Manba: “Raqamli dividendlar”. Jahon rivojlanishi haqidagi ma'ruza sharhi. 2016. Jahon banki, 2016. 33 bet.
Yaxshi kommunikativ ko‘nikmalar bunday fanlararo jamoalarda uzluksiz ishlash va hamkorlik qilishni ta'minlash uchun zarur. Konvergent texnologiyalarga asoslangan biznes-faoliyat va tarmoqlarning rivojlanishi, shuningdek, ehtimol, ilmiy hajmdor hizmatlar va ko‘nikmalarga, jumladan, intellektual mulk va boshqa masalalar bo‘yicha yuridik hizmatlar, marketing va strategik boshqaruv konsaltingiga talab yaratadi.
Ko‘rsatilishicha, konvergent texnologiyalar ko‘nikmalari va fanlararo ko‘nikmalarga o‘qitish, xususan, biotexnologiya, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, nanotexnologiyalar va kognitiv fanni uyg‘unlashtirishni ko‘zda tutadi.Agar raqamli iqtisodiyot kadrlarini tayyorlashda sinergetik ta'sir va fanlararolik tamoyillar haqida gapiradigan bo‘lsak, uning universal chuqur bilimga egalik sifatida ijtimoiy javobgarlik tamoyiliga muvofiqligi kabi jihatni aylanib o‘tish mumkin emas. Ushbu konseptning falsafiy mazmuni atrof-muhitdagi tizimli o‘zgarishlarni va raqamli texnologiyalarning rivojlanish oqibatlarini bashorat qilish bilan bog‘liq. To‘liqlikka da'vogarlik qilmasdan, raqamli texnologiyalarning quyidagilar bilan bog‘liq rivojlanish risklarini sanab o‘tamiz:
ularsiz axborotlashgan iqtisodiyot mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lmagan ma'lumotlar to‘plash va saqlash risklari (fuqarolar va ular amalga oshiradigan harakatlar haqida ulkan axborot to‘plamlari yaratgan holda, ularnnig kerakliligi reytniglarini tuzish imkoniyati bilan; nafaqat aholi, balki davlatlar ustidan nazorat imkoniyatlari bilan; axborot chiqib ketishi va mamlakat raqamli suverenitetini yo‘qotishning salbiy oqibatlari bilan bog'liq risklar);
oldingi o‘zgarishlardan ko‘ra keng ko‘lamliroq va ancha tezkor bo‘lib chiqishi mumkin bo‘lgan texnik taraqqiyoining rivojlanishini oldindan aytib berish imkoni yo‘qligi bolan bog'liq risklar (texnologiyalar va ta'lim o‘rtasidagi musobaqa; har bir kishiga zarur ko‘nikmalarga ega bo‘lish va mehnat bozori tuzoqlariga tushmaslikka imkon beradigan mehnat ko‘nikmalarini moslashtirish; raqamli uzilish va
marginallashuvning oldini olish kabi risklar);
havfsizlik, jumladan, kiberhavfsizlikni ta'minlash masalalarining (zamonaviy axbrot texnologiyalari yordamida iqtisodiy firibsharlikning oldini olish), shuningdek, elektron savdoni tartibga solish, Internetdan foydalanish, biomuhandislik texnologiyalari, sun'iy intellekt, kriptovalyutalar, uchuvchisiz qurilmalar masalalarining dolzarblashuvi;
raqamli iqtisodiyotda iste'molchilarni himoya qilish va raqobat haqidagi qonunlarning yo‘qligi yoki ularga rioya qilinmasligi risklari.
Ko‘rinib turibdiki, ta'lim darajalarining har biri aytib o‘tilgan universal kompetensiyalarni o‘z darajasida shakllantiradi. Ijtimoiy javobgarlik tamoyiliga muvofiqlik nuqtai-nazaridan tayyorgarlik birinchi navbatda, raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi, shuninglek, ma'lumotlarni saqlash usullari va tashkilotlarning kiberhimoya vositalari rivojlanish sharoitlarida ekologik va texnosfera havfsizligi vazifalarini hal qilishda ijtimoiy javobgarlik ko‘nikmalarini rivojlantirish bilan bog‘liq bo'ladi.
Zamonaviy menejer jamoatishlab chiqarishda : a) boshqaruvchi, b) diplomat, v) yetakchi, g) murabbiy, d) inovator, ye) inson sifatida maydonga chiqadi.
Boshqaruvchi – menejer. Menejerning bu funksiyasi azaldan unga xos bo’lgan an’anaviy funksiya xisoblanadi. Boshqaruvchilik vazifasini ado etar ekan, menejer xoqimiyatga ega shaxs bo’lib koldi. Xozirgi sharoitlarda xoqimiyat tanxo bir kishiga tegishli bulmay kolishi uchun xoqimiyatni kulda tutuvchi kishidan bugungi kunda xam kat’iyat, xam ma’lum darajada muloyimlik ko’rsatish talab etiladi. Boshqaruvchi menejer xalos, o’z lafzida turadigan, yuqsak kasb maxoratiga ega ish yo’zasidan mezoni o’zlashtirilgan, notik, maslaxatchi, pedogog va psixolog maxoratiga erishgan bo’lishi kerak.
