Mavzu; Ekspert tizimlarining qo’llanilish sohalari.
Reja;
Ekspert tizimlari
Ekspert tizimlarini yaratishdagi qiyinchiliklar
Ekspert tizimlarni qollash sohalari
Xulosa
Inson aqlining tabiati hali etarlicha o'rganilmagan va inson ijodining tabiatini o'rganish darajasi bundan ham pastroq. Biroq, sun'iy intellektning yo'nalishlaridan biri bu mashina ijodidir. Zamonaviy kompyuterlar musiqiy, badiiy va tasviriy asarlarni yaratadilar va kompyuter o'yinlari va filmlar sanoatida mashinalar tomonidan yaratilgan haqiqiy tasvirlar allaqachon ishlatilgan. Mavjud dasturlar odamlar tomonidan osongina idrok etilishi va tushunilishi mumkin bo'lgan turli xil tasvirlarni yaratadi. Bu, ayniqsa, intuitiv bilimga nisbatan muhimdir, uni rasmiy tekshirish uchun katta aqliy kuch sarflash kerak bo'ladi. Shunday qilib, musiqiy vazifalar dasturlash tili yordamida muvaffaqiyatli hal qilinmoqda, ulardan biri CSound tili. Musiqiy asarlar yaratilgan maxsus dasturiy ta'minot kompozitsion algoritmik dasturlar, interfaol kompozitsion tizimlar, ovoz sintezi va ishlov berish tizimlari bilan ta'minlangan.
10. Eksperttizimlarga misollar
Hozirgi vaqtda ETlar turli muammoli sohalarda turli masalalarni yechishda qo`llanilmoqda, jumladan,iqtisodiyotda, neft va gaz ishlab chiqarishda, energetika, transport, farmatsevtika, kosmos, kimyo, ta’lim, telekommunikatsiya hamda aloqa va boshqa sohalarda ETlarga ba’zi bir misollar keltiramiz[1-5, 9-14].DENDRAL–murakkab organik molekulalar strukturalarini tanish uchun ET;MOLGEN–DNK strukturasini aniqlovchi ET;XCON–VAX 11 hisoblash komplekslarini loyihalashtiruvchi ET;MYCIN–ichak kasalliklariga tashxis qo`yuvchi ET; PUFF–sil kasalligiga tashxis qo`yuvchi ET;MACSYMA–algebraik ifodalarni soddalashtiruvchi ET;PROSPECTOR –foydali qazilmalarni topishda maslahat beruvchi ET;POMME–mevali bog`larga qarashga maslahat beruvchi ET;AIRPLANE–samolyot yerga qo`nishida uchuvchiga yordam beruvchi ET;ESPLAN–Baku neftni qayta ishlash zavodida ishlab chiqarishni rejalashtiradigan ET;MODIS–gipertonik kasalliklarning turli shakllariga tashxis qo`yuvchi ET; MIDAS–energetik tizimlarda ishdan chiqish holatlarini aniqlash va tuzatish uchun ET;Harbiy sohada qo`llaniladigan ET larga misollar.ACES (AI Cartographic EkspertSystem). Bu ETi xaritada o`zgarish kiritish bo`yicha kartografik ishlarni amalga oshiradi. Tizim boshlang`ich ma’lumotlar sifatida o`zgarishlar kiritilmagan xaritani va joydagi obyektlarning joylashishini tavsiflovchi ma’lumotlarni qabul qiladi. Tizim barcha maqbul shartli ishoralar va imzolarni o`zida jamlovchi, ular bir –biriga ortiqcha halaqit bermaydigan xaritani ishlab chiqaradi. ACESbilimlarni taqdim etishning obyektga yo`naltirilgan sxemasini qo`llaydi va u ARM Xerox Dolphinda ishlash uchun Loopsda amalga oshiriladi. Tizim ESL kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan va u tadqiqiy prototip darajasigacha yetkazilgan.ASTA.Bu ET analitikka tutuvchi signalni jo`natgan radar turini aniqlashga yordam beradi. Tizim bu signalni unda mavjud radarlar fizikasidagi umumiy bilimlar va aniq turdagi radarlar tizimidagi maxsus bilimlar asosida tahlil qiladi. ASTA shuningdek analitikka mos keluvchi MBga kirishni ta’minlaydi va o`zining xulosalarini tushuntirib beradi.Bu tizim Advanced Information & Decision Systemskompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan va u tadqiqiy prototip darajasigacha yetkazilgan.DART.Bu ET raqiblarning buyruq beruvchi markazlari, boshqaruvi va aloqalarining razvedka qilinganida olingan