O‘quv faoliyatining natijalari:
Talaba:
O‘qitish uslubi va texnikasi
Ma’ruza, «aqliy hujum», namoyish etish
O‘qitish vositalari
Ma’ruza matni, proektor, tarqatma materiallar,
kodoskop,
slaydlar,
format
qo
g‘ozlari,
markerlar, skotch
O‘qitish shakli
Jamoaviy va guruhlarda ishlash.
O‘qitish shart-sharoiti
Texnik vositalardan foydalanishga va guruxlarda
ishlashga m
o‘ljallangan auditoriya
Monitoring va baholash
Savol-javob, Nazorat savollari
7.2.
Ma’ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi
Faoliyat
boskichlari
Faoliyat mazmuni
O‘qituvchining
Talabaning
I. Mavzuga
kirish
bosqichi
(20 daqiqa)
1.1.
O‘quv fanining nomini e’lon kiladi.
Fan haqida dastlabki tushuncha beradi va
fan miqyosida uslubiy va tashkiliy
ishlarning asosiy tomonlarini ochib
beradi.
1.2.Mazkur fan b
o‘yicha o‘rganiladigan
mavzularni
e’lon qiladi, ular haqida
qisqacha
ma’lumot beradi, hamda
seminar va amaliy
mashg‘ulotlar bilan
bo
g‘laydi. Fan reytingi: joriy, oraliq va
yakuniy nazoratning baholash mezonlari
bilan tanishtiradi (1-ilova).
Adabiyotlar r
o‘yxatini taqdim etadi va
izoxlaydi (slayd).
1.3.Mavzuning
nomi,
maqsadi
va
kutilajak
o‘quv natijalarini e’lon qiladi.
1.4. «Aqliy hujum» metodini qo‘llab,
mavzu b
o‘yicha tanish tushunchalarni
aytishlarini taklif qiladi (2-ilova). Barcha
takliflarni doskaga yozib boradi.
1.5. Ushbu ishni
o‘quv mashg‘ulotining
yakunida oxiriga etkazishlarini aytadi.
Tinglaydilar.
Tinglaydilar
va
yozib
oladilar
Mavzuni
daftarlariga
yozadilar.
O‘z fikrlarini bildiradilar.
II. Asosiy
bosqich
(50 daqiqa)
2.1.Mavzu b
o‘yicha ma’ruza matnlarini
tarqatadi: mavzu rejasi va asosiy
tushunchalar bilan tanishib chiqishni
taklif qiladi.
2.2.Namoyish
qilish
va
izoxlash
yordamida asosiy nazariy
ma’lumotlarni
beradi. Fanning predmeti, vazifalari va
boshqa fanlar bilan aloqasini slaydlarda
namoyish etib, tushuntiradi (3-ilova).
Mavzuning har bir qismi b
o‘yicha
xulosalar qiladi. Talabalarning
e’tiborini
asosiy tushunchalarga va ahamiyatli
tomonlariga jalb qiladi.
2.3.Doskada
qayd
etilgan
asosiy
tushunchalarga qaytishni taklif qiladi.
Tinglaydilar.
Har bir tayanch ibora va
Talabalar
bilan
hamkorlikda
tushunchalar r
o‘yxatini aniqlash-tiradi,
qaytarilganlarini olib tashlaydi, mavzuga
tegishli b
o‘lmagan ma’lumotlarni olib
tashlaydi, hamda qayd etilmagan zarur
tushuncha
va
atamalarni
qo‘shadi
(yozadilar).
atamani
muxokama
qiladilar, daftarlariga yozib
oladilar
III. YAkuniy
bosqich
(10 daqiqa)
3.1. Mavzu b
o‘yicha yakuniy xulosalar
qiladilar. Faoliyat natijalarini izoxlaydi.
Mazkur mavzu b
o‘yicha egallangan
bilimlar kelajakda qaerlarda
qo‘llanilishi
mumkinligi haqida
ma’lumot beradi.
