Mavzu-5. Axborot-hisoblash tizimlari
Axborot tizimi (AT)-bu axborotlarni tashkillashtiruvchi, saqlovchi va
o‗zgartiruvchi tizim, yaʻni asosiy predmeti va mehnat mahsuloti axborot bo‗lgan
tizim. Agarda axborot tizimida axborot ustida hisoblash-ishlov berish ishlari olib
borilsa, u holda uni axborot hisoblash tizimi (AHT) deb atash mumkin.
Yuqorida qayd qilinganidek, ko‗pchilik zamonaviy AHT axborotlarni
o‗zgartirmaydi, ma‘lumotlarni o‗zgartiradi. Shuning uchun ko‗pincha ularni
ma‘lumotlarga ishlov berish tizimi deb ataladi.
Ma‘lumotlarga ishlov berish tizimini (MIT) foydalanuvchiga zarur bo‗lgan
ma‘lumotlarni o‗zgartirish vositasi va o‗zaro bog‗langan usullar to‗plami sifatida
qarash mumkin.
Axborot-hisoblash tizimlarining turlari va vazifalari
Axborot hisoblash tizimlari jismoniy toifaga kiritiladi, vaholanki ular
mehnatining mahsuli jismoniy emas.
Axborotlarni o‗zgartirish amalini mexanizatsiyalashtirilganlik darajasiga
qarab MIT quyidagilarga bo‗linadi:
qo‗lda ishlov berish tizimlari (QIT);
mexanizatsiyalashtirilgan (MIBT);
avtomatizatsiyalashtirilgan (AIT);
axborotlarga avtomatik ishlov berish tizimlari (AAIT).
QIT da barcha axborotlarni o‗zgartirish amallari qo‗lda inson tomonidan
qandaydir texnik vositalarni qo‗llamasdan bajariladi. MIBT da inson ba‘zi
axborotlarni o‗zgartirish amallarini bajarish uchun texnik vositalarni ishlatadi. AIT
da axborotlarni o‗zgartirish amallar jamlamasining ba‘zilari (lekin barchasi emas)
inson ishtirokisiz amalga oshiriladi, nafaqat axborot o‗zgartirish amallarining
alohida olinganlari mexanizatsiyalashtirilmay, balki oldingi amaldan keyingi
amalga o‗tishlar ham mexanizatsiyalashtiriladi, avtomatizatsiyalashtirishning
mezanizatsiyalashtirishdan
sifatli
farqi
ham
mana
shunda
(mexanizatsiyalashtirishda amallar o‗rtasidagi o‗tishlar qo‗lda bajariladi). AAIT
da axborotlarni o‗zgartirish amallari va ular o‗rtasidagi o‗tishlar avtomatik
ravishda bajariladi, inson boshqarish zvenosi sifatida ishtirok etmaydi. AAIT da
inson tizim ishlashini tashqaridan kuzatuvchi vazifasini bajarishi mumkin.
Yuqorida qayd qilib o‗tilgan MIT turlaridan ko‗pchilik murakkab
boshqarish tizimlari o‗rtasida eng samaralisi avtomatizatsiyalashtirilgan ishlov
berish tizimidir (AIT), u o‗z tarkibiga kompyuterni oladi. Murakkab tizimlarni
boshqarishda eng asosiy vazifa insonga tegishli, texnik vositalar (kompyuter ham)
uning yordamchilari bo‗lib hisoblanadi. Kompyuter, masalan, o‗zidan-o‗zi
qudratli emas, u algoritm va dasturlar ko‗rsatmasi bo‗yicha amallarni bajaradi,
ularni esa inson yaratadi, bu dasturlar esa ko‗pincha ideal emas, albatta. Samarali
AIT qurishning eng muhim tamoyillari quyidagilar:
integratsiya tamoyili, ishlov beriladigan axborotlar bir marotaba AIT ga
kiritilib, ko‗p marotaba iloji boricha ko‗p masalalarni yechish uchun ishlatiladi, bu
bilan maksimal ravishda axborotlarni qayta-qayta yozishni va ularni qayta-qayta
o‗zgartirish operatsiyalari bartaraf etiladi;
tizimlilik tamoyili, boshqarishning barcha tizim ostilarda va yechim qabul
qilishning barcha bosqichlarida zarur bo‗lgan axborotni olish maqsadida
axborotlarga turli qirqimda ishlov berishdan iborat;
ixchamlilik tamoyili, AIT ning texnologik jarayonlarini barcha bosqichlarida
axborotlarni o‗zgartirishni mexanizatsiyalashtirish va avtomatizatsiyalashtirishni
nazarda tutadi.