natijalarni qayta ishlashga yordamlashadi. U analitiklarga buyruq beruvchi tarmoqlarning, boshqarishning va aloqalarining kritik nuqtalarini identifikatsiyalash bo`yicha maslahat beradi va jangovor vaziyat haqida xabarni qayta ishlashga yordamlashadi. DART tizimi VAX 11/780 kompyuter tizimi uchun Paskal va Si dasturlash tillarida joriy qilingan. Bu tizim «Par Technology Corporation» kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan va u tadqiqiy prototip darajasigacha yetkazilgan.HANNIBAL. Bu ET raqibning radioalmashish razvedkasi sohasida vaziyatni baholashni amalga oshiradi. Tizim raqibning birlashishi va ular aloqasining
radiotutgich ma’lumotlarini izohlovchi jangovor tartibini identifikatsiyalaydi. Bu ma’lumotlar o`zida aloqa vositalarida aniqlangan joylashuv va signallar xarakteristikasi (chastotasi, modulyatsiyasi, kanal sinflari va boshqalar) haqidagi axborotni o`z ichiga oladi. Tizimdagi bilimlar arxitektura doirasida bir qancha mutaxassislarning faoliyatini muvofiqlashtiruvchi e’lonlar taxtasi yoki bilimlar manbai sifatida ifodalangan. Tizim AGE vositasi yordamida joriy qilingan. U ESL kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan va u tadqiqiy prototip darajasigacha yetkazilgan.I&W.Bu ET razvedkadagi analitiklarga keyingi qurolli to`qnashuv qachon va qayerda bo`lishini bashorat qilishda yordamlashadi.Tizim razvedkadan kelib tushuvchi axborotlarni tahlil qiladi, masalan, qo`shinni faolligining oddiy belgilari to`g`risidagi bilimlarni qo`llab, jangovor qo`shin joylashuvi haqidagi, ularning faoliyati va siljishi xabarlarni tahlil qiladi.Tizimdagi bilimlar arxitektura doirasida bir qancha mutaxassislarning faoliyatini muvofiqlashtiruvchi e’lonlar taxtasi yoki bilimlar manbai sifatida ifodalangan.Bilimlar e’lonlar taxtasida arxitektura doirasida ifodalangan, unda kompetentlikni ta’minlash uchun mulohazalarning to`g`ri zanjiri qoidalari kabi freymlar ham qo`llanilgan.Tizim ARM Xerox 1100 uchun INTERLISP-Dda joriy qilingan. U ESL kompaniyasining Stendford universiteti bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan va u namoyish prototipi darajasigacha yetkazilgan.RUBRIC.Bu ET foydalanuvchiga formatlanmagan matnlarni o`zida mujassamlashtirgan MBga kirish huquqini olishga yordam beradi.Masalan, foydalanuvchi biror bir mavzuni aytadi, RUBRIC avtomatik tarzda bu mavzu bilan bog`liq matnlardan iborat barcha hujjatlarni izlaydi.RUBRIC tizimida mavzular, qism mavzular va jumlalar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar qoidalar ko`rinishida ifodalangan kalit so`zlar bilan ifodalanadi. Qoidalar, shuningdek, terminlar, ifodalar va mavzular hamda tushunchalarni ham aniqlaydi. Tizim FRANZ LISPda realizatsiya qilingan, «Advanced Information & Decision Systems» «Advanced Information & Decision Systems» kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan va u tadqiqiy prototip darajasigacha yetkazilgan.Informatikadagi ETlarga doir misollar. YES/MVS–katta EHM dagi katta razryadli MVS operatsion tizimlarni boshqaruvchi ET;NetWizard–lokal tizimlarni loyihalovchi ET;CODES. Bu ET MBni ishlab chiquvchi mutaxassisga, MBning kontseptual sxemasini aniqlash uchun IDEF1 yondashuvni qo`llashni istayotgan mutaxassisga yordamlashadi.IDEF1yondashuv sifatida foydali bo`lgani bilan, uning qoidalarining qiyinligi ko`pincha undan foydalanishdan to`xtatib qoladi.Mutaxassis dialog tarzida amalga oshiriluvchi CODES tizimi rahbarligida MBda qanday xususiyatlar va o`zaro munosabatlar ma’qulligini tavsiflaydi.