3.2.Talabalar faoliyatini va belgilangan
o‘quv
maqsadlariga
erishilganlik
darajasini taxlil qiladi va baholaydi.
3.3.Mustaqil ishlashlari uchun vazifa
beradi: (1) sxemaning b
o‘sh kataklarini
t
o‘ldirish
(3-ilova);
(2)
nazorat
savollariga o
g‘zaki javob berish.
Savollar beradilar
Vazifani yozib oladilar
Saralash (juftlash), tanlash kabi eng muxim zootexniyaviy usul xisoblanadi.
Saralashni turlicha talkin kilinib kelgan. Jumladan, akakdemik K.A.Timiryazev
saralash kandaydir
ma’lum anik maksadni kuzlaydigan namuna bulib, unga naslli
xayvonlarni
ma’lum darajada ongli ravishda juftlash nuli bilan erishiladi deb
uktirgan. U tanlash bilan saralash (juftlash) bir-biridan kata fark kiladi va bunda
individlar avvalo tanlanib keyin juftlanadi degan edi.
Professor E.A. Bogdanov (1926) juftlash (saralash) xayvonlarning nael
xususiyatini yaxshilovchi asosiy usul bulib, avvalo eng yaxshi ayvonlarning tanlab
keyin avlodlarni nasLga koldirishdan iborat deydi.
N.M.Zamyatin (1941) saralash bu
ma’lum bir urgochi xayvonni ma’lum bir erkak
xayvon bilan juftlash bulib, oldindan maksadga muvofik kuzlangan avlod olishdan,
olingan avlodlarini chukur zootexniya tekshiruvidan utkazib, ijobiy va salbiy
juftlashlarni aniklash vash u yul bilan maxsuldor xayvonlarni yaratishdan iborat
deb tushungan.
Professor A.S.Serebrovskiy (1969) saralash nazariyasi oldingi avlodlar
tajribasini urganib, jumladan genetik va fiziologik sintezlanishlarni xisobga
olishdan iborat deydi.
YUkorida keltirilgan fikrlarni xisobga olib (saralash) jkftlashni kuyidagicha
ta’riflash mumkin.
Juftlash - bu xujalik foydali belgisi nael xususiyati buyicha tanlab olingan
xayvonlardan kelgusida maksadga muvofik, sifatli avlod olish uchun ota-ona
formasini tuzishdan iboratdir. Ona xayvonlar podasini yaxshilash uchun ona
xayvonlarga naelli erkak xayvonlar saralanadi. Liniyalar bilan ishlashda,
liniyalarni keltirilib chikarishda naelli erkak xayvonlarga ona xayvonlar saralash.
Ayrim xollarda tanlash va juftlashga
e’tibor beriladi, tanlash saralashga nisbatan
kam axamiyatga ega degan notugri fikr uchraydi. Amaliyotda ikkita bir xil xayvon
uchramaydi, madomiki, maksadga muvofik nael ishini yulga kuyilgan ular
kuzlangan natijaga xam xar xil javob berishi mumkin. SHu sababli nael uchun
koldirilayotgan xayvonlarni tanlashga befark karab bulmaydi. Tanlash va saralash
naelchilik ishining bir butun kismi bulib, ular bir biri bilan chambarchas boglik
buladi. Saralash tanlasheiz maksadsiz bir narcha xisoblanadi. SHuningek, saralash
tanlasheiz samara beraydi. SHuni esda tutish kerakki, xatto juda
e’tibor bilan
tanlangan xayvonlarni tartibsiz xolda juftlash (saralash),
ya’ni uzaro muvofik
kelmagan xayvonlarni juftlash kuzlangan natijani bermaydi. Masalan, simmental
zotli Karlush lakabli bir necha yillar davomida juda yaxshi kurgazmali avlodlar
bergan. Keyinchalik uni boshka podaga utkazib juftlaganda kuzlagan natijani
ololmagan. Ammo keyingi poda xam yukori sifatilibulgan bulsada, uzaro muvofik
kelmaganligi uchun bironta xam atokli xayvon olinmagan. SHu sababli, naslli
erkak xayvon kancha yaxshi sifatli bulmasin, unga tugri keladigan ona xayvon
juftlanmasa, avlodlar sifati yaxshilanmasligi mumkin. SHunga kura, naslli erkak
xayvonga muvifik keladigan poda bilan juftlash kuzlangan maksadga tezrok
erishishga olib keladi.