Tarkibida maxsus axborotni semantik tahlillash uchun dasturiy ta‘minoti va
uni tarkiblashtirishga molashuvchan mantiqi bo‗lgan rivojlangan AIT ni
ko‗pincha bilimlarga ishlov berish tizimlari (BIBT) deb ataydilar.
Axborot texnologiyalarini yuqori rivojlanishi ekspert tizimlarida namoyon
bo‗ldi, ularda tanlangan yechim bo‗yicha tavsiyalar ishlab chiqishga, berilgan
ko‗rsatkichlar bo‗yicha axborot oqimlarini optimallashtirish, qidirish,
baholash va yaxshi boshqaruv yechimini tanlash maqsadida BIBT va bilimlar
omborini ishlatiladi.
AXTni shuningdek boshqa ko‗rsatkichlari bo‗yicha ham turlarga ajratish
mumkin:
bajaradigan vazifasi bo‗yicha:
ishlab chiqarishdagi AXT;
savdo AXT;
moliya AXT;
marketing AXT va hokazo.
boshqarish obyektlari bo‗yicha:
loyihalashtirishni avtomatizatsiyalashtirish AXT;
texnologik jarayonlarni boshqarish AXT;
korxonalarni boshqarish (ofis, firma, korporatsiya va hokazo) AXT.
natijaviy axborotni ishlatilish maqsadi bo‗yicha:
axborot – qidiruv, foydalanuvchining so‗rovi bo‗yicha axborotlarni yig‗ish,
saqlash va berish;
axborot – maslahatlashuv, foydalanuvchiga yechim qabul qilish uchun
ma‘lum tavsiyalar havola qiluvchi (yechim qabul qilishni quvvatlash tizimlari);
axborot – boshqaruv, uning natijaviy axboroti bevosita boshqarish ta‘sirini
hosil qilishda qatnashadi.
Axborot-hisoblash tizimlarining tarkibiy tashkillanishi
Axborot
bevosita
va
uzluksiz
boshqarish jaroyoni
bilan
bog‗liq. Kibernetikaning boshqarish haqidagi juda umumiy talqin qilishi
quyidagicha: axborotga maqsadga yo„naltirilgan ravishda ishlov berish jarayoni-
boshqarishdir. Boshqarish tizimining vazifasi sifatida belgilanadi: uning yoki
asosiy xususiyatlarini birligini saqlanishini, yoki berilgan yo‗nalishda uning
rivojlanishini taʻminlanishi. U holda ham va bu holda ham boshqarish ma‟lum
maqsadga erishish uchun amalga oshiriladi. Qo‗yilgan maqsadga erishilganligini
ko‗rsatuvchi
boshqarishni optimallik ko‗rsatkichi bu boshqarishni maqsadli funksiyasidir.
Boshqarishni maqsadli funksiyasi–bu qandaydir o‗lchanadigan miqdoriy
2
1
3
4
5
Boshqariladigan obyekt
(boshqariladigan jarayon)
АS
kattalik bo‗lib, u kirish va chiqish o‗zgaruvchilarning, boshqarish obyekt
ko‗rsatkichlarining va vaqtning funksiyasidir (vaqtga bogliqligi).
Axborot tizimini boshqarish jarayonidagi o‗rnini 3.1-rasmda keltirilgan
tarkibiy sxema orqali tushuntirish mumkin.