Shundan so`ng tizim ishlab chiqilayotgan kontseptual sxemalarni qurish uchun o`z bilimlarini qoidalar va evristik IDEF1ni qo`llaydi.CODESda bilimlar boshqarish strategiyasi sifatida mulohazalarning teskari zanjiri qo`llagan qoida ko`rinishida berilgan. CODES ETi UCI LISP tilida joriy qilingan qilingan. U Janubiy Kaliforniya shtati universitetida ishlab chiqilgan va u namoyish prototipi darajasigacha yetkazilgan.Kompyuter tizimlaridagi ETlarga doir misollar.MIXER.Bu ET Texas Instruments SBIS TI990 uchun ishlab chiqilgan mikrodasturlarni yozishda dasturchilarga ko`maklashadi. Berilgan tavsiflarga ko`ra mikrodasturlar tizim TI990 uchun optimallashgan mikrodasturni oladi.MIXER ETi TI990uchun mikrodasturlash bo`yicha bilimlarni o`zida aks etadi, ular boshqaruvchi PZU TI990 mikrodasturlari qo`llanmasi va tahlilidan olingan.MIXERbu bilimlarning orasidan qaysi mikrooperatsiyalar makrodasturlarni realizatsiya qilishda eng yaxshilarini aniqlashda ishlatadi.Tizim bilimlarni qoida va ma’lumot shaklida namoyish etadi, birxillashtirishga ega, u chiqarish va dinamik qaytish bilan boshqariladi. MIXERProlog tilida realizatsiya qilingan. U Tokio universitetida ishlab chiqilgan va u namoyish prototipi darajasigacha yetkazilgan.Elektronikada ETlarga doir misollar. ACE. Bu ET telefon tarmog`idagi nosozliklarni aniqlaydi va uni sozlash va tiklash chora-tadbirlari bo`yicha tavsiyalar beradi. Tizim foydalanuvchining aralashuvisiz ishlaydi, CRAS yordamida kunlik holat to`g`risidagi ma’lumot-hisobotini tahlil qiladi, dasturlar kabel tarmog`ida sozlash ishlarini borishini kuzatib boradi.ACE nosoz telefon kabellarini topadi va keyin ular rejali majburiy sozlashga muhtoj yoki muhtojmasligini hal qiladi va qaysi turdagi sozlash ishlari samaraliligini tanlaydi.Shundan so`ng ACE foydalanuvchiga foydalanish huquqi berilgan maxsus MBda o`zining tavsiyalarini saqlab qoladi.Tizim telefon stansiyalarga taalluqli, CRAS tizimi xabarlari va tarmoq tahlili strategiyalari to`g`risidagi bilimlarni qo`llab, qaror qabul qiladi.Tizim bilimlarni namoyish etish qoidalariga asoslangan, unda mulohazalarning to`g`ri zanjiri orqali boshqarish sxemasi qo`llaniladi.ASE ETi OPS4 va FRANZ LISP tilida realizatsiya qilingan va kabellarning ahvolini kuzatuvchi podstansiyalarda joylashgan AT&T 3B-2 mikroprotsessorlar seriyasida ishlaydi. U Bell Laboratoriesda ishlab chiqilgan. ASE tajribali ekspluatatsiyadan o`tgan va kommertsion ET darajasigacha yetkazilgan.Ishlab chiqarishda, harbiy sohada, informatikada,kompyuter tizimlarida, elektronikada keng va samarali qo`llanilayotgan ETlarga misollar14.8-rasmda keltirilgan
Zamonaviy ekspert tizimlarining rivojlanishi tadqiqotchilar tomonidan 70-yillarning boshlaridan beri olib borilgan va 1980-yillarning boshlarida ekspert tizimlari tijorat asosida ishlab chiqila boshlangan. 1832 yilda rus olimi S. N. Korsakov tomonidan taklif qilingan ekspert tizimlarining prototiplari bu "aqlli mashinalar" deb nomlangan mexanik qurilmalar bo'lib, ushbu sharoitlarni hisobga olgan holda echim topishga imkon berdi. Masalan, bemorda kuzatilgan kasallik belgilari tahlil qilindi va ushbu tahlil natijalariga ko'ra eng mos dorilar taklif qilindi.
Informatika ekspert tizimlarini bilim bazalari bilan birgalikda ko'rib chiqadi. Tizimlar - qarorlarni qabul qilish protseduralari va mantiqiy xulosalarni qo'llash asosida ekspert xulq-atvori modellari. Bilim bazalari tanlangan faoliyat sohasi bilan bevosita bog'liq bo'lgan inkor etish qoidalari va faktlari yig'indisi sifatida qaraladi.