Qishlok xujalik xayvonlarini juftlash ikki xil metod asosida olib boriladi:
1)
Qarindosh juftlash
2)
Qarindosh bulmagan juftlash Urchitish metodi - bu xayvonlarni
ma’lum
guruxlarga mansubligini xisobga olib juftlashdan iborat. Urchitish metodlar
kuyidagilaran iborat:
1)
Sof toza urchitish
2)
CHatishtirish
3)
Liniyalar va oilalar buyicha urchitish. Urchitish metodlari ikki erkin va
sun’iy kochirishlarga
bulinadi.
Sun’iy kochirish erkin kochirishga nisbatan kuyidagi ustunliklarga ega:
a)
naslli erkak xayvonlarning urugini kupaytirish va undan
keng foydalanish.
b)
uru
g‘idan foydalanish darajasi oshadi
v)
davlatlar aro masofa va chegara tuskinligini engish
g)
yosh naslli erkak xayvonlarni bolalari sifatiga baxolashni
amalga oshirish
d) xususiy juftlashni amalga oshirish
Sun’iy kochirish usulini birinchi
marta professorlar I.I.Ivanov va V.K.Milovanovlar ishlab chikkanlar va
joriy kilganlar. 2. Juftlashning kupayish texnikasi bilan boglikligi.
Juftlash xayvonlarni kochirish yordamida amalga oshiriladi. Juftlashning
samaradorligi kupayish texnikasi turiga boglik buladi.
CHorva mollarining kupayish usullar kuyidagi turlarga bulinadi:
1)
Erkin kochirish
2)
Kulda kochirish
3)
Sun’iy kochirish
Erkin kochirish usulida naslli erkak xayvon ona xayvonlar bilan birga
saklanadi. Ular kuyga kelgan xayvonlarni uzlari topadilar. Bunda bir ona xayvon
bir necha erkak xayvon juftlanadi.
Bu usulda juftlashganda ona xayvonning tugish muddatini (vaktini) kayd kilish
kiyin. SHu sababli ona xayvonni aniklash kiyinchilik tugdiradi. SHuningdek, uta
ogir naslli erkak xayvonlar mayda ona xayvonlar juftlanganda kiyinchilik tugiladi.
Kulda kochirish usuli erkin kochirishga nisbatan bir muncha irogressiv usul
xisoblanadi. Bu kochirish usulida naslli erkak xayvon ona xayvonlardan aloxida
saklanadi. Xayvonlarni kochirishda maxsus stanoklardan foydalaniladi.
SHuningdek bu kochirish usulida yakkama - yakka juftlashni amalga
oshirish mumkin buladi, xamda ota xayvonni va ona xayvonnig kachon tugishi
muddatini aniklash imkoniyati yaratiladi. CHunki bu juda kochirayotgan va
kochirilayotgan xayvonlarni maxsus jurnalga kayd kilinadi. Kulda kochirishning
eng bosh kamchiligi xar bitta naslli erkak xayvonga berkitilayotgan urgochi
xayvonning kamligi xisoblanadi. Bundan tashkari eng yaxshi naslli erkak xayvonni
usha xujalikdan tashkari boshka xujaliklarda foydalanishi kiyin. Bundan tashkari
naslli erkak xayvonlarni bolalari sifati buyicha baxolashni tu lik ishonarli
ma’lumot olish uchun avlod olish kiyin buladi. Sun’iy kochirish u suli rus olimlari
I.I Ivanov va V.K Milovanlv, I.V.Smirnov tomonidan ishlab chikilgan
kupayishning eng progressiv usuli xisoblanadi.