1.19-rasm. Boshqarish jarayonining umumlashtirilgan tarkibiy sxemasi:
1-tashqi omillar (bozor holati, resurslarning mavjudligi va hokazolar
haqidagi axborotlar); 2-yuqori tashkilotlardan keluvchi boshqarish haqidagi
axborotlar, shu jumladan, boshqarishni bajarish maqsadi; 3-boshqarish
axboroti; 4- obyekt holati haqidagi axborot; 5-faoliyat haqidagi axborot (teskari
ulanish).
Katta obyektni boshqaruvchi (firma, korporatsiya) axborot hisoblash
tizimining vazifasini tizimlashtirish va tarkibini tahlillash natijasida quyidagi
umumlashtirilgan vazifalarni aniqlash va ajratishga imkon berdi:
hisoblash–boshqarish
tizimini
qiziqtirgan
sohalarning
barchasida
axborotlarga o‗z vaqtida va sifatli ishlov berish;
kommunikatsion–berilgan joyga axborotni operativ uzatishni ta‘minlash;
xabar berish–barcha ko‗rinishdagi zarur bo‗lgan axborotlarga tez ega
bo‗lish, qidirish va berishni ta‘minlash (ilmiy, iqtisodiy, moliyaviy, yuridik,
tibbiyot, seysmik, texnik va boshqa);
saqlash–zarur bo‗lgan axborotlarni uzluksiz yig‗ish, tartibga solish, saqlash
va yangilash;
kuzatish–boshqarish uchun zarur bo‗lgan tashqi va ichki axborotni kuzatish
va hosil qilish;
sozlash–boshqarish obyektiga uning ishlashining ko‗rsatkichlari berilgan
(rejalashtirilgan) qiymatlardan o‗zgarsa, axborot-boshqaruv ta‘sirini amalga
oshirish;
optimallashtirish–obyektni ishlash sharoiti va ko‗rsatkichlari o‗zgarsa,
maqsadning o‗zgarishi bo‗yicha optimal rejali hisoblashlar va qayta hisoblashlarni
ta‘minlash;
o„z-o„zini tashkillashtirish–yangidan qo‗yilgan maqsadga erishish uchun
AXT ko‗rsatkichlari va tarkibini osonlik bilan o‗zgartirish (shu jumladan
―tadqiqot-loyihalashtirish-tatbiq etish-ishlab chiqarish‖ siklini joriy etish
uchun);
o„z-o„zini rivojlantirish–boshqarish, ishlab chiqarish va loyihalashtirishning
eng yaxshi usullarini tanlashni asoslash maqsadida tajribalarni yig‗ish va
tahlillash;
tadqiqot qilish–korporativ muammolarni ilmiy tadqiqotini, yangi texnika va
texnologiya yaratish jarayonini, maqsadli ilmiy-tadqiqot majmua dastur
mavzularini hosil qilish va bajarilishini ta‘minlash;
bashoratlash–atrof-muhit va obyektlarni rivojlanish ko‗rsatkichlarini va
qonuniyatlarini, asoiy yo‗nalishlarini aniqlash;
tahlillash–obyekt faoliyatining asosiy ko‗rsatkichlarini va shu jumladan,
xo‗jalik, iqtisodiy ko‗rsatkichlarini aniqlash;
sintezlovchi–xo‗jalik, moliyaviy va texnologik faoliyatlarning meyorlarini
avtomatizatsiyalashtirilgan ravishda yaratilishini ta‘minlash;
nazorat qiluvchi–ishlab chiqarish vositalarini, ishlab chiqariladigan
mahsulotni va xizmatlar sifatini avtomatizatsiyalashtirilgan nazoratini ta‘minlash;
tashxislash–avtomatizatsiyalashtirilgan
tashxislash
amallari
orqali
boshqarish obyekt holatini aniqlash (birinchi navbatda texnologik jihozlarni);
hujjatlashtirish–barcha zarur hisob-kitob, reja-taqsimot, moliyaviy va boshqa
shakldagi hujjatlarni hosil qilish.