O'tgan asrning oxirida, o'sha paytda umuman qabul qilingan matnli inson-mashina interfeysiga chuqur e'tibor qaratgan ekspert tizimlarining ma'lum bir kontseptsiyasi ishlab chiqildi. Hozirgi vaqtda ushbu kontseptsiya jiddiy inqirozni boshdan kechirdi, chunki, ehtimol, foydalanuvchi dasturlarida matn interfeysi grafikaga o'zgartirilgan. Bundan tashqari, ma'lumotlar tizimining relyatsion modeli va ekspert tizimlarini qurishda "klassik" nuqtai nazar juda sust. Shu sababli, ekspert tizimlarining bilim bazalarini tashkil etish, hech bo'lmaganda, zamonaviy sanoat ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimlaridan foydalangan holda samarali amalga oshirilmaydi. Adabiy va tarmoq manbalari "keng tarqalgan" yoki "keng tarqalgan" deb nomlangan ekspert tizimlarining ko'plab misollarini keltiradi. Aslida, ushbu ekspert tizimlarining barchasi o'tgan asrning 80-yillarida yaratilgan va hozirga qadar o'z faoliyatini to'xtatgan yoki bir necha tashabbuskorlar tufayli eskirgan va mavjud. Boshqa tomondan, zamonaviy dasturiy mahsulotlarni ishlab chiquvchilar ko'pincha o'zlarining yaratilishlarini ekspert tizimlari deb atashadi. Bunday bayonotlar marketing hiyla-nayranglaridan boshqa narsa emas, chunki aslida bu mahsulotlar ekspert tizimlari emas (biron bir kompyuter yordami va yuridik tizim bunga misol bo'lishi mumkin). Ishqibozlar foydalanuvchi interfeysini yaratishda yondashuvlarni ekspert tizimlarini yaratishda "klassik" yondashuvlar bilan birlashtirishga harakat qilmoqdalar. Ushbu urinishlar CLIPS.NET, CLIPS Java Native Interface va boshqa loyihalarda o'z aksini topdi, ammo yirik dasturiy ta'minot kompaniyalari bunday loyihalarni moliyalashtirishga shoshilmayapti va shuning uchun rivojlanish eksperimental bosqichdan nariga o'tmaydi.
Bilimlarga asoslangan tizimlarni qo'llash mumkin bo'lgan barcha sohalarni sinflarga bo'lish mumkin: tibbiy diagnostika, rejalashtirish, prognozlash, boshqarish va boshqarish, o'qitish, sharhlash, elektr va mexanik uskunadagi nosozliklarni bartaraf etish, o'qitish. Keling, ushbu sinflarning har birini batafsil ko'rib chiqaylik.
a) Tibbiy diagnostika tizimlari.
Bunday tizimlardan foydalanib, organizm faoliyatidagi turli xil buzilishlar va ularning mumkin bo'lgan sabablari qanday bog'liqligi aniqlanadi. Eng mashhur diagnostika tizimi MYCIN. U meningit va bakterial infektsiyalarni tashxislashda, shuningdek ushbu kasallik topilgan bemorlarning ahvolini kuzatishda ishlatiladi. Tizimning birinchi versiyasi 70-yillarda ishlab chiqilgan. Bugungi kunda uning imkoniyatlari sezilarli darajada kengaydi: tizim tashxisni malakali shifokor darajasida o'tkazadi va uni tibbiyotning turli sohalarida qo'llash mumkin.
b) bashorat qiluvchi tizimlar.
Tizimlar ob'ektning holatini yoki holatini tavsiflovchi mavjud ma'lumotlarga asoslangan holda voqealar yoki voqealar natijalarini bashorat qilish uchun mo'ljallangan. Shunday qilib, o'z ishida algoritmlarning statistik usullaridan foydalanadigan "Uoll-stritni zabt etish" dasturi bozor sharoitlarini tahlil qilish va kapital qo'yilmalar rejasini ishlab chiqish imkoniyatiga ega. Dastur an'anaviy dasturlash algoritmlari va protseduralaridan foydalanadi, shuning uchun uni bilimlarga asoslangan tizimlarga kiritish mumkin emas. Bugungi kunda mavjud ma'lumotlarni tahlil qilib, yo'lovchilar oqimini, unumdorlik va ob-havoni bashorat qiladigan dasturlar mavjud. Bunday dasturlar juda oddiy va ulardan ba'zilari oddiy shaxsiy kompyuterlarda ishlatilishi mumkin. Biroq, bozor ma'lumotlariga asoslanib, kapitalni qanday oshirishni taklif qiladigan ekspert tizimlari hali mavjud emas.
c) Rejalashtirish.