Sun’iy kochirishning ikki xil turi mavjud:
1.
Spermani uzok saklamaydigan.
2.
Spermani uzok saklanadigan.
Sperma uzok saklanmaydigan usulda naslli erkak xayvon ona xayvonlardan
aloxida saklanadi va ulardan
sun’iy vagina (kin) yordamida sperma olinadi.
Olingan sperma tekshirilib, yarokliligi aniklangandan keyin uch kun saklanib
xujaliklarga etkazib beriladi.
Sun’iy kochirish usuli xar bir naslli erkak xayvonga berkitiladigan ona xayvon
sonini unlab va yuzlab boshga oshirishimkonini beradi. Bu esa naslli erkak xayvon
bosh sonini kamaytirishga olib kelib ortikcha xarajatning kamayishini
ta’minlaydi.
SHuningdek,
sun’iy kochirish usuli ayrim yukumli kasalliklar brutseloz,
trixomonoz kasalliklarning oldini olishga yordam beradi.
Sun’iy kochirishning
spermani uzok muddatga saklash usuli
ya’ni olingan spermani suyu azot
yordamida muzlatishga asoslangan.
Ma’lumki suyuk azot - 196°S gacha sovuk
boraoladi. Bu usul olimi I.V.Smirnov tomonidan ishlab chikilgan va xozirgi vaktda
jujja keng kullaniladi.Suyuk azotda sperma 100 yillab xayotchanlikni saklagan
xolda saklanishi mumkin. Bu usulda spermani saklash va uning yordamida
sun’iy
kochirish kuyidagi imkoniyatlarni yaratadi.
1)
Naslli erkak xayvonlardan olinadigan sperma maxsulotni oshirish imkonini
beradi.
2)
Vakt tusigini engadi. CHunki xar bir naslli erkak xayvondan olingan sperma
bir necha un yillardan keyin xam sifatini buzilmagan xolda ishlatishi mumkin.
3)
Olingan spermani tulik ishlatish imkoniga ega bulinadi.
4)
Spermaning tarkalishi arsamit oshiradi. CHunki chukur muzlatilgan sperma
saklanadigan kontenirlar katta joyni egallamaydi va xozirga zamon texnikasi
yordamida istalgan malakatga transportirovka kilinadi.
5)
Spermani tashishi xarajatlarini kamaytiradi. CHunki chukur muzlatilgan
spermani xujaliklarga 3 kundan keyin emas 2 -
3 oyda bir marta yoki yilda 1-2 marta etkazib berilishi mumkin.
6)
Naslli
erkak
xayfonlarni
bolalari
sifati
buyicha
baxolash
imkoniyatlarini kengaytiradi va naslli erkak xayvonlardan iloji boricha tulik
foydalaniladi. Nael sifati buyicha tekshiriladigan kiyin nasilii erkak xayvon podani
yomonlovchi bulsa uning spermasi yukotiladi.
7)
Xayvonlarni yakkama yakka juftlashga tulik imkoniyat buladi.
1. Juftlashish shakllari va uning kullanilishi. XIX asr boshlariga kelib asosan
2 xil juftlash shakli ajratilgan:
1)
bir xil juftlash.
2)
Xar xil juftlash.
Bir xil juftlash gomogen, xar xil juftlash geterogen deb ataladi.
Gologen juftlash juftlashning eng muxim shakllaridan biri bulib xisoblanadi.
Gologen juftlashning moxiyati shundan iboratki, urgochi xayvon va unga
juftlashayotgan naslli erkak xayvon juftlashning bosh belgisi bilan nisbatan
uxshash bulishidir. Gologen juftlashda juftlanayotgan xayvonlarning maksadiga
muvofik irsiy belgilarini saklab kolishi, mustaxkamlash va kuchaytirish asosiy
maksadi xisoblanadi. Bunday juftlashda kupincha prepotent xayvon olinadi. Bir
biri bilan juftlanayotgan xayvonning uxshashlik darajasi turlicha bulishi mumkin.
