. Modelning shakli va unda foydalaniladigan ma’lumotlar tuzilishining
turi dasturlash tizimi tilida foydalangan ma’lumotlarni tashkil etish va ishlov berish
konsepsiyasini aks ettiradi. Ma’lumki, aynan bir axborotni mashina ichki muhitida
joylashtirish uchun ma’lumotlarning turli xil tuzilishlari va modellaridan
foydalanish mumkin. Ulardan qaysi birini tanlash axborotlar bazasini yaratayotgan
foydalanuvchining zimmasiga yuklatilgan bulib, u ko‘plab omillardan bog‘liq. Bu
omillar qatoriga mavjud texnik va dasturiy ta’minotlar, hamda
avtomatlashtirilayotgan masalalarning murakkabligi va axborotning xajmi kabilar
kiradi. Ma’lumotlar modeli kuyidagi tarkibiy kismdan iborat: 1.Foydalanuvchining
ma’lumotlar bazasiga munosabatini namoyish etishga muljallangan ma’lumotlar
tuzilmasi. 2.Ma’lumotlar tuzilishida bajarilish mumkin bo‘lgan operatsiyalar. Ular
ko‘rib chiqilayotgan ma’lumotlar modeli uchun ma’lumotlar tilining asosini tashkil
etadi. YAxshi ma’lumotlar tuzilmasining uzigina etarli emas. Ma’lumotlarni
aniklash tili (MAT) va ma’lumotlar bilan amallar bajarish tilining (MABT) turli
operatsiyalari yordamida bu tuzilma bilan ishlash imkoniga ega bulish zarur.
3.Yaxlitlikni nazorat qilish uchun cheklashlar. Ma’lumotlar modeli uning
yaxlitligini
saqlash va himoya qilishga imkon beruvchi vositalar bilan ta’minlangan bo‘lishi
lozim. Ma’lumotlarning relyasion modeli. Relyasion MB kuchli nazariy
fundamentga ega bo‘lib, u matematik munosabatlar (otnosheniya) nazariyasiga
asoslangan. Ma’lumotlarning relyasion modeli konsepsiyasi 1970 yilda E.F.Kodd
tomonidan taklif qilingan bo‘lib, u ma’lumotlarni tavsiflash va tasvirlashning
amaliy
dasturlaridan bog‘liq bo‘lmasligini ta’minlash masalasini hal qilish uchun xizmat
qiladi. Ma’lumotlarning relyasion modeli asosida «munosabat» tushunchasi yotib,
u
inglizcha relation so‘zidan olingan. Ba’zi bir qoidalarga amal qilgan holda
munosabatlarni ikki o‘lchovli jadval ko‘rinishda tasvirlash mumkin. Jadval har
qanday odamga tushunarli va qulaydir. Real dunyo ob’ektlari haqidagi
ma’lumotlarini EHM xotirasida saqlash va ular orasidagi munosabatlarni
modellashtirish uchun munosabatlar (jadval) to‘plamidan foydalanish
mumkinligini
E.F.Kodd isbotlab berdi. Masalan, «talaba» mazmunini saqlash uchun TALABA
munosabatidan foydalaniladi. Bu mazmunning asosiy xususiyatlarini quyidagi
jadvalning ustunlari tasvirlaydi: TALABA Familiyasi I.O. Tug‘ilgan sana Bosqich
Mutaxassisligi Karimova M.N. 15/01/1979 4 menejement Boltayev A.V
03/11/1978
4 Buxgalteriya. Munosabat ustunlari atributlar deb ataladi va ularga nomlar
beriladi.