Rejalashtirish tizimlari aniq natijalarga erishish uchun ko'p sonli o'zgaruvchilar bilan bog'liq muammolarni hal qilish uchun mo'ljallangan. Tijorat tizimida birinchi marta bunday tizimlardan Damat kompaniyasi Informat tomonidan foydalanilgan. Kompaniya rahbariyati ofisning foyesiga 13 ta stantsiyani o'rnatishni buyurdi, bu erda kompyuter sotib olishni istagan mijozlarga bepul maslahatlar berilgan. Mashinalar byudjetga va xaridorning xohishlariga mos keladigan tanlovni amalga oshirishga yordam berdi. Ekspert tizimlari Boeing tomonidan vertolyotni ta'mirlash, samolyot dvigatelining ishdan chiqish sabablarini aniqlash va komik stantsiyalarni loyihalash kabi maqsadlarda ham foydalanilgan. DEC mijozlar talablariga muvofiq VAX kompyuter tizimlarining konfiguratsiyasini aniqlash va o'zgartirish imkoniyatiga ega bo'lgan XCON ekspert tizimini yaratdi. Hozirda DEC XCON bilim bazasini o'z ichiga olgan yanada kuchli XSEL tizimini ishlab chiqmoqda. Tizimning maqsadi iste'molchilarga kerakli konfiguratsiy*aga ega kompyuter tizimini tanlashga yordam berishdir. XSEL va XCON o'rtasidagi farq shundaki, u interaktivdir.
Interpretatsion tizimlar kuzatish natijalari asosida xulosa chiqarishga qodir. Eng mashhur tarjima tizimlaridan biri PROSPECTOR tizimidir. U to'qqiz mutaxassisning bilimlari asosida ma'lumotlardan foydalangan holda ishlaydi. Tizimning samaradorligini bitta misol bilan baholash mumkin: to'qqiz xil tekshirish usulidan foydalanib, tizim ma'dan konini aniqladi, uning ishtirokini hech qanday mutaxassis kutmagan bo'lishi mumkin. Boshqa taniqli tarjimon tipli tizim bu HASP / SIAP. U akustik kuzatuv tizimlaridan ma'lumotlardan foydalanadi va ularning asosida Tinch okeanidagi kemalarning joylashuvi va ularning turlarini aniqlaydi.
e) boshqarish va boshqarishning aqlli tizimlari.
Monitoring va nazorat qilish uchun ekspert tizimlari muvaffaqiyatli ishlatiladi. Ular bir nechta manbalardan olingan ma'lumotlarni tahlil qilishlari va tahlil natijalari asosida qaror qabul qilishlari mumkin. Bunday tizimlar tibbiy nazoratni amalga oshirishi va samolyotlar harakatini boshqarishga qodir, bundan tashqari, ular atom elektr stantsiyalarida qo'llaniladi. Ular, shuningdek, korxonaning moliyaviy faoliyatini tartibga solishga va tanqidiy vaziyatlarda echimlarni ishlab chiqishga yordam beradi.
f) Elektr va mexanik uskunalarda diagnostika va muammolarni bartaraf etish.
Bilimlarga asoslangan tizimlar quyidagi hollarda qo'llaniladi:
teplovozlar, avtoulovlar va boshqa elektr va mexanik qurilmalarni ta'mirlash;
diagnostika va kompyuter dasturlari va apparatlaridagi xatolar va nosozliklarni bartaraf etish.
g) kompyuter o'qitish tizimlari.
Ta'lim maqsadlarida bilimlarga asoslangan tizimlardan foydalanish juda samarali. Tizim ob'ektning xatti-harakati va faoliyatini tahlil qiladi va olingan ma'lumotlarga muvofiq bilimlar bazasini o'zgartiradi. Bunday mashg'ulotlarning eng oddiy namunasi - bu kompyuter o'yinidir, unda o'yinchilarning malakasi oshishi bilan darajalar qiyinlashadi. O'qitishning qiziqarli tizimi - EURISCO - D. Lenat tomonidan ishlab chiqilgan. U oddiy evristikadan foydalanadi. Tizim harbiy operatsiyalarni taqlid qiladigan o'yinda ishlatilgan. O'yinning mohiyati ko'plab qoidalarga rioya qilgan holda mag'lubiyatga olib kelishi mumkin bo'lgan flotilaning maqbul tarkibini aniqlashdir. Tizim ushbu vazifani muvaffaqiyatli bajarib, flotilaga bitta kichik kemani va hujumni amalga oshirishga qodir bo'lgan bir nechta kemani kiritdi. O'yin qoidalari har yili o'zgarib turdi, lekin EURISCO tizimi uch yil davomida har doim g'alaba qozondi.