Agar uxshashlik kanchalik yukori bulsa usha bosh belgi avlodda shunchalik
mustaxkam bulishi va irsiylanish darajasi shunchalik yukori bulishi
ta’minlanadi.
Gomogen juftlashning oxirgi varianti karindosh juftlash xisoblanadi. CHunki
karindosh xayvonlar belgi va xususiyatlari buyicha uxshash buladi.Juftlanayotgan
xayvonlarning bir xilligi bir yoki bir necha belgi buyicha bulishi mumkin.
Masalan, sut, sut - gusht yunalishidagi koramolchilikda gomogen juftlash
natijasida yukori sut maxsuldorlik va yoglilikni mustaxkamlash va kuchaytirish
mumkin. Masalan, chukur va sistematik (davomiy) ravishda naslchilik ishini
yuritish natijasida YAroslav viloyatidagi
«Gorshixa» kolxozida yaroslavl zotli
sigirlar podasida yukori sogim va yogliligi
ta’minlangan. Bu podada urtacha sut
maxsuldorligi 4987 kg, yogliligi esa 4,55% bulgan.
Naslchilik kitobiga kiritilgan kora - ola zotiga mansub 104 rekordiriy
sigirlardan (urtacha sut maxsuldorligi 8000 dan 11500 kg bulgan) V o logo d
viloyatidagi
«Molochnoe» naslchilik zavodida 50% gomogen juftlash natijasida
olingan (prof A.P Soldonov) Gonogen juftlash ota - onada bulgan sifatni avlodda
saklash maksadida utkaziladi. Bunda (kupchilik) barcha olingan avlodda bu sifatini
utkazish kiyin. Ammo shunday sifatli bir necha avlod olish asosiy vazifa kilib
kuyiladi. Goyogen juftlash natijasida ota - ona xususiyatlarini avlodda mustaxkam
saklash, uning irsiyligini mustaxkamlash va shu asosida podaning bir xalligiga
erishish uning yordamida echiladigan muxim vazifa xisoblanadi.
Bundan tashkari olingan sifatni yanada kuchaytirish gomogen juftlashning yana bir
muxim xususiyati xisoblanadi. SHu bilan bir katorda gomogen juftlashning bir
kagor kamchiliklari xam mavjud:
1)
Agar podaning xususiyatini tupdan uzgartirish lozim bulganda gomogen
juftlashni kullab bulmaydi.
2)
Gomogen juftlash bilan podadagi kamchilikni tugirlab bulmaydi.
3)
Ayrim paytlarda gomogen juftlash YAngi xususiltlarning paydo bulishiga
xalakit beradi.
4)
Gomogen juftlash uzok muddat kullanganda bir yoklama rivojlanishga va
biologik jixatdan kimmatsiz avlod olinishiga sababchi buladi.
SHuning uchun zootexniya amaliyotida gomogen juftlashga karama -karshi
bulgan ikkinchi bir juftlash shakli,
ya’ni getorogen juftlash xam keng
kullaniladi.
Geterogen
juftlashning
moxiyati
shundan
iboratki,
bunda
juftlanayotgan urgochi va erkak xayvonlar belgi va xususiyati bilan fark kiladi.
Juftlashining asosiy belgilari sifatida xayvonning eksterer - konstitutsiya
xususiyati, zoti, kelib chikishi, yoshi xisoblanadi.
Juftlanayotgan xayvonlar belgi va xususiyatlari buyicha bir xil bulmasliklari
geterogen juftlashda turlicha bulishi mumkin. Juftlanayotgan urgochi va erkak
xayvonlar bir yoki bir necha belgilari buyicha fark kilishi mumkin. Masalan, fakat
sut maxsuldorligi buyicha, jun maxsuldorligi buyicha, yoki sut maxsuldorligi, sut
yoki jun maxsuldorligi, jun uzunligi va xokazo. Goterogen juftlashdan asosiy
maksad ota
ona xayvonlarga nisbatan yangi topfadgi, yangi belgiga ega
bulgan avlod olishdan iborat. SHunday kilib geterogen juftlash avlodda yangi
sifatni, belgini paydo kiladi. Bu uning xarakterli xususiyati xisoblanadi.SHuning
uchun geterogen juftlashning muxim ajralib chikuvchi xususiyati kuyidagilar:
1)
avlod irsiy belgilarni kupaytiradi.