Diplomat - menejer. Sungi un yilliklar davomida, ayniqsa, keng yoyilgan menejerlik malakalari va kunikmalari orasida bularning avvalo mo’zokaralar olib borish bilan bog’liq xillarini tilga olib utish lozim. Urta va oliy bo’g’in menejerlari xozirgi kunda o’zlarining ish vaqtlarini asosan odamlar bilan aloqalar bog’lash va bu aloqalarni kengaytirishga, ish soxasidagi aloqalarni chukurlashtirish, shartnomalar, bitimlar to’zish, xukumat bilan o’rnatiladigan munosabatlarni yo’lga quyishga sarflaydilar. Xar xil vositachilik ishlarida menejerlarning ishtirok etishi tobora ko’prok zarur bo’lib koldi. Mana shularning xammasi uchun kishida aloxida, ya’ni diplomatlarga xos kobiliyatlar bo’lishi kerak.
Yetakchi-menejer. Zamonaviy menejer, menejerlik ishlaridan tashqari yetakchilik ishlarini xam olib olib boradi. Menejment xususidagi Amerika nariyotchilari «xar bir menejer yetakchi bo’lishi lozim» degan ishorani allakachon urtaga tashlashgan. Menejerlik vazifasi bir ma’noni anglatmaydi. Bizda menejerlik vazifasi deyilar ekan, ko’pincha biznesning moddiy tizimi faoliyatini kuvvatlab borish uchun zarur bo’lganligi professional xarakatlar tushuniladi. Bizda bu utmishda kolgan. Biznesning insonga xos bo’lgan boshqa avlod tizimi ya’ni boshqarishinng asosiy obyekti bu o’rinda guyo chetda kolib ketgan. Lekin bu vazifani yaxshi uddalash uchun menejer odamlarni o’ziga ergashtirib boish kobiliyatiga ega ,ya’ni yetakchi bo’lishi lozim.Zamonaviy nuqtai nazarga muvofiq yetakchilik funksiyalari ikki qismdan – professional-texnokratik va emosional-shaxsga oid qismlardan tarkib topgan.
Murabbiy – menejer. Ishlab chiqarish jaryonlari murakkblashib borgani sayin xodimlarga qo’yiladigan talablar ortadi. Bir tomondan xodimlarning texnologik bilimlarini oshirish extiyoji paydo bo’lsa, ikkinchi tomondan ular xayot faoliyatining ma’naviy tomonlarini kamolotga yetkazish zaruoriyati tugiladi.
Murakkablashib borayotgan texnika texnologiya mutaxassislarga o’zluqsiz kasb ta’limi berib borish zaruriyatini tugdirishi xech kimda shubxa uygotmaydi. Bu ravshan, shunga kura biz, ko’p surishtirmasdan bu ishag talaygina mablaglarni sarflaymiz. Lekin xodimlarni ma’naviy tomondan kamollotga yetkazish borasida biz sustkashlik qilmoqdamiz va shuning uchun ishlab chiqarishda zarar xam kuramiz. Vaxolanki xodimlarning yaxshi tarbiya kurganligi yuqsak ma’naviy axlokka ega ekanligi tarakkiyot chukkisiga chiqqan iqtisodiyotning mintakadan mintakaga utib borishi uchun xal qiluvchi shart bo’lib xisoblanadi.
Muvaffakiyat kozonishni muljdallaydigan menejer xodimlarni odob-axlok, xis-xayajon tomonidan tarbiyalab borish barcha menejerlik ishlarining muxim tomonidir, degan tegishli xulosaga kelish lozim.
Innovator - menejer. Fan texnika tarakkiyotining informasion yuqsalish sharoitlarida(birinchi yuqsalish qishloq xo’jalik ekinlarini joriy etish bilan, ikkinchi sanoatning tubdan o’zgarish bilan boglangan). Menejerlik ishining eng muxim tomonlaridan biri innovasiyalar bo’yicha faoliyat olib borishdir. Shiddat bilan davom etayotgan fan-texnika inkilobi sharoitlarida innovasiyalar xususida kimki sustkashlik kiladigan bo’lsa, u tez orada orkaga utib koladi. Innnovasiyalarning zarurligini tushuntirish juda oson. Eskirib kolgan asbob uskunalarni tiklash, yangiliklarni joriy etishdan mablag tejab kolishdan kura yangi texnika va texnologiya bazasida mexnat unumdorligi va maxsulot sifatini kutarish ancha oson va tezrok bo’ladi.