Ko'pgina ekspert tizimlari mavjud, ular bilimlarning mazmuniga ko'ra bir vaqtning o'zida bir nechta turlarga ajratilishi mumkin. Masalan, rejalashtirish tizimi ham tarbiyaviy bo'lishi mumkin. U talabaning bilim darajasini aniqlay oladi va shu ma'lumot asosida o'quv dasturini tuzadi. Boshqarish tizimlari rejalashtirish, prognozlash, diagnostika va nazorat qilish uchun ishlatiladi. Uyni yoki kvartirani himoya qilish uchun ishlab chiqilgan tizimlar atrofdagi o'zgarishlarni kuzatishi, vaziyatning rivojlanishini taxmin qilishi va keyingi harakatlar rejasini tuzishi mumkin. Masalan, deraza ochilib, o'g'ri xonaga kirishga harakat qilmoqda, shuning uchun politsiyani chaqirish kerak.
Ekspert tizimlarining keng qo'llanilishi 1980-yillarda, ular birinchi marta tijoriy amalga oshirilishidan boshlangan. ES ko'plab sohalarda, shu jumladan biznes, fan, texnologiya, ishlab chiqarish va boshqa sohalarda qo'llaniladi, ular aniq belgilangan fan sohasi bilan ajralib turadi. Shu nuqtai nazardan, "aniq belgilangan", odam fikrlash yo'nalishini alohida bosqichlarga ajratishi mumkinligini anglatadi va shu tarzda ushbu sohada bo'lgan har qanday muammoni hal qilish mumkin. Shuning uchun kompyuter dasturi shunga o'xshash harakatlarni amalga oshirishi mumkin. Aytish mumkinki, sun'iy aqlning imkoniyatlaridan foydalanish insoniyat uchun cheksiz imkoniyatlarni ochib beradi.
Sun'iy intellekt (AI) bizning hayotimizning ajralmas qismi bo'lib kelgan. Bu dam olish, xarid qilish, o'qish va ishlashga yordam beradi. Mashinalar ham marketingda keng qo'llanilishini topdilar.
ETni yaratish oddiy dasturiy mahsulotni yaratishdan farq qiladi. ET yaratishdagi tajribalar shuni ko`rsatadiki, an’anaviy dasturlashtirishda qabul qilingan uslubiyotni ET larni yaratishga qo`llaganda ET yaratish jarayonini yanada uzoqlashtiradi yoki salbiy natijalarga olib keladi.ETdan foydalanish mumkin, qachonki ETni yaratish mumkin bo`lsa, u o`zini oqlasa va bilimlar injenerining usullari yechilayotgan masalaga mos kelsa.ETni yaratish berilgan soha uchun mavjud bo`lsa, u holda quyidagi talablarning bir vaqtda bajarilishi muhimdir[1-5]:-mavjul sohada ishni endi boshlovchi mutaxasislarga ko`ra masalani yaxshi yechadigan expertlar mavjud bo`lsa; -taklif qilingan yechimni baholashda expertlarning xulosasi mos kelsa, aks holda ishlab chiqilgan ETning sifatini baholashning imkoni bo`lmaydi; -expertlar o`zlarining qo`llagan usullarini tabiiy tilda oddiy tushunarli qilib tushuntira bilishlari lozim, aks holda expertlar bilimlarini ETga kiritilgan deb hisoblab bo`lmaydi; -masalalarning yechimi harakatlarni emas, balki faqatgina fikrlashlarni talab qilsa;-masala juda ham murakkab bo`lmasligi kerak (ya’ni, uning yechimi bilan ekspertbir necha hafta emas, balki soat va kunda band bo`lishi lozim);-masala formal ko`rinishda tasvirlanmagan bo`lsa ham, lekin yetarlicha aniq va strukturalashgan sohaga tegishli bo`lishi kerak, ya’ni asosiy tushunchalar, munosabatlar va (hech bo`lmaganda expertga) ma’lum bo`lgan masalaning yechimi yo`llari ajratib ko`rsatilishi kerak.ETni qo`llash quyidagi faktorlardan birida o`zini oqlashi mumkin[1-5]:-masalaning yechimi ma’lum samara olib kelsa, masalan iqtisodiy;-inson –expertdan foydalanishning mumkin emasligi expertlar miqdorining yetarli bo`lmasligidan yoki bir vaqtning o`zida turli xil joylarda expertiza o`tkazish lozimligidan bog`liq bo`lsa;-ekspertma’lumotlarni uzatishda ko`p vaqt yoki ayrim ma’lumotlarni yo`qotishi mumkin bo`lsa;-atrof –muhitning insonga salbiy ta’siri bo`lgan holda masalani yechish majburiy bo`lsa. ETni ma’lum sohaga qo`llash mumkin, agarda yechilayotgan masala quyidagi xarakteristikalar to`plamiga ega bo`lsa:-masala matematik usullar va an’anaviy dasturlashtirishda qabul qilingan sonlar manipulyatsiyasi vositasida emas, balki tabiiy holda simvollar manipulyatsiyasi vositasida yechilishi mumkin (ya’ni, belgili tahlillar yordamida) bo`lsa;-masala algoritmik emas, evristiktabiatga ega bo`lishi kerak, ya’ni uning yechimi evristik qoidalarni qo`llashni talab qilishi lozim. Yechimi kafolatlangan masalalarda ba’zi formal protseduralar qo`llanilgan bo`lsa, ETni qo`llashga hojat bo`lmaydi;