2)
Genetik jixatdan fark avlodda kuchayadi.
3)
Ota - ona xayvonlarning turli xususiyatlarini bir xayvonda
mujassamlashtiradi.
4)
Geterozis xususiyatining paydo bulishiga olib keladi.
Bu usul xam kamchilikdan xoli emas. Bular kuyidagilardan iborat:
kunaiishiga,
1)
avlodda ayrim muxim xujalik va biologik xususyyatlarining yukolishiga
sababchi buladi.
2)
Ayrim paytlarda avlodda kamchiliklarning kuchayishiga olib keladi.
3)
Avlodda paydo bulgan belgi vazifa kuyidagidan iborat buladi:
A.
ona yoki ota xayvondagi kamchilikni tugirlash.
B.
Oralik toifadagi avlod olish
V.
Olinadigan
avlodning xayotchanliligini oshiri
щ (geterozisxususiyati)
Juftlanayotgan xayvonning birida mavjud maksadga muvofik bulmagan
fenatitik yoki irsiy xususiyatining avlodga utishining oldini olish uchun unga
juftlanishi lozim bulgan xayvon bu kamchilikdan xoli bulishi lozim. Masalan, kora
korakul kuylarida
ba’zan ok doglar mavjud buladi. Bu ok dogning avlodga
berilmasligini oldini olish uchun bir tekis kora tu eli xayvon bilan juftlanadi.
Orkasi bigizeimon sigirga, mazkur kamchilikdan xoli bulgan naelli buka
juftlanganda tos kamchiliksiz avlod olinadi.Geterogen juftlashdan foydalanish
olinadigan avlod irsiy jixatdan boy bulib maksadag muvofik belgining
rivojlanishiga, paydo bulishiga yordam beradi. Bunday avlod irsiy jixatdan boy
bulsada, lekin irsiyat turgun bulmaydi. Geterogen juftlashda olingan avlod,
gomogen olingan avlodga nisbatan bir xilligi kam buladi, ammo belgining
uzgaruvchanligi yukori buladi. Bu esa tanlash uchun boy material xisoblanadi.
Geterogen juftlash ota - - ona shaklining birida uchraydigan kamchilikni avlodga
takrorlanmasligi masadida xam kullaniladi. Bunday maksaddagi juftlash
tugrilovchi, yaxshilovchi juftlash deb xam yuritiladi.
Bunda bir kamchiligi mavjud bulgan urgochi xayvonga, uta kamchiligi bulmagan,
ammo unga karama - karshi kamchiligi bulgan erkak xayvon juftlanishi bilan
mazkur kamchilikni tugirlab bulmaydi. Masalan, yukori sut maxsuldorligiga ega
bulib, ammo sutning yogliligi past bulgan sigirga kelib chikishi buyicha yukori
darajada yoglilikka, ammo past sut maxsuldorlikka eta bulgan naslli buka jufitlansa
avlodda sigirning yukotiladi. Tugrilovchi juftlash bir bugin emas, bir necha bugin
davomida utkaziladi. CHunki tugrilanishi lozim bulgan kamchilik juda turgun
buladi.
Geterogen juftlash ota - ona shalida bulmagan yangi belgiva xususiyatning paydo
bulishiga olib kelishi mumkin. SHuningdek, bu juftlash u yoki bu belgining
rivojlanishini geterozis xususiyatiga ega bulishiga xam olib keladi. Geterogen
juftlashnyng kimmatli xususiyati avlodnning xayotchanligini mustaxkamlashishi
va prinsipdorligini oshirishidir. Masalan, persheron zotli otlarda geterogen
juftlanganda olingan kulunlarning ulik tugilganlari soni gomogen juftlashga
karagan kam bulganligi aniklangan. Bestujev zotli koramollarda gomogen
juftlashdan olingan buzoklar urtasida ulik tugilganlari urtacha 24,3% bulgan bulsa,
geterogen juftlashda 3,5% ni tashkil kilgan.