Munosabat atributlarining nomlaridan iborat ro‘yxatini munosabatlar sxemasi
deyiladi. Bizning misolimizdagi TALABA munosabatining sxemasi quyidagicha
yoziladi: TALABA (Familiyasi I.O., Tug‘ilgan sana, Bosqich, Mutaxassisligi)
Ma’lumotlarning relyasion bazasi - bu o‘zaro bog‘langan munosabatlar , ya’ni
jadvallar to‘plamidir. Har qanday munosabat (jadval) kompьyuterlarning xotirasida
fayl ko‘rinishda joylashtiriladi. Ularning orasida quyidagi moslik mavjud: Fayl
Jadval Munosabat Mazmuni Yozuv Maydon Satr Ustun kortej atribut mazmunning
nusxasi atribut Jadval hamma uchun juda qulay bo‘lishi bilan bir qatorda
ma’lumotlarni manipulyasiya qilishning asosiy uch operatsiyasini bajarish uchun
noqulaydir:, ya’ni tartiblash, indekslarning qiymatlari bo‘yicha guruhlash va daraxt
ko‘rinishidagi parametrlar bilan ishlash. Jadvalda ushbu uch operatsiya bir-biri
bilan
chambarchas bog‘langan. Bu esa ba’zi bir operatsiyalarni bajarishda ma’lum bir
qiyinchiliklarga olib keladi. Masalan, ma’lumotlarni bir parametr asosida tartiblash
ikkinchi bir parametr bo‘yicha tartiblashni buzib yuborishi tufayli zarur
ma’lumotlarni izlab topish operatsiyasi bir parametr bo‘yicha osonlashsa,
boshqalari
bo‘yicha qiyinlashadi. Kodd taklif qilgan usulining originalligi shundan iboratki, u
munosabatlarga (jadvallarga) tadbiq qilish uchun juda chiroyli qurilgan
operatsiyalar
tizimini ishlab chikdi. Ularni amalga oshirish natijasida bir munosabatni boshqa
munosabat orqali hisoblab chiqish imkoniyati paydo bo‘ldi. Bu axborotlarni
saqlanadigan va saqlanmaydigan (hisoblanadigan) qismlarga ajratish, hamda
kompьyuter xotirasini tejash zarur bo‘lgan paytda axborotlarning saqlanmaydigan
qismini saqlanadiganlar asosida hisoblab chiqish imkoniyatini beradi.
Ma’lumotlarning relyasion bazasidagi munosabatlar ustida bajariladigan asosiy
operatsiyalar sakkizta bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: -to‘plamlar ustidagi
ananaviy (traditsion) operatsiyalar, ya’ni to‘plamlarning birlashmasi (yig‘indisi),
kesishmasi (ko‘paytmasi), to‘ldiruvchisi (ayirmasi), dekart ko‘paytmasi,
bo‘lishmasi; -maxsus relyasion operatsiyalar, ya’ni proeksiyalash, bog‘lanish
(qo‘shilish), birlashtirish (ulab qo‘yish) va tanlash. Har bir ma’lumotlar bazasini
boshqarish tizimining samaradorligi ushbu operatsiyalarning borligi va ularni
bajarish vositalarining qanchalik qulayligi bilan aniqlanadi. Relyasion MBBTda
munosabatlar ustida operatsiyalar bajarish uchun mo‘ljallangan tillarini ikki sinfga
ajratish mumkin: relyasion algebra tili (RAT) va relyasion hisob tili (RHT). RAT
relyasion algebraga (Kodd algebrasiga, a-algebraga) asoslangan. Ma’lum tartib
munosabatlar ustida operatsiyalarni ketma-ket yozish asosida xohlagan natijaga
erishish mumkin. SHuning uchun RATni protsedurali til deyishadi. RHT
predikatlarni hisoblab chiqishning klassik usuliga asoslangan. Ular
foydalanuvchilarga so‘rovlarni yozish uchun ma’lum qoidalar to‘plamini beradi.
Bunday so‘rovlarda faqat xohlagan natija haqidagi axborotlar bo‘ladi xolos. Ushbu
so‘rov asosida MBBT yangi munosabatlar hosil qilish yo‘li bilan avtomatik tarzda
zarur natijani beradi. SHuning uchun RHTni protseduralimas til deyishadi.
Ma’lumotlar bazasini loyihalashtirishda relyasion model bilan ishlash ancha
noqulayliklarga olib keladi. SHu sabab ma’lumotlar bazasini loyihalashda har xil
semantik modellar ham ishlatiladi. Ulardan eng ko‘p tarqalganlaridan biriga - ER
modeli deyiladi. Bu model ingilizcha “Entity-relation” deyilib, ma’nosi
“Mohiyat
bog‘lanish” demakdir. Bu model 1976 yil Piter CHen tamonidan kiritilgan bo‘lib u
o‘ziga bir qator grafik diagrammalarini oluvchi bir necha har xil turdagi
komponentalarni birlashtirgan. Piter CHen mohiyatlar to‘plami va ular orasida
bog‘lanish sifatida relyasion ma’lumotlar strukturasini interpritatsiya qilishni taklif
qildi. ER -modelining asosiy komponentalari mohiyat, bog‘lanish va atribut
(xossa)
bo‘lib hisoblanadi. Mohiyat -bu ma’lumotlari ma’lumotlar bazasida saqlanishi
kerak
bo‘lgan biror real yoki tasavvur qilingan ob’ektdir. ER modeli diagrammasida
mohiyat odatda to‘rtburchak shaklida tasvirlanib, uning ichiga mohiyat nomi
qo‘yiladi
Ma’lumotlar bazasining mantiqiy va fizik ma’lumotlar modellari Mantiqiy
ma'lumotlar bazasi modeli Mantiqiy ma'lumotlar bazasini modellashtirish biznes
talablarini tuzish va talablarni model sifatida namoyish etish uchun talab qilinadi.