Menejer avvalo insondir. Menejer tashqi energiya manbalaridan ishlaydigan mashina emas. Shuning uchun xam insonga xos bo’lgan xususiyatlardan xech biri unga begona emas.Menejer tor bilim natijasida yetishtirilgan ijtimoiy sifatlarining murakab bir tizimi, ya’ni shaxsiyatli kishidir. Xar bir menejerning o’z xulk atvori bilan belgilanadigan o’z tabiati bor. Lekin odam tabiatining xar kay si tomoni xam menejerlik vazifalarini ado etishga yordam beravermaydi. Yaponiya firmaning menejerlari ishchilar mexnatining samarasini oshirish va ularni maxsulot sifaini tinmay takomilalshtirib borishga undash uchun mana bunday ma’naviy koidaga amal qilib borishadi: Bizning tamoyillarimiz – jamiyatimizni rivojlantirish va farovonligini oshirish borasida o’z ma’suliyatlarini anglab yetish. Jaxon madaniyatini chnada tarakkiy ettirishga o’z-o’zini bagishlash. Bizning kredo- madaniyat tarakkiyoti mavxum bir narsa emas. Bizning xzamamiz birgalikda xarakat qilib, madaniyat tarakkiyotigi o’z ulushimizni kushib boramiz Bizning xar birimiz buni doimo yodda tutmoimiz kerak. Xar ishda firmaga sadokatli bo’lish muvaffakiyat keltiradi.
Ma’naviy qadriyatlarimiz: a) ishla chiqarishin takomillashtirish yo’li bilan millatga xizmat qilish; b) xalollik; v)uy\unlik va xamkorlik; g) sifat uchun kurash; d) o’z qadrini bilish va buysunish; ye) firma bilan payvasta bo’lib yashash; j) firmaga minnatdorchilik.
Boshqaruv sikli.
Boshqaruv sikli to’rtta vazifani ado etadi, bular – rejalashtirish, tashkil etish, motivasiya nazoratidir. Bu vazifalar moddiy boyliklar yaratish mablag bilan ta’minlash, marketing va boshqalarga doir boshqaruv faoliyatining xamma turlarini o’z ichiga oladi.
Rejalashtirish. Bu vazifa moxiyat e’tibori bilan qarorlar tayyorlash jarayonidir. Rejalashtirish bosqichlari: a) maksadni urtaga quyish, b) mavjud imkoniyatlar shart – sharoitlarni aniqlash, v) mukobil shartlarni belgilab olish, g) eng yaxshi yo’lni tanlash, d) rejani ishga solish va bajarish.
Tashkil etish – tashkil etish vazifasi menejer va ijrochilar faoliyatini tartibga solishga qaratilgan. Bu avvalo menejerning o’z imkoniyatlariga baxo berishi, o’ziga buysunadigan xodimlarni urganib chiqish, xar bir xodimning saloxiyati, nimalarga kodirligini aniqlab olish, kuchlarni joy joyiga kuya bilishdir va xakozo. Mana shu tashkilotchilik boshidan oxirigacha korxonaning juda aniq strukturalari doirasida utadi.
Motivasiya – tayyorgarlik choralarini ko’rib bo’lganidan keyin menejer ta’minlash kerak. Shu maksadda quyidagilardan foydalaniladi: a) ragbatlantirishdan ya’ni tashqi omillar (moddiy va ma’naviy), xodimni jushkin faoliyatga undashdan, b) asl motivasiya, ya’ni xodimda mexnatga ichki (psixologik) ragbatlar xosil qilishdan. Bu o’rinda quyidagilar muxim bo’lib xisoblanadi: mexnatda ma’nfatdorlik, mexnat faoliyatiga extiyoj sezish, mexnat faoliyatidan kanoat tuygusini xis qilish muximdir. Mana shu boshqaruv vazifasini muvoffakiyat bilan ado etish uchun menejer mulokot olib borish, aloqalar bog’lashning turli jixatlarining yaxshi bilimi, o’zida tegishli malaka va kunikmalarni rivojlantirib borishi shart. Boshqaruv siklining aylanib turishi, ma’lumki menejer doimo boshqaruv vazifalarini ado etib borish bilan band bo’ladi. Agar o’z korxonasi istikbolni ta’minlab berishni istasa, boshqaruv ishining xamma tavsilotlariga jiddiy kirishmogi lozim.
Zamonaviy tariflarga ko’ra biznes tijorat ishi, tadbirkorlik faoliyatidir. Biznes so’zini yakinda xam mutaxassislardan tashqari xnech kim olmasdi. Xususiy mulkdan odamlar kurkishar edi. Krizislar, rakobat, ishsizlik degan narsalar asosan kapitalistik mamlakatlarga xos xususiyat edi. Kishini o’z manfaatlari davlat manfaatlaridan keyin turishi kerak degan tamoyil odamlar kulo\iga singdirilgan edi.