Kupchilik xollarda geterogen juftlash vaktincha kullaniladi. Bu juftlash
natijasida etarli mikdorda maksadga muvofik belgiga ega bulgan avlod olingandan
keyin geterogen juftlash kullanilmay uning urniga gomogen juftlash kullaniladi.
Bundan tashkari chorvachilik amaliyotida yoshi buyicha, karindoshlik
munosabati buyicha, genologik muvofiklik buyicha, prepotentlik buyicha, naslli
erkak xayvonlarni almashlab turishi buyicha juftlash shakllari xam kullaniladi.
CHorvachilik amaliyotida juda yosh va juda kari xayvonlardan past sifatli
avlod olinadi. Ayniksa bu xolat juda yosh xayvonlar va juda kari xayvonlar uzaro
juftlanganda kuchli namayon buladi.
YOsh urgochi xayvonga kari erkak xayvon yoki kari urgochi xayvonga yosh
erkak xayvon juftlanishda xam olinadigan avlod sifatini past buladi. Eng yaxshi
sifatli avlod odatda tulik yoshdagi urgochi va erkak xayvonlar uzaro juftlanganda
olinadi. Odatda yosh ona xayvonga urta yoshdagi erkak xayvon, katta yoshdagi
ona xayvonga xam urta yoshdagi erkak xayvonni juftlash tavsiya kilinadi.
Naslchilik zavodi va naslchilik fermalarida avlodda mashxur xayvonlarning irsiy
xususiyatlarini mustaxkamlash, kimmatli liniya xususiyatlarini utkazish, karindosh
juftlash kullaniladi. Maksadga muvofik karindosh juftlash avlodning genetik
uxshashligini oshiradi, yakin karindoshlarining yukori maxsuldorlik xususiyatini
mustaxkamlaydi. Ammo karindosh juftlashni uzok muddat kullash, xamda
maksadsiz kullash salbiy okibatlarga olib keladi.
Bir urgochi xayvon turli erkak xayvon bilan juftlanganda bir xil toifadagi avlod
bermaydi. SHuningdek, bita naslli erkakxayvon bir xil kelib chikishga ega bulgan
urgochi xayvon bilan juftlashganda xam bir xil avlod olinmaydi. SHuning uchun
naslchilik xujaliklarida yangi liniya xosil kilishda, mavjud liniya xususiyatlarini
takomillashtirishda juftlanayotgan xayvonlarning bir - biriga muvofikligini xisobga
olish shart xisoblanadi. Xayvonlar uzaro prepotentlik xususiyati buyicha bir
-biridan fark kiladi. Agar naslli erkak xayvon prepotent yaxshilovchi
bulsa, uning avlodi sifat jixatdan urtacha I kursatkichini sezilarli
oshiradi. Bunday erkak xayvonga xar kanday urgochi xayvonni juftlash
mumkin.
Prepotent yomonlovchi erkak xayvonni xech kanday urgochi xayvon bilan
juftlab bulmaydi. Prepotentligi buyicha betaraf (neytral) bulgan erkak xayvon
urtacha kimmatga ega bulgan urgochi xayvon bilan juftlanganda yaxshi avlod
olinmaydi. Neytral prepotentga ega bulgan erkak xayvon, yukori maxsuldorlik,
kimmatli irsiy xususiyatga ega bulgan urgochi xayvon bilan juftlanganda sifatli
avlod olish mumkin.
Xar bir podada u yoki bu naslli erkak xayvondan foydalanish muddati
turlicha bulishi mumkin.
Buning asosiy sababi naslli erkak xayvonni yomonlovchi sifatida puchokka
chikarish, stixiyali karindosh juftlashning oldini olish va xokazo bulishi mumkin.