Bu asosan ma'lumotlar bazasini loyihalash bilan emas, balki biznes ehtiyojlarini
to'plash bilan bog'liq. Yig'ilishi kerak bo'lgan ma'lumotlar tashkiliy bo'linmalar,
xo'jalik yurituvchi subyektlar va biznes jarayonlari haqida. Ma'lumotlar
to'plangandan so'ng hisobot va diagrammalar tuziladi, shu jumladan: ERD -
Korxona munosabatlari diagrammasi ma'lumotlarning turli toifalari o'rtasidagi
o'zaro bog'liqlikni va ma'lumotlar bazasini ishlab chiqish uchun zarur bo'lgan har
xil
ma'lumotlarning toifalarini ko'rsatadi. Biznes-jarayon diagrammasi - bu kompaniya
ichidagi shaxslar faoliyatini ko'rsatadi. U ma'lumotlarning qaysi tashkilot interfeysi
asosida tuzilishi mumkinligi asosida tashkilot ichida qanday harakatlanishini
ko'rsatadi. Foydalanuvchilarning aloqa hujjatlari. Mantiqiy ma'lumotlar bazasi
modellari asosan biznesning barcha talablari to'planganligini aniqlaydi. Fizik
modellashtirish boshlanishidan oldin ko'proq ma'lumot to'planishi kerakligini bilish
uchun uni ishlab chiquvchilar, menejment va nihoyat oxirgi foydalanuvchilar
ko'rib
chiqadilar. Ma'lumotlar bazasi modeli Ma'lumotlar bazasini fizik modellashtirish
mantiqiy ma'lumotlar bazasini modellashtirish jarayonida to'plangan talablar
asosida
haqiqiy ma'lumotlar bazasini loyihalash bilan shug'ullanadi. To'plangan barcha
ma'lumotlar relyatsion modellar va biznes modellariga aylantiriladi. Fizik
modellash
jarayonida ob'ektlar sxema darajasi deb nomlanadigan darajada aniqlanadi. Sxema
ma'lumotlar bazasida bir biri bilan bog'liq bo'lgan ob'ektlar guruhi deb
hisoblanadi.
Jadvallar va ustunlar mantiqiy modellash jarayonida taqdim etilgan ma'lumotlarga
muvofiq amalga oshiriladi. Boshlang'ich kalitlar, noyob kalitlar va xorijiy kalitlar
cheklovlarni ta'minlash uchun belgilanadi. Indekslar va suratlar aniqlanadi.
Ma'lumotlar umumlashtirilishi mumkin va jadvallar yaratilgandan so'ng
foydalanuvchilarga muqobil istiqbol taqdim etiladi. Ma'lumotlar bazasini
modellashtirish ushbu tashkilotda foydalaniladigan dasturiy ta'minotga bog'liq. Bu
o'ziga xos dasturiy ta'minot. Fizik modellashtirish quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Server model diagrammasi - Bu jadvallar va ustunlar va ma'lumotlar bazasida
mavjud bo'lgan turli xil munosabatlarni o'z ichiga oladi. Ma'lumotlar bazasini
loyihalash hujjatlari. Foydalanuvchilarning aloqa hujjatlari. Modellarning
mazmuni
bilan qisqacha tanishib chiqamiz. 1. Fizik model. Tekshirilayotgan jarayonning
tabiati va geometrik tuzilishi asl nusxadagidek, ammo undan miqdor (o`lchami,
tezligi, ko`lami) jixatidan farq qiladigan modellar, masalan, samolyot, kema,
avtomobil, poyezd, GES va boshqalarning modellari fizik modelga misol bo`ladi.
2.