80-90 yillarda garb mamlakatlari sharkni bir qancha davlatlari tadbirkorlik va biznesni bozor iqtisodiyotiga olib qtrdi va shu tufayli iqtisodiyot va texnika ulkan muvaffakiyatlarni kulga kiritgani mamlakatlarni tajribasini ko’rsatib berdi.Lekin biznesni fakatgina shaxsiy boylik daromad ortirish manbaidir degan xato ta’riflar bor. Xakikiy biznesni asosi tadbirkorlikdir. Tadbirkor bo’lish degan so’zni tagida birir ishni boshlash, bajarish, uddalash, ya’ni aniq tayinli ish bilan shug’ullanish degan ma’no yotadi.Birok biznes «sexrli tayokcha» yoki «ochil dasturxon» degani ekan deganlar yanglishadilar. Biznes o’z xolicha muvaffakiyatga olib bormaydi. Uning zaminida xamisha mexnat , uddaburonlik, moxirlik, bilimdonlik va tashabbus yotadi. Bu xususiyatlar xammasi menejmentga xos xususiyatlar xisoblanadi. Xakikiy biznesmen talab va taklifni, pul sno\iga yetishgina emas, zamonaviy menejment sir asrorlarini xam bilishi, xisobotlar tizimini baxo siyosatini tushunadigan, kelajakni kura biladigan bo’lishi kerak.
Biznes xozirgi kunda xalqaro tus orlib borayotganliig sababli yuqorida aytilganlardan tashqari, chet tillarini xam bilishi zarur.Xar bir tadbirkor o’z faoliyatini boshlar ekan, bozor talab va taklif qonunlarini yaxshi bilishi, moliyaviy, aqliy xamda mexnat resurslariga kelgusida qanday tasavvurga ega bo’lishi, shuningdek, ish resurslaridan samarali foydalana bilishi kerak. Biznesni ux strategiya va taqtikasi bor. Uning strategik maksadi foydani eng ko’p darajasiga yetkazishdir. Taqtik maksadshi xar bir kontragent o’z vaqtida va mavjud shart sharoitlaridan foydalangan xolda muomalada bo’lib shu strategiyani amalga oshirishdir.
Biznesning maksadi, odatda foydani oishirib borish yoki barqaror xolga keltirish. Tadbirkorning xam uy fikrlari xarakatlari va sarf xarajatlari aynan foyda olishga qaratilgan bo’ladi. Zarar qurishga, foydani yukotishga qaratilgan biznes bulmaydi, odatda xar ishda bo’lgani kabi biznesda xam muvaffakiyat o’z o’zidan kelavermaydi. Biznesda muvaffakiyatga erishish uning \oyasi, maksadi va vazifalariga, resurslar investisiyalar bilan nechoglik taminlangani shuningdek boshlangan ish natijalari ruyobga chiqarish usullariga ko’p jixatdan bog’liq.
Tadbirkorlik to’g’risidagi Respublika qonuniga asosan O’zbekistonda quyidagilar biznes subyektlari bula oladi:
-Aklli, xushi raso bo’lib, o’z ishi yo’zasidan qonun oldida javob bera oladigan fukaro;
Fukarolar guruxi, jumladan davlatga, kooperativga karashli va boshqa turdagi korxona – jamoa biznesi;
Chet el fukarosi yoki yuridik shaxsi shuningdek fukaroligi bulmagan shaxslar bular respublika qonunlarida ko’zda tutilgan vakolatlar doirasida faoliyat olib borishlari mumkin;
Aralash mulk subyektlari.
Raqamli iqtisodiyotga o‘tishimiz jarayonida bilimlarni innovatsiyalarga aylantirib, samarali ishlatib, muvaffaqiyatli bo‘lishga ham sifatli o‘rgatish mexanizmlarini hozircha ishlab chiqqanimiz yo‘q. Bunda quyidagilarni qayd qilishimiz lozim: birinchidan, O‘zbekistonni innovatsion yo'nalishda rivojlantirish uchun ijtimoiy sohaga (inson kapitalini rivojlantirish) bo'lgan investitsiyalar real sektorga nisbatan yuqori bo'lishi kerak, ya'ni, yangicha o‘ylash, yangicha fikrlash va yangicha hayot tarzini shakllantirish uchun yangicha terminlarni kiritish kerak bo'ladi, ya'ni: aqlli oila, aqlli mahalla, aqlli tibbiyot, aqlli ta'lim, aqlli din, aqlli talaba, aqlli tadbirkor... Bularning barchasi aqlni, qobiliyatni takomillashtirish va samarali ishlatishning o‘z yo‘l haritalarini ishlab chiqish zarur.
|