-ETni yaratishga sarflangan xarajatlarni oqlash uchun masala yetarlicha murakkab bo`lishi kerak. Lekin ET yechayotgan masala juda ham murakkab bo`lmasligi lozim (yechim expertdan haftalarni emas, balki soatlarni talab qilishi kerak);-masalaET usullari bilan yechilishi uchun yetarlicha qisqa sohaga talluqli bo`lishi va amaliy ahamiyatga ega bo`lishi kerak.Qoida bo`yicha, ETni ishlab chiqishda «tez prototip» konsepsiyasidan foydalaniladi. Bu konsepsiyaning maqsadi shundan iboratki, ETni yaratuvchilar darhol oxirgi mahsulotni ko`rishga harakat qilmaydilar. Boshlang`ich pog`onada ular ET ning protip(lar)ini hosil qiladilar. Prototiplar ikkita qarama –qarshi talabni qanoatlantirishi kerak: bir tomondan, ular aniq sohaning tipik masalalarini yechishi kerak, boshqa tomondan –(bilimlar injeneri va dasturchi tomonidan amalga oshiriladigan) dasturiy vositalarni tanlash jarayoni bilan (eksperttomonidan amalga oshiriladigan) bilimlarni to`plash va tartiblash jarayonini maksimal darajada parallel olib borish uchun ishlab chiqishga ketadigan vaqt va mehnat hajmining sarfini e’tiborga olmaslik kerak. Ko`rsatilgan talablarni qanoatlantirish uchun, qoida bo`yicha, prototipni yaratishda loyihalash jarayonini tezlashtiruvchi turli xil vositalardan foydalaniladi. Prototip(timsol)berilgan soha uchun bilimlar injeneri usullarining zarurligini namoyish etadi. Yutuqqa erishilgan holda ekspertbilimlar injeneri yordamida muammo sohasi haqida prototip bilimlarni kengaytiradi. Yomon natijaga erishganda ET yangi prototipni ishlab chiqishga ehtiyoj tug`iladi yoki ishlab chiquvchilar berilgan soha uchun ET usullari to`g`ri kelmaydi degan xulosaga kelgan holda prototip berilgan sohadagi barcha masalalarni osongina yecha oladigan darajani qo`lga kiritish mumkin.ET ni yaratish ishlari davomida quyidagi 6 pog`onani o`z ichiga oluvchi ishlab chiqarishning aniq texnologiyasi yuzaga keladi (14.6-rasm). Bu pog`onalar identifikatsiyalashtirish, kontseptuallashtirish, formallashtirish, bajarish, sinovdan o`tkazish va tajribadan o`tkazishdan iborat[1-3]. Idenfikatsiyalashbosqichida yechimini kutayotgan masalalar aniqlanadi, ETni ishlab chiqishning maqsadi, expertlar va foydalanuvchi tiplari aniqlanadi.Kontseptuallashtirishbosqichida muammo sohasining tarkibiy tahlili o`tkaziladi, qo`llaniluvchi tushunchalar va ularning o`zaro aloqasi aniqlanadi, masalaning yechilish usuli belgilanadi.Formallashtirishbosqichida texnik vositalar tanlanadi va barcha ko`rinishdagi bilimlarni namoyish etish usullari aniqlanadi, asosiy tushunchalar shakllantiriladi, bilimlarni izohlash usullari aniqlanadi, tizimning ishi modellashtiriladi, tizimning maqsadiga ko`ra tushunchalarning adekvatligi, yechish usullari, namoyish etish vositalari va bilimlarning manipulyatsiyasi baholanadi.Bajarishbosqichida eksperttomonidan BBni to`ldirish amalga oshiriladi. Shu bilan birga, ETning asosi bilimlar hisoblanganligi uchun, ushbu bosqich juda muhim va ko`p mehnat talab etadigan bosqich hisoblanadi. Bilimlarni hosil qilish jarayoni expertdan bilimlarniolish, tizimning samarali ishlashini kafolatlovchi bilimlar majmuasi va bilimlarni ETda tushunarli qilib namoyish etishdan iborat. Bilimlarni hosil qilish jarayoni bilimlar injeneri(yechuvchi) tomonidan real masalalarni yechish bo`yicha ekspertfaoliyatining tahlili asosida amalga oshiriladi.