Matematik modellar tirik organizmlarning tuzilishi, o`zaro aloqasi, vazifasiga oid
qonuniyatlarning matematik va mantiqiy-matematik tavsifidan iborat bo`lib, tajriba
ma`lumotlariga ko`ra yoki mantiqiy asosda tuziladi, so`ngra tajriba yo`li bilan
tekshirib ko`riladi. Biologik hodisalarning matematik modellarini kompyuterda
o`rganish tekshirilayotgan biologik jarayonning o`zgarish xarakterini oldindan
bilish imkonini beradi. Shuni ta`kidlash kerakki, bunday jarayonlarni tajriba yo`li
bilan
tashkil qilish va o`tkazish ba`zan juda qiyin kechadi. Matematik va
matematik mantiqiy modelning yaratilishi, takomillashishi va ulardan foydalanish
matematik hamda nazariy biologiyaning rivojlanishiga qulay sharoit tug`diradi. 3.
Biologik model turli tirik ob`ektlar va ularning qismlari - molekula, hujayra,
organizm va shu kabilarga xos biologik tuzilish, funksia va jarayonlarni
modellashda
qo`llaniladi. Biologiyada, asosan, uch xil modeldan foydalaniladi. Ular biologik,
fizik va matematik modellardir. Biologik model - odam va hayvonlarda
uchraydigan
ma`lum bir holat yoki kasallikni laboratoriyada hayvonlarda sinab ko`rish imkonini
beradi. Bunda shu holat yoki kasallikning kelib chiqish mexanizmi, kechishi,
oqibati
kabilar tajriba asosida o`rganiladi. Biologik modelda har xil usullar: genetik
apparatga ta`sir qilish, mikroblar yuqtirish, ba`zi organlarni olib tashlash yoki ular
faoliyati mahsuli bo`lgan garmonlarni kiritish va bosha usullar qo`llaniladi.
Bunday
modellarda genetika, fiziologiya, farmokologiya sohasidagi bilimlar tadqiq
qilinadi.
4. Fizik-kimyoviy modellar biologik tuzilish, funksiya yoki jarayonlarni fizik yoki
kimyoviy vositalar bilan qaytadan hosil qilishdir. 5. Iqtisodiy modellar taxminan
XVIII asrdan qo`llanila boshlandi. F.Kenening "Iqtisodiy jadvallar"ida birinchi
marta butun ijtimoiy takror ishlab chiqdrish jarayonining shakllanishini
ko`rsatishga
harakat qilingan. Iqtisodiy tizimlarning turli faoliyat yo`nalishlarini o`rganish
uchun
har xil modellardan foydalaniladi. Iqtisodiy taraqqiyotning eng umumiy
qonuniyatlari xalq xo`jaligi modellari yordamida tekshiriladi. Turli murakkab
ko`rsatkichlar, jumladan, milliy daromad, ish bilan bandlik, iste`mol,
jamg`armalar,
investitsiya ko`rsatkichlarining dinamikasi va nisbatini tahlil qilish, uni oldindan
aytib berish uchun katta iqtisodiy modellar qo`llaniladi. Aniq xo`jalik vaziyatlarini
tekshirishda kichik iqtisodiy tizimlardan, murakkab iqtisodiy tizimlarni
tekshirishda, asosan, matematik modellardan foydalaniladi. Mashina muhitida
ma’lumotlarni tashkil etish ikki pog‘onadan iborat bo‘lib, mantikiy va fizik
pog‘onalar bilan xarakterlanadi. Ma’lumotlarni bevosita fizik tashkil etishda ularni
mashina "tashuvchisi"da joylashtirish usuli aniqlab olinadi. Zamonaviy amaliy
dasturlar vositalarida ma’lumotlarni tashkil etishning bu pog‘onasi avtomatik
ravishda foydalanuvchi aralashuvisiz ta’minlanadi. Odatda, foydalanuvchi amaliy
dasturlar vositalarining ma’lumotlarni mantiliy tashkil etish xakidagi tushunchalar