Qayd qilib o‗tilgan vazifalarini joriy etish uchun mo‗ljallangan AXT yetarli
darajada murakkab bo‗lishi kerak va u 3.2-rasmda keltirilgan tizim osti to‗plamiga
ega bo‗lishi kerak.
Bajaradigan vazifalari
Ilmiy texnik
tayyorgarlik
Biznes-rejalashtirish
Operativ boshqarish
Moliyaviy
menedjment
Buxgalterlik hisob
Boshqalar
Axborot tizimi
Ta‘minlovchi tizim ostilari
Axborot ta‘minoti
Texnik ta‘minot
Dasturiy ta‘minot
Matematik ta‘minot
Lingvistik ta‘minot
Boshqalar
1.20 rasm. Korxonani boshqaruvchi axborot hisoblash tizimining (AHT)
asosiy tizimostilarining tarkibi.
AHT bajaradigan vazifalari bo‗yicha tizim ostilari boshqarish axborotlarini
olishning model, usul va algoritmlarini joriy etadi va quvvatlaydi. Bajaradigan
vazifalari bo‗yicha tizim ostilarining tarkibi AHT ning ishlatilish sohalariga
bog‗liq va boshqarish obyektning xo‗jalik faoliyatining xususiyatlariga bog‗liq.
Tizim ostilarining har biri masalalar to‗plamini bajarishni va obektni samarali
boshqarishi uchun zarur bo‗lgan axborotga ishlov berish amallarini bajarilishini
ta‘minlaydi.
1.20-rasmda ishlab chiqarish korxonalari uchun u tizim ostilarining taxminiy
tarkibi berilgan.
Korxonaning ilmiy-texnikaviy tayyorlash tizim ostisi korxonaning ilmiy-
tadqiqot (shu jumladan marketing ishlarini), konstruktorlik va texnologik
tayyorligiga javobgar.
Biznes-rejalashtirish tizim ostisi ishlab chiqarishni texnik-iqtisodiy va
operativ-kalendar rejalashtirish, biznes-reja hosil qilishga javob beradi.
Operativ boshqarish tizim ostisi, ishlab chiqarishni bevosita boshqarishdan
tashqari, shuningdek materiallar oqimi, ta‘minot va mollarning sotilishi (logistika),
korxonaga qilingan sarf-xarajatlarning hisobini (kontrolling) bajaradi.
Moliyaviy menedjment tizim ostisi moliyaviy rejani va korxona buyurtmalar
portfelini, xo‗jalik faoliyati natijalarini tahlillashga javobgar.
Buxgalterlik hisob tizim ostisi, mehnatni hisobga olish va mehnat haqi, mol-
mulk narxi, asosiy vositalar, moliyaviy operatsiyalarning natijalar hisobotlarini
tuzishni ta‘minlaydi.
AHT boshqa sohalarda ishlatilsa, hal qilinadigan masalalar yo‗nalishi ham
o‗zgaradi. Marketing axborot tizimlarida asosiy diqqat bozorni tahlili va sotuv
hajmini bashoratiga qaratilsa, moliyaviy tizimlarda esa moliyaviy tahlil va
bashorat, kredit-pul siyosatini boshqarish va hokazolarga qaratiladi.
Ta‘minlash tizim ostilarining tarkibi ancha turg‗un va AXTning ishlatilish
sohalariga kam bog‗liq bo‗ladi.
Axborot ta‟minoti boshqarish tizimida aylanayotgan axborotni tashkil qilish
Tashkillashtirish tizim
ostilari
Mutaxassislar bilan
taʻminlash
Erganomik ta‘minot
Huquqiy ta‘minot
Tashkiliy ta‘minot
shakli va joylashtirish, yechimlarni joriy etilgan hajmi bo‗yicha yig‗indisidan
iborat. Boshqacha so‗z bilan aytilganda, axborot ta‘minoti–bu tizimning axborot
bazasini yaratish vositalari va usullari, o‗z tarkibiga axborotni kodlashtirish va
turlarga ajratish tizimi, hujjalarni unifikatsiyalangan tizimi, axborot oqimlarining
sxemasi, axborotlar bazasini yaratish usullari va tamoyillaridir.