Ekspert tizimlar bir nechta sohalarda qollaniladi. Ulardan ba'zi sohalarni quyidagicha alohida ko'ramiz:
1. Tibbiyot va salomatlik sohasi: Ekspert tizimlar, tibbiyot ma'lumotlarini tahlil qilib, tashxis va davolarni tavsiya qilishda yordam beradi. Tizimlar, demakrathik radiografiya, ozonini qanday qayta ishlashni taqdim etish va boshqalar kabi metodlarda foydalaniladi.
2. Moliya sohasi: Bu sohada ekspert tizimlar, moliya hisob-kitobini, ishlab chiqarish va moliyaviy tasarruflarni optimallashtirishni ta'lim etish, tartibga solish va moliyaviy risklarni boshqarishda foydalaniladi.
3. Huquq sohasi: Ekspert tizimlar, huquqiy masalalarni yechishda, qonunlarning tushuntirilishi va qonuniy hujjatlarni tahlil qilishda, qayd etishlarni baholashda ishlatiladi.
4. Iqtisodiyot sohasi: Bu sohada ekspert tizimlar, iqtisodiy ma'lumotlarni tahlil qilib, bozorlarni prognozlash, investitsiya qilish yo'nalishlarini belgilash, iqtisodiy sifatni baholash kabi vazifalar uchun foydalaniladi.
5. Texnologiya sohasi: Ekspert tizimlar, texnologik loyihalarni tahlil qilish, ma'lumotni iste'mol qilish, hujjatlarni avtomatik ravishda sinash va texnologik yutuqlarni dastlabki qiymatini chiqarishda foydalaniladi.
Bu faqat ba'zi misollar eksemplyarlar. Ekspert tizimlar hayotimizning turli sohalarida foydalaniladi va ulardan o'z foydalanuvchilar yoki sohalariga qarab eng mosliklarini topadi.
Xulosa
Men bu mustaqil ishni tayyorlash mobaynida sun`iy intellektni aslida nima ekanligini kelib chiqish tarixini rivojlanish davri hozirgi kundagi ahamiyatini o`rgandim.Sun`iy intellekt talab eng kuchli bo`lgan sohalardan biri hisoblanadi. Sun`iy intellekt tadbiq qilinayotgan sohalar judayam ko`p topiladi ularnig asosiy yo`nalishlarini va turlarini yuqorida keltirib o`tdim.Men sun`iy intellekt haqida materiallar bilan tanishish davomida bu sohaga qiziqishim judayam ortdi.Sun`iy intellektda ma`lumotlar bazasi eng kerakli dasturiy qism hisoblanadi . Ya`ni har bir buyruq o`zini o`zi yangilab borishi ko`zda tutilgan.
Ya`ni bizda ma`lumot bor uni bilim holatiga kelguncha bo`lgan jarayonlar chizma yordamida tushuntirib berilgan sun`iy intellekt shu asosida quriladi bilim esa ma`lumotlar bazasida saqlanadi.
Foydalanilgan adobiyotlar
1.А.В. Гаврилов. Системы искусственного интеллекта: Учеб. пособие: в 2-х ч. -Новосибирск: Изд-во НГТУ, 2001. -Ч. 1. -67 с.
2.А.В. Гаврилов. Лабораторный практикум по нейронным сетям.Ч. 1. -Новосибирск:Изд-во НГТУ, 1999.
3.Т.А. Гаврилова, В.Ф. Хорошевский. Базы знаний интеллектуальных систем.-СпБ,Питер,2000.
4.Павлов С. Н. Системы искусственного интеллекта : учеб. пособие. В 2-х частях. / С. Н. Павлов. -Томск: Эль Контент, 2011. -Ч. 1.-176 c. ISBN978-5-4332-0013-5.
5.Russell S. L. Artificial intelligence: a modern approach / S. L. Russell, P. Norvig. -Upper Saddle River, New Jersey: Prentice-Hall Inc., 1995. -905 p.
6.Allen J. AI Growing up / J. Allen // AI MAGAZINE. -1998. -V. 19. -No4. -Р. 13–23.
7.Искусственный интеллект : справочник: в трех кн. / под ред. Э. В. Попова. -М. : Радио и связь, 1990.
8.Ларичев О. И. Системы основанные на экспертных знаниях: история, совершенное состояние и некоторые перспективы // Труды Седьмой национальной конференции по искусственному интеллекту с международным участием. -М. : Изд-во физико-математической литературы, 2000.
|