bilan operatsiyalar bajaradi. Mashina "tashuvchisi"da ma’lumotlarni mantikiy
tashkil etish, foydalanilayotgan dasturiy vositalardan va mashina muxitida
ma’lumotlar bilan yuritishdan bog‘liq. Ma’lumotlarni tashkil etishning mantikiy
usuli foydalanilayotgan ma’lumotlar tuzilishining turi va dasturiy vositalar orkali
qullaniladigan modelning shakli aniqlanadi. Ma’lumotlarning modeli - bu
ma’lumotlar uzaro boglangan tuzilishlari va ular ustida bajariladigan operatsiyalar
to‘plamidir. Modelning shakli va unda foydalaniladigan ma’lumotlar tuzilishining
turi dasturlash tizimi tilida foydalangan ma’lumotlarni tashkil etish va ishlov berish
konsepsiyasini aks ettiradi. Ma’lumki, aynan bir axborotni mashina ichki muhitida
joylashtirish uchun ma’lumotlarning turli xil tuzilishlari va modellaridan
foydalanish mumkin. Ulardan qaysi birini tanlash axborotlar bazasini yaratayotgan
foydalanuvchining zimmasiga yuklatilgan bulib, u ko‘plab omillardan bog‘liq. Bu
omillar qatoriga mavjud texnik va dasturiy ta’minotlar, hamda
avtomatlashtirilayotgan masalalarning murakkabligi va axborotning xajmi kabilar
kiradi. Ma’lumotlar modeli kuyidagi tarkibiy kismdan iborat: 1.Foydalanuvchining
ma’lumotlar bazasiga munosabatini namoyish etishga muljallangan ma’lumotlar
tuzilmasi. 2.Ma’lumotlar tuzilishida bajarilish mumkin bo‘lgan operatsiyalar. Ular
ko‘rib chiqilayotgan ma’lumotlar modeli uchun ma’lumotlar tilining asosini tashkil
etadi. YAxshi ma’lumotlar tuzilmasining uzigina etarli emas. Ma’lumotlarni
aniklash tili (MAT) va ma’lumotlar bilan amallar bajarish tilining (MABT) turli
operatsiyalari yordamida bu tuzilma bilan ishlash imkoniga ega bulish zarur.
3.Yaxlitlikni nazorat qilish uchun cheklashlar. Ma’lumotlar modeli uning
yaxlitligini
saqlash va himoya qilishga imkon beruvchi vositalar bilan ta’minlangan bo‘lishi
lozim. Ma’lumotlarning relyasion modeli. Relyasion MB kuchli nazariy
fundamentga ega bo‘lib, u matematik munosabatlar (otnosheniya) nazariyasiga
asoslangan. Ma’lumotlarning relyasion modeli konsepsiyasi 1970 yilda E.F.Kodd
tomonidan taklif qilingan bo‘lib, u ma’lumotlarni tavsiflash va tasvirlashning
amaliy
dasturlaridan bog‘liq bo‘lmasligini ta’minlash masalasini hal qilish uchun xizmat
qiladi. Ma’lumotlarning relyasion modeli asosida «munosabat» tushunchasi yotib,
u
inglizcha relation so‘zidan olingan. Ba’zi bir qoidalarga amal qilgan holda
munosabatlarni ikki o‘lchovli jadval ko‘rinishda tasvirlash mumkin. Jadval har
qanday odamga tushunarli va qulaydir. Real dunyo ob’ektlari haqidagi
ma’lumotlarini EHM xotirasida saqlash va ular orasidagi munosabatlarni
modellashtirish uchun munosabatlar (jadval) to‘plamidan foydalanish
mumkinligini
E.F.Kodd isbotlab berdi. Masalan, «talaba» mazmunini saqlash uchun TALABA
munosabatidan foydalaniladi. Bu mazmunning asosiy xususiyatlarini quyidagi
jadvalning ustunlari tasvirlaydi: TALABA Familiyasi I.O. Tug‘ilgan sana Bosqich
Mutaxassisligi Karimova M.N. 15/01/1979 4 menejement Boltayev A.V
03/11/1978
4 Buxgalteriya. Munosabat ustunlari atributlar deb ataladi va ularga nomlar
beriladi.