Texnik ta‟minoti–tizimda axborotlarni o‗zgartirishdagi texnologik
jarayonda ishlatiladigan texnik vositalarning majmuasi. Birinchi navbatda,
hisoblash mashinalari, tashqi qurilmalari, axborot uzatish kanallari va qurilmalari.
Dasturiy ta‟minoti–funksional masalalarni yechish uchun zarur bo‗lgan
doimiy ishlatiladigan dasturlar va foydalanuvchini ishlash jarayonida eng ko‗p
qulayliklar bilan ta‘minlovchi, hisoblash texnikasini eng ko‗p samara bilan
ishlatishga imkon beruvchi dasturlardan iborat.
Matematik ta‟minoti–tizimda ishlatiladigan axborotlarga ishlov berishning
matematik usullar, modellar va algoritmlarining jamlamasidan iborat.
Lingvistik ta‟minoti–mashina bilan insonning muloqotini yengillashtiruvchi
va tizimda uning loyihalashtirish sifatini oshirish maqsadida ishlatiladigan til
vositalarining jamlamasidan iborat.
Tashkillashtirish ta‟minoti–tizimdan foydalanuvchilarni va tizimni yaratish
jarayonini hamda tizimning ishlashini chegaralovchi yechimlarning majmuasidan
iborat va u o‗z tarkibiga quyidagilarni oladi:
kadrlar bilan ta‟minlash–tizimni loyihalash va yaratishda qatnashuvchi
mutaxassislarning tarkibi, shtatlar jadvali va ularning vazifalari;
ergonomik ta‟minlash–axborot tizimini yaratilishida va ishlatishda,
foydalanuvchi tizimni tez o‗zlashtirishi uchun, foydalanuvchining faoliyati uchun
optimal sharoit yaratishda foydalanadigan vosita va usullar to‗plamidan iborat;
huquqiy ta‟minot–axborot tizimini yaratishda va foydalanishda, axborotni
olish tartibi, o‗zgartirish va ishlatishning chegaralovchi huquqiy normalarining
jamlamasi.
AHTning ko‗p turlaridan faqat bittasini kengroq ko‗rib chiqamiz–hisoblash
tizimlari (HT).
Ko‗p mashinali va ko‗p prosessorli hisoblash tizimlari
Hisoblash tizimi–bu bir yoki bir necha kompyuterlarni yoki protsessorlarni,
dasturiy ta‘minotni, tashqi qurilmalarni axborot-hisoblash jarayonini birgalikda
bajarish uchun mo‗ljallangan to‗plami.
Hisoblash tizimida kompyuter bitta bo‗lishi mumkin, lekin ko‗p vazifali
tashqi qurilma bilan birgalikda ulangan bo‗lishi mumkin. Tashqi qurilmaning
narxi ko‗pincha kompyuter narxidan ko‗p marotaba ortiq bo‗ladi. Ko‗p tarqalgan
bir kompyuterli XT ga misol tariqasida axborotga teleishlov berish tizimini
keltirish mumkin. Lekin hisoblash tizimining an‘anaviy varianti ko‗p kompyuterli
va ko‗p protsessorli variantlardir.
Birinchi hisoblash tizimlari tezlikni va ishlash ishonchliligini oshirish
maqsadida hisoblash operatsiyalarini parallel bajarish yo‗lini qo‗llash orqali
yaratilgan.
Kompyuterning keyingi tezligini
oshirishdagi ―to‗siq‖ bu
elektromagnit to‗lqinlarining tarqalishini oxirgi tezligi, yorug‗lik tezligi – 300 000
km/s. XT elementlari orasida signallarning tarqalish vaqti elektron sxemalarning
o‗tish vaqtidan ancha oshishi mumkin. Shuning uchun operatsiyalarni qatʻiy
ketma- ketlikda bajarilishi fon Neyman tarkibli kompyuterga xarakterlidir, bu
tarkib esa XT tezligini jiddiy oshirishga imkon bermaydi.
