Mavzu: Ilmiy tadqiqotlar turlari va uni olib borishning asosiy usullari.
Reja:
1.Ilmiy tadqiqot turlari.
2.Ilmiy tadqiqot olib borishning asosiy usullari.
3.Ilmiy tadqiqotlar bazasi bilan ishlash.
4.Foydalanilgan adabiyotlar.
Ilmiy tadqiqot - yangi bilimlarni ishlab chiqish jarayoni, bilish faoliyati turlaridan biri. Unga obʼyektivlik, ishonchlilik, aniklik xos. Ilmiy tadqiqot hamma shartlarga amal qilib takrorlanganda hamisha birdek natija beri-shi, bahs etilayotgan masalani isbotlashi lozim. Ilmiy tadqiqot bir-biri bilan boglangan ikki kiyem — tajriba va na-zariyadan iborat. Ilmiy tadqiqotning asosiy komponentlari: mavzuni belgilash, mavjud axborotni, tadqiqot sohasidagi shartsharoit va metodlarni, ilmiy farazlarni oldindan taxlil etish, tajriba oʻtkazish, olingan natijalarni taxlil etish va umumlashtirish, kelib chiqqan farazlarni olingan dalillar asosida tekshirish, yangi fakt va qonunlarni ifodalab berish, ilmiy bashorat yuritish. Ilmiy tadqiqotlarni fundamen-tal va amaliy, miqdoriy va sifatiy, noyob va kompleks tadqiqotlarga aj-ratish keng tarqalgan. Ilmiy tadqiqotlarning metod va tajribalari fanning oʻzidagina emas, balki koʻpgina iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni qal qilishda ham keng qoʻllaniladi.
Bu har qanday fanning mavjudligi va rivojlanishining bir shakli. Tadqiqot faoliyati - bu yangi bilimlarni olishga va uni amalda qo'llashga qaratilgan faoliyat. Ilmlar bilim sohasi, predmeti va asosiga qarab tasniflanganiga qaramay ilmiy tadqiqotlar har qanday fanning ajralmas qismini tashkil qiladi. "Ilmiy tadqiqot" tushunchasi - bu o'rganilayotgan ob'ekt, hodisa yoki jarayonni, ularning ichki tuzilishi va aloqalarini har tomonlama o'rganishga va shu asosda inson hayoti uchun foydali natijalarni joriy etishga qaratilgan faoliyat. Ilmiy mutaxassislar fanni o'rganishda kerakli ilmiy tadqiqotlarni to'g'ri olib bora olishlari uchun deyarli barcha oliy o'quv yurtlarida "ilmiy tadqiqotlar asoslari" fani o'rganiladi.
Bu fan o'qitishning ajralmas qismi bo'lib, olimni mustaqil tadqiqot faoliyatiga tayyorlashning muhim bosqichidir. "Ilmiy tadqiqot asoslari" fani kursi quyidagi tipik muammolarni hal qilishga yordam beradigan bilimlarni shakllantirishga qaratilgan: Ob'ektlar va jarayonlarni matematik modellashtirish; ularning tadqiqotlari va ushbu usulni amalga oshirish algoritmini ishlab chiqish;
Jarayonlar va ob'ektlarni tahlil qilish va eng maqbul parametrlarni olish uchun ularning modellarini yaratish;
Eksperimental tadqiqotlar dasturlarini tuzish, ushbu dasturlarni amalga oshirish, shu jumladan zarur texnik vositalarni tanlash, natijalarni qabul qilish va qayta ishlash;
Davom etayotgan tadqiqot jarayonida olingan natijalar to'g'risida hisobot tuzish.
"Ilmiy tadqiqot asoslari" fanini o'rganish jarayoni quyidagi asosiy bo'limlardan iborat:
1. Uslublar ilmiy bilimlar.
2. Nazariy va empirik tadqiqot usullari.
Va ularning bosqichlari.
4. Yangi texnik ob'ektlarni ishlab chiqish va loyihalash tartibi.
5. Nazariy tadqiqotlar.
6. Jismoniy jarayonlar va ob'ektlarning modellarini yaratish.
7. Eksperimental tadqiqotlar o'tkazish va ularning natijalarini qayta ishlash.
Tadqiqot o'tkazish uchun turli sohalar fanlar faqat ma'lum fanlarda mumkin bo'lgan umumiy va o'ziga xos usullardan foydalanadi. Masalan, agronomiyada ilmiy tadqiqotlar asoslari, ammo bunday tadqiqotlarni olib borish usullaridan tubdan farq qiladi. mavjud usullar Tadqiqotlarni bitta umumiy tasnifga ko'ra tasniflash mumkin:
1. Filosofik, uni kichik bo'limlar bilan aniqlash mumkin:
Ob'ektivlik;
Keng qamrovlilik;
Aniqlik;
Tarixshunoslik;
Qarama -qarshilikning dialektik printsipi;
2. Umumiy ilmiy usul va yondashuvlar.
3. Xususiy ilmiy metodlar.
4. Intizomiy usullar.
5. Fanlararo tadqiqot usullari.
Shunday qilib, butun metodologiyani hech qanday usulga aylantirish mumkin emas, hatto u eng muhim bo'lsa ham. Haqiqiy olim va tadqiqotchi faqat bitta ta'limotga tayanolmaydi va o'z tafakkurini faqat bitta falsafa bilan chegaralay olmaydi. Demak, butunlik alohida mumkin bo'lgan usullardan iborat emas, balki ularning "mexanik birligini" tashkil qiladi.