Munosabat atributlarining nomlaridan iborat ro‘yxatini munosabatlar sxemasi
deyiladi. Bizning misolimizdagi TALABA munosabatining sxemasi quyidagicha
yoziladi: TALABA (Familiyasi I.O., Tug‘ilgan sana, Bosqich, Mutaxassisligi)
Ma’lumotlarning relyasion bazasi - bu o‘zaro bog‘langan munosabatlar , ya’ni
jadvallar to‘plamidir. Har qanday munosabat (jadval) kompьyuterlarning xotirasida
fayl ko‘rinishda joylashtiriladi. Ularning orasida quyidagi moslik mavjud: Fayl
Jadval Munosabat Mazmuni Yozuv Maydon Satr Ustun kortej atribut mazmunning
nusxasi atribut Jadval hamma uchun juda qulay bo‘lishi bilan bir qatorda
ma’lumotlarni manipulyasiya qilishning asosiy uch operatsiyasini bajarish uchun
noqulaydir:, ya’ni tartiblash, indekslarning qiymatlari bo‘yicha guruhlash va daraxt
ko‘rinishidagi parametrlar bilan ishlash. Jadvalda ushbu uch operatsiya bir-biri
bilan
chambarchas bog‘langan. Bu esa ba’zi bir operatsiyalarni bajarishda ma’lum bir
qiyinchiliklarga olib keladi. Masalan, ma’lumotlarni bir parametr asosida tartiblash
ikkinchi bir parametr bo‘yicha tartiblashni buzib yuborishi tufayli zarur
ma’lumotlarni izlab topish operatsiyasi bir parametr bo‘yicha osonlashsa,
boshqalari
bo‘yicha qiyinlashadi. Kodd taklif qilgan usulining originalligi shundan iboratki, u
munosabatlarga (jadvallarga) tadbiq qilish uchun juda chiroyli qurilgan
operatsiyalar
tizimini ishlab chikdi. Ularni amalga oshirish natijasida bir munosabatni boshqa
munosabat orqali hisoblab chiqish imkoniyati paydo bo‘ldi. Bu axborotlarni
saqlanadigan va saqlanmaydigan (hisoblanadigan) qismlarga ajratish, hamda
kompьyuter xotirasini tejash zarur bo‘lgan paytda axborotlarning saqlanmaydigan
qismini saqlanadiganlar asosida hisoblab chiqish imkoniyatini beradi.
Ma’lumotlarning relyasion bazasidagi munosabatlar ustida bajariladigan asosiy
operatsiyalar sakkizta bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: -to‘plamlar ustidagi
ananaviy (traditsion) operatsiyalar, ya’ni to‘plamlarning birlashmasi (yig‘indisi),
kesishmasi (ko‘paytmasi), to‘ldiruvchisi (ayirmasi), dekart ko‘paytmasi,
bo‘lishmasi; -maxsus relyasion operatsiyalar, ya’ni proeksiyalash, bog‘lanish
(qo‘shilish), birlashtirish (ulab qo‘yish) va tanlash. Har bir ma’lumotlar bazasini
boshqarish tizimining samaradorligi ushbu operatsiyalarning borligi va ularni
bajarish vositalarining qanchalik qulayligi bilan aniqlanadi. Relyasion MBBTda
munosabatlar ustida operatsiyalar bajarish uchun mo‘ljallangan tillarini ikki sinfga
ajratish mumkin: relyasion algebra tili (RAT) va relyasion hisob tili (RHT). RAT
relyasion algebraga (Kodd algebrasiga, a-algebraga) asoslangan. Ma’lum tartib
munosabatlar ustida operatsiyalarni ketma-ket yozish asosida xohlagan natijaga
erishish mumkin. SHuning uchun RATni protsedurali til deyishadi. RHT
predikatlarni hisoblab chiqishning klassik usuliga asoslangan. Ular
foydalanuvchilarga so‘rovlarni yozish uchun ma’lum qoidalar to‘plamini beradi.
Bunday so‘rovlarda faqat xohlagan natija haqidagi axborotlar bo‘ladi xolos. Ushbu
so‘rov asosida MBBT yangi munosabatlar hosil qilish yo‘li bilan avtomatik tarzda
zarur natijani beradi. SHuning uchun RHTni protseduralimas til deyishadi.
Ma’lumotlar bazasini loyihalashtirishda relyasion model bilan ishlash ancha
noqulayliklarga olib keladi. SHu sabab ma’lumotlar bazasini loyihalashda har xil
semantik modellar ham ishlatiladi. Ulardan eng ko‘p tarqalganlaridan biriga - ER
modeli deyiladi. Bu model ingilizcha “Entity-relation” deyilib, ma’nosi
“Mohiyat
bog‘lanish” demakdir. Bu model 1976 yil Piter CHen tamonidan kiritilgan bo‘lib u
o‘ziga bir qator grafik diagrammalarini oluvchi bir necha har xil turdagi
komponentalarni birlashtirgan. Piter CHen mohiyatlar to‘plami va ular orasida
bog‘lanish sifatida relyasion ma’lumotlar strukturasini interpritatsiya qilishni taklif
qildi. ER -modelining asosiy komponentalari mohiyat, bog‘lanish va atribut
(xossa) bo‘lib hisoblanadi. Mohiyat -bu ma’lumotlari ma’lumotlar bazasida
saqlanishi kerak
bo‘lgan biror real yoki tasavvur qilingan ob’ektdir. ER modeli diagrammasida
mohiyat odatda to‘rtburchak shaklida tasvirlanib, uning ichiga mohiyat nomi
qo‘yiladi
| 