Avval ishlagan naslli erkak xayvonni almashtiradigan erkak xayvon undan sifat
jixatidan yukori kursatkichga ega bulishi lozim.
2. Juftlashning asosiy prinsiplari.
Juftlashning asosiy prinsiplari kuyidagilardan iborat:
1.
Juftlashning maksadga muvofikligi. Agar juftlashning
maksadi anik bulmasa, yoki juftlanayotgan xayvonlar sifati
muvofik, kelmasa olingan natija muvoffakiyatli bulmaydi.
Ammo tanlashda fakt xayvon kanday bulsa shunakaligicha baxolanadi va uning
avlodi kanday bulishi xakida taxmin kilinadi.
Juftlashda esa bu baxo murakkablashadi,
ya’ni juftlashda urgochi va erkak xayvon
baxolari takkoslanadi va shu asosida olinadigan avlodga taxminan beriladigan
sifati buyicha baxo beriladi. Ammo bu baxo takriban xisoblanib kup jixatdan
juftlanayotgan xayvonlarning bir - biriga muvofik kelishiga kup jixatdan boglik
buladi.
Tanlashda xayvonga beriladigan baxo mutlok bulib, juftlashda esa bu baxo
nisbiy xisoblanadi. CHunki juftlashda ikki va undan ortik xayvonga baxo beriladi.
SHuning uchun xam juftlashda baxo berish nisbatan murakkab xisoblanadi.
2.
Naslli erkak xayvonning urgochi xayvondan ustun
bulishi.Juftlashning bu prinsipi asosiy prinsiplardan biri xisoblanadi.Urgochi va
erkak xayvonlarni baxolash bir biridan farklanadi. Sut emizuvchilarning avlodi ona
kornida rivojlanadi. SHuning uchun avlodning shaxsiy rivojlanishigauning
fenotipiga ona xayvonning
ta’siri nisbatan kuchli bulishi chorvachilik amaliyotida
tasdikini topgan.Bunga kator misollar keltirsh mumkin. Masalan, biya bilan
eshakni juftlash natijasida olingan xachir, eshak bilan aygirni juftlashdan olingan
xachirga nisbatan yirik bulishi
ma’lum. SHuningdek, shayra zotli biya, poni aygiri
Bilan juftlashdan olingan duragay, poni biya blan shayra aygiri bilan juftlanishda
olingan duragaylarga Karaganda yirik buladi.SHuncha karamasdan podani naslini
yaxshilashda naslli erkak xayvon sifati bosh (asosiy) rolni uynashi lozim. CHunki
naslli urgochi xayvonga nisbatan, naslli erkak xayvon bir necha un baravar kup
avlod koldirish kobiliyatiga ega.
3. Juftlanayotgan xayvonlar urtasida karindoshlikning oldini
olish.Juftlashda bu prinsip aloxida axamiyatga ega. CHunki stixiyali karindosh
juftlash inbred depressiyasiga olib kelib, olinadigan avlod kursatkichlarini
pasaytiradi.Ammo naslchilik chorvachilikda maksadshga muvofik karindosh
juftlashni utkazish kuzda tutiladi. CHunki karindosh juftlash avlodda ota - ona
shaklinning kimmatli xususiyatlarini mustaxkamlaydi. Ammo karindosh juftlashni
uzok muddat kullash kupincha zara keltiradi.SHuningdek, juftlashning a) yukori
nael sifatiga ega bulgan erkak xayvondan maksimal foydalanish.
b)
avlodda geterogen juftlash natijasida maksadga muvofik
uzgaruvchanlikni xosil kilish.
v)
eng yaxshi muvofiklik,
ya’ni ota va ona xayvon muvofikligida
foydalanish
g)
gomogen juftlash natijasida ota - ona xususiyatlarini avlodda
saklash.
d)
liniya va oilalararo urchitishni takomillashtirish kabi
prinsiplari xam alohida ahamiyatga ega.
http://fayllar.org
| 