Operatsiyalarni bajarilishining parallelligi tizim tezligini jiddiy oshiradi; u
shuningdek agarda operatsiyalar ikki martta bajarilsa va ularning natijalari
solishtirilsa, ishonchlilikni (tizimdagi bitta kompyuter buzilsa, uning vazifasini
boshqa kompyuter o‗z zimmasiga oladi) va tizim vazifasini to‗g‗ri bajarilishini
jiddiy oshirishi mumkin.
Zamonaviy XT uchun, superkompyuterlardan tashqari, ularning zarurlik
ko‗rsatkichlarini asoslashning o‗zi ham boshqacha–foydalanuvchiga axborot
xizmatlarini ko‗rsatishning o‗zi va bu xizmatning sifati hamda servisi muhim.
Superkompyuterlar va ko‗p protsessorli XT uchun muhim ko‗rsatkich ularning
unumdorligi va ishonchliligidir.
Hisoblash tizimlari kompyuterlar asosida tuzilishi mumkin–ko‗p mashinali
XT yoki alohida protsessorlar asosida–ko‗p protsessorli XT.
Hisoblash tizimlari yana bo‗linishi mumkin:
bir turdagi;
bir turda bo‗lmagan.
Bir turdagi XT bir turdagi kompyuterlar asosida yoki protsessorlarda tashkil
etiladi, unda dasturiy vositalarni standart to‗plamlarini, qurilmalarni ulash uchun
an‘anaviy protokollarni ishlatish mumkin bo‗ladi. Ularni tashkillashtirish ancha
oson, tizimga xizmat ko‗rsatish va ularni rivojlantirish yengillashadi.
Bir turda bo„lmagan XT o‗z tarkibiga turli xildagi kompyuterlarni yoki
protsessorlarni oladi. Tizimni qurishda ularning turli texnik va funksional
ko‗rsatkichlarini hisobga olishga to‗g‗ri keladi, bu esa bunday tizimlarni
yaratishni va ularga xizmat ko‗rsatishni jiddiy qiyinlashtiradi.
Hisoblash tizimlari quyidagi tartibda ishlaydi:
operativ ish tartibida (online);
operativ bo‗lmagan ish tartibida (offline).
Operativ tizimlar real vaqt o‗lchamida ishlaydilar, ularda axborotlar
almashuvini operativ ish tartibi joriy etiladi–so‗rovlarga javoblarni juda tez
olinadi. Operativ bo„lmagan XT ―javobni keyinga qoldirish‖ ish taribiga
yo‗l qo‗yiladi, so‗rovlarga javoblarni bajarilishi ba‘zi ushlanish bilan amalga
oshirilishi mumkin (ba‘zida tizim ishlashining keyingi seansida).
Hisoblash tizimlarini yana markazlashtirilgan va tarqatilgan boshqarishli
guruhga ajratiladi. Birinchi holda boshqarishni ajratilgan kompyuter yoki
protsessor bajaradi, ikkinchi holda esa kopmyuterlar teng huquqli va ularning har
biri boshqarishni o‗zi olishi mumkin.
Undan tashqari XT bo‗lishi mumkin:
iudud bo„yicha jamlangan (barcha kompyuterlar bevosita bir-biriga yaqin
joylashtirilgan);
taqsimlangan (kompyuterlar bir-biriga nisbatan katta masofada joylashgan,
masalan, hisoblash tarmog‗i);
tarkibiy jihatidan bir bosqichli (axborotlarga ishlov berishning faqat bitta
umumiy bosqichi mavjud);
ko„p bosqichli (iyerarxik, shajara) tarkib. Shajara XT kompyuterlar yoki
protsessorlar axborotlarga ishlov berishning turli bosqichlariga taqsimlangan, ba‘zi
kompyuterlar (protsessorlar) ba‘zi vazifalarni bajarishga maxsuslashtililishi
mumkin.
Va nihoyat XT, aytib o‗tilganidek, quyidagilarga bo‗linishi mumkin:
bir mashinalik;
ko‗p mashinalik;
ko‗p protsessorlik.
| 