Ilmiy bilimlarning asosini tashkil etuvchi metodologiya - bu har xil darajadagi, harakat va yo'nalishning turli sohalari, mazmuni va tuzilmalarining dinamik, yaxlit, murakkab bo'ysungan tizimlari. Ilmiy tadqiqotlar olib borishdan tashqari, olingan natijalarni patentlash ham muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun zamonaviy yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashda patentshunoslik va ilmiy tadqiqotlar asoslari kabi fanlar nihoyatda muhimdir.
Ilmiy bilimlar tizimi quyidagi belgilarga ega bo‘lishi kerak: hammabopligi, ilmiy dalillarning haqiqiyligi (tekshirilganligi), voqeliklarni amalga oshira olinishligi, bilimlar tizimini turg‘unligi (barhayotliligi). Ilmiy bilimlar tizimi quyidagicha klassifikatsiyalanadi: a) bilim tarmoqlari bo‘yicha: tabiiy fanlar, texnik fanlar, jamiyat fanlari; b) ilmiy fanlar bo‘yicha: matematika, fizika, kimyo, astronomiya, energetika va h.k.; 6 d) ilmiy faoliyat natijasi: nashr etish (kitob, maqola) mualliflik guvohnomasi, patent, konstruktorlik ishlama va h.k. Ilmiy faoliyat natijasi quyidagi asosiy belgilari bilan ifodalanuvchi yangi ilmiy bilimlarni olishga, o‘zlashtirishga qayta ishlashga va sistemaga tushirishga yo‘naltirilgan ijodiy faoliyat (ilmiy ish yoki ilmiy mehnat): – yangiligi va haqiqiyligi, ehtimollik xarakteri va tavakkalligi (risk), ilmiy natijalarni ishonchliligi va isbotlanishliligi. Ilmiy faoliyat quyidagicha klassifikatsiyalanadi: a) maqsadi bo‘yicha: nazariyani rivojlantirish, yangi texnika va texnologiya yaratish, mavjud texnika va texnologiyalarni takomillashtirish; b) ilmiy ish turlari bo‘yicha: fundamental, amaliy tadqiqotlar, ilmiy izlanishlar; d) ilmiy tadqiqot ishi ko‘lami bo‘yicha: fandagi biror yo‘nalish, ilmiy muammo, ilmiy mavzu; e) tadqiqot uslubi bo‘yicha: nazorat, eksperimental va aralash tadqiqotlar; Ilmiy muassasa ilmiy xodimlar, ilmiy faoliyat yuritish vositalari (ilmiy uskuna, qurilma, pribor va h.k.), ma’lumot materiallari, ilmiy faoliyat obyekti va ilmiy faoliyat yuritish uchun kerakli shart-sharoitlarga ega bo‘lishi kerak. Fan har bir mamlakat iqtisodiyotini va jamiyat taraqqiyotini negizi hisoblanuvchi ilmiy texnik taraqqiyot rivojlanishini ta’minlovchi intellektual boylik (kuch) hisoblanadi. Uzoq o‘tmishda yashab ijod qilgan ajdodlarimiz jahon sivilizatsiyasiga, fanning rivojlanishiga katta hissalarini qo‘shganliklarini yodimizda doimo saqlashimiz kerak. Qadim Turkiston eli o‘zining buyuk siymolari va ko‘p qirrali ijodi bilan fanning rivojlanishiga salmoqli hissa qo‘shgan buyuk ajdodlarimiz bilan haqli ravishda faxrlansak arziydi. Dunyoda ilk bor uchta akademiyaning Turkistonda – Markaziy Osiyo tuprog‘ida tashkil etilishi buning yorqin isbotidir. Xorazmda Ma’mun akademiyasining faoliyat ko‘rsatgani, Kamoliddin Behzod rahnomolik qilgan tasviriy san’at akademiyasi, koinot sirlarini ilk bor yuqori aniqlikda tasvirlay olgan Mirzo Ulug‘bek observatoriyasi va boshqa ilm-fan sirlarini ochib bergan ko‘plab buyuk siymolarni sanab o‘tish mumkin. Bizga Nyuton nomi bilan atalib o‘rgatilgan matematikadagi sonlar binomi aslida bobomiz Al Xorazmiy qalamiga mansub ekan. Beruniy bobomiz texnika sohasida o‘z davrining yirik olimi hisoblangan. Al Farg‘oniy kashf etgan, gidravlika qonunlariga asoslangan, suvni yuqoriga ko‘tarib berish va uning sathini o‘lchash pribori bugungi kunda ham Nil daryosida suv sathini kuzatib borishda yuqori aniqlikdagi o‘lchov asboblardan biri bo‘lib xizmat qilib kelmoqda.
|
